Дәріс №2. Өнер тарихы -1. 12.09.24

1.

Алғашқы дәуірдің өнері. Еуразия көшпелілерінің
өнері. Жануарлар стилі. Көшпелі халықтардың
шындықты қабылдау ерекшеліктері. Қазақстан
көшпелілерінің шығармаларындағы дүние бейнесі
б.з.б.

2.

3.

«Мәдениет» ұғымы қазіргі қоғамға енді мәдениет идеясы болғанымен 18
ғасырдың екінші жартысы әлдеқайда ерте пайда болған. «Мәдениет» сөзі – латын
тілінен шыққан және өңдеу, топырақты өңдеу деп аударылады, яғни. адамның
ықпалымен өзгереді. Іс жүзінде мәдениет ұғымы барлық жақсылықты білдіреді
адамдардың өнімдері мен әрекеттері. Бұл адам мен оның бірлігі әрекеттер.
Мәдениет тарихын кезеңге бөлу
Алғашқы мәдениет (б.з.б. 4 мыңға дейін);
Ежелгі дүние мәдениеті (б.з.б. 4 мың – б.з. V ғ.);
Орта ғасырлар мәдениеті (V-XIV ғғ.);
Мәдени Ренессанс немесе Ренессанс (XIV-XVI ғғ.);
Жаңа дәуір мәдениеті (16-19 ғғ.);
Қазіргі заман мәдениеті (XIX ғ. – қазіргі заман).

4.

Үлкен Совет энциклопедиясындағы
"Алғашқы қауымдық жүйе. Археологиялық
олжалар" иллюстрациясы

5.

Өнер мен мәдениеттің дамуы барлық тарихи дәуірлерде болады.
Біздің заманымызға дейін - адам өзінің болмысын түсіне бастады
жалпы, өзі және оның шекарасы. Грекияда болды. Ежелгі дәуірдің ұлы
мәдениеттері өмір сүретін негізгі ұғымдарды қалыптастырды. Бүгінде
әлемдік діндер пайда болды.
Ежелгі мәдениеттерден уақыт өзені және сөз дами берді
«мәдениет» жеке қасиеттермен байланысты болды тұлғалық жетілдіру
белгілері бір ғылым мен өнер саласындағы жетістіктермен өлшенетін,
тәрбиеленуші тұлға.
Мәдениеттің мақсаты мен парасаттың ең жоғарғы мақсаты сәйкес
келеді: адам. Яғни, мәдениет ұғымы қазірдің өзінде барлық өнімдер
мен бұйымдардан жасалған қол өнер туындылары болып табылады.

6.

Бірақ, екінші жағынан, басқа мәдениетті танып-білуге, олардың әдет-ғұрпына
үңілуге ​ешкім қарсы емес деп ойлаймын, өйткені бұл өте қызықты әрі мазмұнды.
Меніңше, жат мәдениеттің көмегімен соған еніп, жан-дүниеңмен сезінсең, тіпті
басқа адамдай сезінесің.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы ғылыми-техникалық дәуірде
«мәдениет» ұғымы барған сайын ғылыми категория мәртебесін алуда. Мәдениет
ұғымы «өркениет» сияқты сөздермен астасып жатыр.
Мәдениет ұғымына қазірдің өзінде халықтың ақыл-ойымен, талантымен,
қолөнерімен жасалған, оның рухани болмысын, дүниеге, табиғатқа көзқарасын,
адам болмысын, адамдар арасындағы қарым-қатынасты білдіретін барлық
нәрселер кіреді.

7.

