Абай және шығыс тілдері

1.

Есеналина Ж.
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Жанар Есеналиева
АБАЙ
ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

2.

Есеналиева Жанар
_______________________________________
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Алматы, 2021

3.

ӘӨЖ 811
КБЖ 81.2
Е 79
Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және
әлем тілдері университетінің Ғылыми-Әдістемелік Кеңесі ұсынған
(26.03.2021 ж. № 8 хаттама)
Жауапты редакторы:
Филология ғылымдарының докторы,
профессор Қалиев Б.Қ.
Пікір жазғандар:
Филология ғылымдарының докторы, профессор Т.С. Тебегенов
Филология ғылымдарының кандидаты, доцент Ш. Қожабекова
Есеналиева Ж.
Абай және шығыс тілдері: Монография. - Абылай хан атындағы
ҚазХҚжӘТУ, «Полилингва» баспасы. Алматы, 2021 ж. - 208 б.
ISBN 978-601-270-510-2
«Абай және Шығыс тілдері» атты монографияда Абай
лексикасының негізгі қабатының бірі – араб, парсы сөздерінің сыр-сипаты,
түр-тұлғасы жан-жақты талданған. Абай тіліндегі араб, парсы сөздерінің
фонетикалық варианттары, араб, парсы сөздерінің тұлғалық және
мағыналық ерекшелігі жан-жақты зерделенеді. «Абай шығармаларының
Шығыспен лингвомәдени байланысы және когнитивтік сипаты» атты
тарауда Абайдың дүниетанымы, оның рухани әлемі, Абайдың өзіне ғана
тән ерекшеліктерді көрсетеді. Профессор Абай тіліне когнитивтік талдау
жасау негізінде жалпы қазақ халқының сонымен қатар тілдік тұлға
Абайдың өзінің санасындағы әлемнің бейнесін, қазақ халқының болмысбітімін тұтастай тануға болатынын көрсетеді.
Монография филолог мамандар мен оқытушыларға, ғылыми
қызметкерлерге, студенттер мен магистранттарға арналған.
ISBN 978-601-270-510-2
ӘӨЖ 811
КБЖ 81.2
© Есеналиева Ж., 2021
© «Полилингва» баспасы, 2021

4.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
МАЗМҰНЫ
Алғысөз ..........................................................................................5
І-тарау. Абай шығармаларының лексикасының
зерттелуі хақында ----------------------------------------------------8
1.1 Абай тілі жайында пікірлер --------------------------------8
1.2 Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздері жайындағы
пікірлер -------------------------------------------------------15
1.3 Абай шығармаларындағы араб, парсы сөздері
туралы ой, көзқарастар --------------------------------------22
1.4 «Абай тілі сөздігіндегі» араб, парсы сөздерінің
берілуі ---------------------------------------------------------27
ІІ-тарау. Абай қолданған араб және парсы сөздерінің
лексика-семантикалық сипаты ----------------------------------34
2.1 Абай шығармаларындағы араб, парсы сөздерінің
тақырыптық топтары --------------------------------------36
2.2 Сөз жасаудың лексика-семантикалық тәсілі --------39
2.3 Араб және парсы сөздерін қолданудағы Абайдың
төл ерекшелігі ----------------------------------------------42
ІІІ-тарау. Абай шығармаларындағы араб, парсы
сөздерінің графо-фонетикалық және
грамматикалық көрінісі --------------------------------------------56
3.1 Араб, парсы сөздерінің фонетикалық
ерекшеліктері -----------------------------------------------56
3.2 Абай қолданысындағы араб, парсы сөздерінің
фонетикалық варианттары -------------------------------63
3.3 Абай шығармаларындағы араб, парсы сөздерінің
тұлғалық ерекшеліктері -----------------------------------75
1. Араб, парсы тілдерінің типологиялық сипаты ------75
3.4 Абай шығармаларындағы араб тілінің
грамматикалық көрсеткіштері --------------------------80
1. Араб және парсы тілдерінің морфологиялық
ерекшеліктері ------------------------------------------------84
3