Неміс философы, мәдениет сыншысы және филологы (Ницше
шығармашылығы қазіргі философияға терең әсер еткен еді. Ол өзінің еңбек жолын
классикалық филолог ретінде бастаған болатын) Фридрих Ницше былай деген:
«Мәдениет – бұл жіңішке алма ғана қызыл-ыстық хаостың үстіндегі қабық
тәріздес». Мен онымен толықтай келісемін. Себебі, мәдениет әртүрлі материалдық
құндылықтарды, өнер туындыларын және т.б. ғана емес, сонымен қатар адамдар,
олардың мінез-құлқы, олардың өмірі мен адамгершілік құндылықтарын да
қамтитын ғылым саласы. Менің ойымша, мәдениетті негізінен адамдар
анықтайды.
Әр халықтың өзіне тән ұлттық мәдениеті бар. Мәдениеттің кейбір салалары
географиялық тұрғыдан бөлінген, мысалы, билер барлық жерде әртүрлі, олар да
мәдениетке тікелей қатысты, мұндай мәдениет болмасын, ол барлық жерде
жараспайды, ол тек бір жерде ғана бағаланады, бірақ та бір жерде болмайды.

8.

Бірінші кезеңді шартты түрде қарабайыр деп атауға болады. Көптеген
ғалымдар әлі де жүз жыл бұрын қарабайырларға жатқызады. Олар үшін
австралиялық аборигендер, папуандар және таитиліктер арасында ешқандай
айырмашылық жоқ.
Ежелгі славяндар да бір кезде «қарабайырлыққа» түсті. «Алғашқы ойлауды»
зерттеушілер қандай қарабайырлық туралы айтып жатқанын нақты көрсетпейді,
тіпті еңбектері өте құнды Леви-Брюльдің өзі. Бұл арада, әдетте, мәдениет
дамуының бірінші кезеңі емес, «қарабайыр ойлау» деп аталады немесе
алғашқылары кейінгілермен, австралиялықтар папуастармен араласады.
Папуаның немесе Бразилияның ішкі аймағының (мысалы, Яномама)
соғысқұмар және қанішер тайпаларының сипаттамасына сүйене отырып, олар
тайпалар арасындағы үздіксіз соғыстар туралы, қарабайыр адамдар жауынгерлік
болған деген қорытындыға келеді.

9.

Шын мәнінде, бұл адамның «қарабайыр» күйінен алыс және мүлдем норма
емес. Сол сияқты әртүрлі тайпалар мен халықтар арасында дамып келе жатқан
сиқырлы сипаттағы наным-сенімдер, дамыған шаманизм де бүкіл
«қарабайырлыққа» ауысады. Қайдан және қашан пайда болғанын анықтау үшін
шартты бөлу жасайық.
Мәдениеттің ең алғашқы кезеңі – тілге дейінгі кезең бар. Оның қашан
басталып, қашан аяқталғанын білмейміз. Шамамен 50 мың жыл бұрын жер
бетіндегі барлық адамдар сөйлеуді қолданып, дамымаған болса да, ауызша
мәдениетке ие болған шығар. Бұл екінші кезең, символдық мәдениет кезеңі.
Кубу немесе семангтар сияқты ең «артта қалған» тайпалардың ішінде
этнографтар сөйлеудің сирек қолданылатынын және мыңға жуық сөздік қорының
аздығын атап өтті. Бұл адамдардың ақымақ болғанын, олардың ақыл-ой
деңгейінің төмен болғанын, оларды маймылдарға теңеуге болатынын білдірмейді.
Енді ғана олардың дүниетанымы мен сенімін қайта құру әрекеттері
сәтсіздікке ұшырайды. Оларда өкілдік жүйесі болған жоқ.

10.

Кейбір рәсімдер мен рәсімдер пайда болғанымен. Тасмандықтар мен
австралиялықтар бізге екінші кезеңдегі дамудың соңғы, соңғы бөлігі туралы
түсінік береді.
Қазірдің өзінде рухтар, сиқырлар, ақырет туралы идеялар бар, бірақ әзірге
маман-шамандар жоқ, өмір салтына сенімдердің үстемдігі жоқ.
Екінші кезең –
аңшылық-терімшілік - балық аулау шаруашылығы кезеңі, халықтың шағын
топтарының отырықшылықсыз өмір сүру кезеңі.
Ең маңызды өзгерістердің бірі біз үшін байқалмайды. Қауымдастықтар
санының шамалы өсуі – шамамен 5 есе ғана. Біз үшін 50 адам 200 адам. Бірақ
тайпалардың өмір салты үшін бұл негізгі болып табылады. Қоныстану және
ауылдардың пайда болуы. Бұл саятшылықтар біз үшін маңызды емес сияқты,
бірақ бұл өмір сүрудің мүлдем басқа жолы. Қазу таяқшасы бар ерте егіншілік
пайда болады. Көрші тайпалармен тұрақты шайқастар басталады.

11.

Мен неге ойлау туралы емес, өмірдің сыртқы жағын сипаттаймын? Иә,
өйткені бізге сырттай көрінетін бұл жағы «жабайылардың» бүкіл ішкі әлемін
айқындап, олардың идеялары өз кезегінде жағдайға әсер етті, жүріп жатқан
процестерді күшейтті. Дәл сол кезде аң аулау мен ритуалды каннибализм пайда
болды.
Кейбіреулер бұл қатыгез әдет-ғұрыптарды адамның ең ежелгі кезеңінің,
оның таза «жануарлығының» көрінісі деп санайды.
Барлығы керісінше - бұл адамдар қорқақ және соғыспайды, олар қару-жарақ
пен жаудан қорқады, бірақ сиқыршылар қолдаған сенімдеріне (ырымдарына)
сүйеніп, өздерін соғысуға мәжбүр етті. Соғыс, оның барлық сұмдықтарымен, көп
жағдайда сиқыр мен рухтарға деген сенімнің, өмір мен өлім туралы идеялардың
жемісі. Бұл идеяларды білмейінше, «жартылай қарабайыр» қоғамның адамдарын
түсіну мүмкін емес. Ең бастысы, мәдени дамудың бұл кезеңінің әсері әлі
жойылған жоқ.

12.

Ойлау туралы айтатын болсақ, ойлаудың екі түрін емес, кем дегенде үш
түрін - аңғал (табиғи), пралогикалық және себептік, логикалық ойлауды атап
өткен жөн болар еді. Паралогиялық ойлауды «қарабайыр» адамдар емес, мәдени
дамудың үшінші сатысындағы, магия, соғыстар және мемлекеттің туу дәуіріндегі
адамдар иеленді. Қарапайым адамдар жануарлар сияқты «пралогикалық»
ойламаған, олардың ақыл-ойы мүлде басқаша жұмыс істеді, киеліге сену немесе
рухтар туралы идеялар пайда болмады.
Сиқырлы нанымдар адам
1) дүниені түсіне бастаған,
2) оны өз пайдасына өзгертуге тырысқан кезеңмен байланысты.
Ең жабайы ырымдардың бәрі осы логикалық ойлаудан туындайды.

13.

Діннің тамыры да сонда жатыр, қазіргі қарабайыр ойлауда емес.
Пралогикалық ойлау кезеңі қандай да бір хронологиялық сегментке
емес, қоғам мен мәдениеттің жағдайына, белгілі бір даму кезеңіне
сәйкес келетінін есте ұстаған жөн.
Мәселен,
XIX
ғасырдағы
орыс
шаруаларында
ауыл
шаруашылығы мен мемлекет оларды мәдениеттің төртінші сатысына,
идеологиялық (аралас) ойлауға көшуге итермелесе де, нақты
пралогикалық ойлауға ие болды. Бірақ славяндар Ресейдің шомылдыру
рәсімінен өткенге дейін үшінші кезеңге қатысты болды, олардың
ойлауы негізінен пралогикалық болды, нанымдар рухтармен, табиғи
күштермен және сиқырмен байланысты болды.

14.