5.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
ІҮ-тарау. Абай шығармаларының
Шығыспен лингвомәдени байланысы және
когнитивтік сипаты -------------------------------------------------98
4.1 Абай шығармаларын когнитивті зерттеудің
негізі ----------------------------------------------------------98
4.2 Абай шығармаларының тілдік дүниетанымдық
сипаты -------------------------------------------------------103
4.3 Абай тілі – қазақ ұлттық концептосфераның
бастауы ------------------------------------------------------109
Қорытынды -----------------------------------------------------------118
Әдебиеттер -------------------------------------------------------------122
Қосымша ---------------------------------------------------------------127
4

6.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
АЛҒЫ СӨЗ
Араб, парсы сөздері қазақ тілінің сөздік қорынан орын
алып, күнделікті сөйлеу тәжірибесінде де, көркем әдебиетте де
үлкен қызмет атқарады. Олар (араб және парсы сөздері) қазақ
халқының тарихымен, әлеуметтік тұрмыс-жағдайымен тығыз
байланысты болып, тілдің өзіндік ерекшеліктері негізінде
өмір сүреді. Сондықтан араб, парсы сөздерінің Абай тіліндегі
қолданылуы мен ерекшеліктерін лингвистикалық тұрғыдан
айқындаудың мыңызы зор. Абай тілінде араб, парсы жеке сөздері,
сөз тіркестері, тіпті толық сөйлемдер қатпары бар. Аталмыш
құбылыстың Абай тіліндегі қолданылуы мен лингвистикалық
ерекшеліктерін көрсету - теория жағынан да, практика
тұрғысынан да көкейкесті мәселе. Абай шығармаларындағы
араб, парсы сөздерінің жалпы қазақ тілі жүйесінен алатын
орнын және табиғатын айқындау, Абай тіліндегі араб, парсы
сөздерінің нақты санын және олардың құрылымдық, сондайақ семантикалық топтарын анықтап, сипаттама беру, араб және
парсы сөздерін қолданудағы Абайдың төл ерекшелігін көрсету
біздің жұмысымыздың негізі болып табылады.
Қазақ тілі білімінде араб, парсы сөздерін зерттеуге
арналған бірнеше ғылыми монографиялар, сөздіктер мен
мақалалар бар. Сондай-ақ, Абай шығармалары тілін зерттеумен
байланысты онда кездесетін арабизмдер мен фарсизмдерді
әдейі сөз еткен монографиялық еңбек те жоқ емес. Дегенмен,
біз Абай тіліндегі араб, парсы сөздерін арнайы қарастырып,
Абай лексикасындағы араб, парсы сөздеріне құрылымдық
және семантикалық тұрғыда жан-жақты талдау жасап, олардың
лингвистикалық мәнін ашуға талап қылмақпыз. Осы тұрғыда
монографияда мынадай нақты мәселелер негізделеді:
5

7.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
− Абай шығармаларындағы барлық араб және парсы
сөздерін анықтау;
− Араб және парсы сөздерін ажырату критерийлерін
көрсету;
− Арабизмдер және фарсизмдердің семантикалық
өзгерістеріне көңіл бөлу;
− Араб және парсы сөздерінің лексика-семантикалық,
морфологиялық және сөз жасамдық типтеріне тоқталу;
− Арабизмдер
мен
фарсизмдердің
фонетикалық
өзгерістеріне тоқталып, фонетикалық варианттарды анықтау.
− Араб және парсы сөздерінің морфологиялық
ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу жұмысының нәтижесінде алынған қорытындылар,
жиналған мағлұматтар мен мәліметтерді сөздік дайындау
тәжірибесінде (белгілі бір ақын, жазушы тілі сөздігі, түсіндірме
сөздіктер), сондай-ақ, қазақ тілінің курстарынан лекция оқу
кезінде пайдалануға болады.
Зерттеу барысында компоненттік анализ тәсілі,
статистикалық және зерттеу жұмысына қажетті нақты
мәліметтерді теріп жинау әдістері қолданылды.
Қажетті тілдік мәліметтер мен материалдар түсіндірме
сөздіктерден, арабша-орысша және парысша-орысша, парысшақазақша, арабша-қазақша сөздіктерден, көркем әдебиет
шығармаларынан алынды.
Зерттеу нысаны ретінде 1945, 1948 жылдары Қазақ
ССР Ғылым академиясы шығарған Абай Құнанбаевтің
шығармаларының толық жинағы, М.Әуезовтың басқаруымен
1957 жылы жарық көрген Абайдың екі томдық шығармалар
жинағы, 1977 жылы жарық көрген Абайдың 2 томдық
шығармалар жинағы алынды. Ал Абай тіліндегі қолданылған
араб және парсы сөздерінің мағынасын толық ашу үшін
1968 жылы шыққан «Абай тілі сөздігі», Х.К.Барановтың
басқаруымен басылған «Арабша-орысша» сөздік, профессор
Б.В.Муллер құрастырған «Парсыша-орысша» сөздік (1950),
Н.Д.Оңдасынов құрастырған «Арабша-қазақша» түсіндірме
6