Вавилон, Греция, Рим сияқты елдер т.б. олардың мемлекеттерімен (Грекияда
біртұтас мемлекет болмағанын еске саламын) мәдениеттің өтпелі кезеңінде
болды. Біз негізінен ақындардың, жазушылардың, шешендердің, философтардың,
мүсіншілердің «жоғары» мәдениетін зерттейміз – бірақ халық мәдениеті де
болды.
Бұл екі жақтылық сенімдерді зерттей бастағанда анық көрінеді.
Философтардың еңбектері арсыз халықты келемеждеуге, надандыққа толы. Дәл
осы ерте дәуірде «тұрақсыз», яғни халықтық сөзді кемсітіп, қорлайтын болды.
Ежелгі Қытайдың біртұтас мәдениеті болмаған сияқты, біртұтас ежелгі
мәдениет болған жоқ. Халықтық сиқырлы-ырымшыл мәдениет пен
реформаланған наным-сенімдері бар, (сыртқы жағынан) қатты көтерілген
«ағартушы» адамдардың мәдениеті болды. Шындығында, ойлаудың бұрынғы
түрлерінің көпшілігі осы сенімдерде қалды, бірақ олар мұны байқамауды жөн
көрді.
Әңгімемді қорытындылай келе, мен «мәдениет» сөзінің өзіндік тұжырымын
келтіргім келеді.

15.

Мәдениет – адамның шығармашылық қабілеттері мен меңгерілген дағдыларының көмегімен
оның жан дүниесін ашуға мүмкіндік беретін іс-әрекеті.
Мәдениет түрлері
Мәдениеттің ең көп таралған түрлеріне тоқталайық:
Өмірлік құндылықтар
Тәртіп кодексі
Артефактілер (материалдық туындылар)
Артефактілер – нақты туындылар, қоғам мәдениетінің нақты көрінісі.
Артефактілер – өткен уақыт, адамдар, оқиғалар туралы ақпаратты тасымалдауға қабілетті
объектілер. Бұл заттық дүниенің объектісі де (сынықтар, сүйек бұйымдары, жебе ұштары және
т.б.), материалдық емес дүние де (эпос, аңыздар, болды, діндер) болуы мүмкін. Кез келген
мұражайдың сөрелерінде материалдық дүниенің артефактілері бар.

16.

Өмірлік құндылықтар өмірдегі ең маңызды ұғымдарды білдіреді. Олар
мәдениеттің негізі болып табылады. Адами құндылықтар бала кезінен
қалыптасады. Бұл үдерісте ата-анамыз, ұстаздарымыз, оқитын кітаптарымыз,
көретін фильмдеріміз, араласатын адамдарымыз және өмір сүріп жатқан
қоғамымыз үлкен рөл атқарады.
Мінез-құлық нормалары Мораль және Мораль ұғымдарында көрініс табады.
Олар әртүрлі жағдайларда адамдардың өзін қалай ұстау керектігін көрсетеді.
Адамдар арасында өмір сүру белгілі бір мінез-құлық ережелерін сақтауды
білдіреді, оларды мәдени мінез-құлық ережелері деп те атайды. Мәдени мінезқұлық ережелері мектепте, үйде, кеште, көшеде, кинотеатрда, көлікте, мұражайда,
театрда, кітапханада белгілі бір жерде өзімізді қалай ұстау керектігін белгілейді.

17.

Әрқайсымыз сыртқы келбет мәдениетіне (жеке бас гигиенасы, ұқыптылық,
ұқыптылық), адамдар арасындағы қарым-қатынас мәдениетіне (сыпайылық,
міндеттеме, сөйлеу мәдениетіне) қатысты басқа да ережелерді білеміз және белгілі
бір дәрежеде орындаймыз.
Көріп отырғанымыздай, мінез-құлықтың көптеген нақты ережелері бар.
Дегенмен, өмірде сіз кездеспеген жағдай туындауы мүмкін және сіз өзіңізді қалай
ұстау керектігін білмейсіз.
Мәдениет, мінез-құлық нормалары ретінде белгілі бір қоғамда немесе
мекемеде қабылданған ережелерге сәйкес келеді. Олар уақыт өте келе өзгеріп,
демократиялық немесе керісінше консервативті бола алады. Мінез-құлық
нормалары тарихи қалыптасады және әдетте әмбебап болып табылады, ал әр елде
әр халықтың өз ерекшеліктері бар, олар ескерілуі керек.

18.

Мәдениет адамдарды біртұтас тұтастыққа біріктіреді, адамдардың бір-бірін
түсінуіне, адам бойындағы ең құнды, асылын көруге көмектеседі;мәдениетті
кодтар жүйесі (мәдениет, өнер, тіл нышандары) деп түсінуге болады, оның
көмегімен адамдар өзін-өзі есте сақтайды және өзара әрекеттеседі; мәдениетті бір
ғылымның
шеңберінде
зерттеу
мүмкін
емес,
оны
филологтар,
мәдениеттанушылар,
саясаттанушылар,
философтар,
тарихшылар,
өнертанушылар және басқа да көптеген ғалымдар үйренеді; мәдениет өзінің
байлығын шығармашылықта және шындықты шығармашылық түрлендіруде
бейнелейді;
Мәдениет – сарқылмас бұлақ деп есептеймін. Адамзаттың шығармашылық
шабыты, әрбір жеке тұлғаның өзін-өзі жетілдіруінің, оны сұлулық пен біліммен
жақындастырудың және таныстырудың тиімді құралы.
Мәдениет – адамды тәрбиелеудің басты құралы ол мораль. Дәл мәдениет
арқылы біз адамзаттың барлық мәселелерін шешуге жақындай аламыз.

19.

ЕЖЕЛГІ МӘДЕНИ ОШАҚТАР
Дөңгеленген дүниенің әр бөлігінде бүкіл әлем өркениетінің
дамуына үлкен әсер етіп, оның қалыптасуына игі ықпал еткен
бірнеше мәдени ошақтар, өркениетті патшалықтар болған. Олар
тарихта белгілі, ежелгі Қосөзен (Шумер, Аккад паишалығы), Мысыр,
Сақ-скиф, Грек-Рим, Оңтүстік Шығыс, Азия және көне Америка
үндістері өркениеті.

20.

Бұдан мыңдаған жылдар бұрын да әлем төсінде көне дәуір
өнерінің бастау алып дамыған бірнеше ошақтары болған. Өркениетті
көне орталықтар, өнер ошақтары шамамен бұдан 6-8 мың жыл бұрын
өмірге келді. Осындай айтулы өнер мен ерте дүние мәдениетінің
ордасына айналған аймақтар: Алдыңғы Азия мен солтүстік шығыс
Африка, оңтүстік шығыс Азия. Осынау
ұлан-ғайыр кең далада
бірнеше гүлденген мәдениет пен өнер өркен жайды, атақтары жер
жарған ұлы мемлекеттер өмір сүрді. Атам заманғы тарих таразысына
түскен мемлекеттерге Шумер, Вавилон, Ассирия, Мысыр, Этрус,
Қытай, Үндістан, Грек-Рим және Евразиядағы кең даланы жайлаған
ғұндар мен сақтардың (массагеттердің) патшалықтары жатады.
Осылардың өнері мен алдыңғы қатарлы мәдениеті кейінгі
дәуірлердегі әлем мәдениеті мен өнерінің қалыптасуына үлкен әсер
етті.

21.

Адамзат өркениетінде ең көне мәдениетті қалыптастырған ең алғашқы
патшалық құрып жазу-сызуды өмірге келтірген шумерлер, мысырлықтар,
этрустар әлем мәдениетінің алғы шарттарын құрды. Соның ішінде шумерлер
мен этрустар (б.з.д.III-IV мыңжылдықтар) өздерінің әдет-ғұрып, салт-санасы
жағынан, мәдениеттерінің ұқсастығы және тілдерінің жақындығы жағынан түрік
тілдес халықтарға туыстас, әсіресе шумерлер.
Бұл пікірді дәлелдермен алға тартқан орыстың ғалымы И.М.Дьяконов пен
өзіміздің біртуар ақын-ғалымымыз, қоғам қайраткері Олжас Сүлейменов.
Алдыңғы Азияның «өлі тілдерін» көп зерттеген И.М.Дьяконов те, Олжас
Сүлейменов те ежелгі шумерлер тұрған аймақтың бес халқының
(хуррит,урарту,аккад, арамей, көне еврей) тілін және көне түрік тілін шумер
тілімен салыстырып жіктейді. Сонда шумер тілі жаңағы бес тілдің
ешқайсысымен сәйкес келмей, олармен туыстығы жоқ екені дәлелденеді.