8.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
сөздік (1969), Е.Б.Бекмұхаметовтың «Қазақ тіліндегі араб-парсы
сөздері» атты түсіндірме сөздігі (1977), Н.Д.Оңдасыновтың
2 томдық «Арабша-қазақша түсіндірме сөздігі» (1984, 1989),
Л.З.Рүстемовтың «Араб-иран кірме сөздерінің қазақшаорысша түсіндірме сөздігі» (1989), В.М.Борисов құрастырған
2 томдық «Орысша-арабша» сөздік (1981,1982), СССР Ғылым
Академиясы шығыстану институты шығарған «Ислам»
энциклопедиялық сөздігі (1991) және бұлардан басқа көптеген
шағын сөздіктер мен сөйлесу сөздіктері пайдаланылды. Абай
шығармаларында кездесетін араб, парсы сөздерінің қазіргі
мағынасын ашуда салыстырма материал ретінде қазіргі қазақ
тілінің он томдық түсіндірме сөздігі пайдаланылды. Абай
шығармаларында кездесетін кейбір түсініксіз араб сөздерінің
орфограммасын айқындауда 1909 жылы Петербургта жарық
көрген Абай шығармаларының алғашқы басылымын және
Мүрсейіт Бікеұлының қолжазбалары пайдаланылды.
Монографияның 1-3 тарауына Ж.Ж. Есеналиеваның
1993 жылы қорғаған «Абай шығармаларындағы араб,
парсы сөздерінің қолдану ерекшеліктері» атты кандидаттық
диссертациясының мәтіні және Қосымша өзгеріссіз енді.
Қорытынды 1-3 тарау яғни диссертацияның мәтіні бойынша
жазылған. «Абай шығармаларының Шығыспен лингвомәдени
байланысы және когнитивтік сипаты” атты төртінші тарауы
жаңадан қосылды.
7

9.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
I-тарау
АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫ ЛЕКСИКАСЫНЫҢ
ЗЕРТТЕЛУІ ХАҚЫНДА
______________________________________________
1.1 Абай тілі жайында пікірлер
Абай Құнанбаевтың қазақтың ұлттық әдеби тілінің даму
тарихында алатын орны да, сіңірген еңбегі де зор екені белгілі.
Сондықтан да, бұрынды-соңды қазақ жазба әдебиеті мен
әдеби тілінің тарихын зерттеген, сол жөнінде ой-пікір айтқан
зерттеуші ғалымдарымыздың бір де біреуі Абайдың еңбегіне
тоқталмай өткен емес. Абай Құнанбаев шығармаларының тілі,
оның қазақ әдеби тілін дамыта түсудегі рөлі көп зерттеліп,
алуан түрлі құнды пікірлер әлі де айтылуда. «Абайдың тілі
зерттеліп келді дегенге екі түрлі ұғымды сыйғызуға болады,
- дейді белгілі ғалым, абайтанушы, проф. Рәбиға Сыздықова,
- бірі ұлы қаламгердің тілі туралы жалпы пікір айту, екіншісі
- Абай шығармалары тілінің өзін талдап таныту» [4,324].
Шынында, осы екі бағытта көптеген пікірлер айтылып, саналуан мақалалар мен монографиялық көлемдегі еңбектер де
жарық көрген екен.
Ә. Марғұлан мен Р. Сыздықованың пайымдауынша,
Абайдың тілі туралы ең тұңғыш айтылған пікір орыстың
көрнекті ғалымы П.М. Мелиоранскийдікі. Ол 1901 жылы
айтылыпты. Ә.Марғұланның мағлұматы бойынша, князь
В.А.Кудашев жинаған Абай өлеңдерінің (Ленинградта,
География қоғамының архивінде сақтаулы) Қолжазбасын
П.М.Мелиоранский редакциялайды.
Кейін редактор былай деп жазыпты: «Бұл жинақта мазмұны
жөнінен әсіресе мына дүниелер қызықты: «Жыл мезгілдері»,
«Бүркітші», «Өсекші», «Әйелдің сипаты». Бұл шығармалардың
тілі азды-көпті кітаби [5,87]. Бұл пікірді Р.Сыздықова жоғарыда
көрсетілген еңбегінде, Абайдың тілі жөнінде тап басып, дұрыс
айтылған тұжырымдардың бастамасы дей келе, «азды-көпті
8