22.

Ал сол салыстыру кезінде шумер тілімен көне түрік сөздері туыстас екені,
сөз мағыналары бірдей екені анықталады. Шумер сөздерінің көбі қазіргі түркі
тілдес халықтардың сөздерімен мағыналары дәл келеді (соның ішінде қазақтың
көп сөзі О.Сүлейменов. «АЗиЯ»).
Кейінгі кезге дейін түркі тілдес халықтардың мәдениеті,өнері «кенжеленіп»
келді. Ал кейінгі ғалымдардың зерттеулері бойынша оның көне халықтар екенін,
олар ежелгі шумер, аландармен, сак-скиф, ғұндармен туыстас, тіпті бір халық
екені дәлелденуде (әсіресе, тарихшы Ақынжанов, К.Данияров т.б.) Мұндай
дәлелдерді орыс ғалымы К.А.Иностранцев, Кунин т.б. және қазіргі Америка,
Европа ғалымдары келтіруде.
Егер осы зерттеулерге сүйенсек түркі тілдес халықтардың мәдениетінің
тарихы (сак-скиф, ғұн заманы, одан әрі шумерлер) б.з.д. XIV-XV ғасырларға,
тіпті б.з.д. 3-4 мың жылдыққа дейін тереңдеп кетеді. Бұдан шығатыны түркі
тілдес халықтардың мәдениеті де көне мәдениетке жататыны бүгінгі күннің
шындығы.

23.

Бұлардан басқа да біздерге әлі беймәлім бірнеше мәдени орталықтары
болғанға ұқсайды. Оларға аты аңызға айналған Атлантида, Батыс жарты
шарындағы көне мая мәдениетін қосуға болады.
Әлі күнге дейін аңыздардан ғана белгілі Атлантиданың қайда екенін ешкім
дәл тапқан жоқ, түпсіз мұхит тұңғиығына батқан осынау белгісіз мәдениеттің
болған болмағаны да неғайбыл. Тек болжамдар арқылы өнер зерттеуші ғалымдар
мен археологтар үміттерін үзбей, мұхит айдынынан шарқ ұрып іздеуде. Ал майя
мәдениетіне келетін болсақ (Америка үндістері), оның көне дәуірдегі белгілері
шаң бере бастады.
Мексика геологтары экспедиция кезінде жанартаудың күлінің арасынан атам
заманғы пирамиданы тапты. Тексере келгенде, пирамиданы басып қалған
жанартау лавасының жасы сегіз мың жылдан асып жығылған, яғни пирамиданың
одан да бұрын тұрғызылғанын ескерсек, оның жасы қанша болатыны өзінен-өзі
түсінікті. Тек оны мұқият тексеріп, зерттеу алдағы уақыттың үлесі.

24.

Америка үндістерінің өнері әлі толық зерттелген жоқ. Кейінгі
археологиялық
зерттеу барысында олардың мәдениетінің көне
екендігі айқындалып жатыр. Сонымен қоса үндістер өнері мен
мәдениетінің Азия халықтарының мәдениетімен байланысы бар екені
ашылуда. Олардың пирамидаларының ежелгі Мысыр, Қосөзен
пирамидаларына (зикураттарға) ұқсайтыны, солармен сабақтастығы
бар екені зерттелуде.
Сонымен, қорыта айтқанда, әлемдегі көне мәдениетке Мысыр,
Қосөзен Шумер, Этрус, көне Үндістан, Сак-скиф, Грек-Рим,
Қытай және Америка үндістері өркениеті жатады.