10.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
кітаби» дегенін - Абай өлеңдерін жазба әдеби тілде туған деген
пікір тәрізді деп, ой түйіндейді.
Абайдың қазақ әдеби тілін дамыту жолындағы бағыты
мен оның шығармаларының тілі жөніндегі ой-пікірлердің
алғашқысын қазақ даласында С.Торайғыров «Қазақ тілінің өлең
кітаптары жайынан» деген еңбегінде айтқан. «Нағыз шын
айтқан уақытта қазақ тілінде деп бастырып жүрген кітаптардың
көбінде қазақтың иісі де жоқ. Неге десеңіз, тілдері бытпырақ.
Жақсы өлеңдер басқаларға қарағанда пайғамбардың жүрегінен
құйылған құрандай, соқыр кісі сыбдырынан танырлық ақ
құла ашық тұрады. Марқұм Абай өлеңдері секілді»[6,25].
Әрине, бұл пікір - Абайдың қазақ әдебиетіндегі рөлін толық
көрсетпегенімен, Абай тілінің сол кезендегі басқа өлеңдерден
ерекше, қазақы екенін білдіретін бірден-бір дұрыс пікір.
ХХ-ғасырдың
10-жылдарының
өзінде
қазақ
ақындарының ішінде Абай өлеңдерін ерекше артық бағалап,
А.Байтұрсынов «Қазақ» газетінің 1913 жылғы 43-нөмірінде
өзінің айтулы «Қазақтың бас ақыны» деген мақаласын жазған.
А.Байтұрсыновтың өз сөзімен айтсақ, «Қазақтың бас ақыны Абай (шын аты Ибраһим) Құнанбаев. Онан асқан бұрынды соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ.
Ақмола, Семей облыстарында Абайды білмейтін адам жоқ.
Ақмоламен сыбайлас Торғай облысында Абайды білмейтін
адам кем, тіпті жоқ деп айтса да боларлық [7]. Бұдан сол кездің
өзінде-ақ Абай өлеңдерінің жұртқа әбден танымал болғандығы,
сондай-ақ олардың ақынның туған, тұрған өлкесінен басқа
жерлерге де, облыстарға да таныла бастағаны көрінеді. Абай
өлеңдерінің кең тарап, ел арасында құнды пікірге ие болғанын
«Қай жерде ақындар жайынан, я ақындар сөздері жайынан
әңгіме болса, Абайдың сөзін мақтамайтын адам болмайды»[7]
деген Аханның пікірі нақты дәлел бола алады. Ал Аханның
«Абайдың сөзі» деп отырғаны, сөз жоқ, ақынның тілі, яғни Абай
өз өлеңдерін халыққа түсінікті өтіп, қазақтың халықтық тілінде
жазатынын айтқаны. Шындығына келгенде, ұлы Абайдың
шығармаларын жан-жақты талдап, оның ғұлама ақындығын
9

11.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
бірінші рет оқушы қауымға танытқан адам Ахмет Байтұрсынов
еді.
ХХ ғасырдың 30-жылдары Абайдың тілін жоғары
бағалаған пікірдің бірі І.Жансүгіровтің «Абайдың сөз өрнегі»
деген мақаласында кездеседі: «Абайдың өлеңі таудан тасыған
бұлақтай арқырап жатса, Абайдың өлеңдеріндегі тілдері,
сөздері сол бұлақтың түрлі тасындай жарқырап жатады. Абай
өзінен тіл жасаған ақын емес, елдің тілін толық пайдаланған
ақын. Абайдын тілге істеген қызметі зор. Абай үлгілі елдің
бай әдебиетінің, күшті ақындарының шалқар сезімін қазақтың
қара шолақ тілі - дерекі тілімен жырлап бере салады»[8] - дейді
мақала авторы. Сөйтіп, Абайдың өз тұсынан тіл жасамағанын,
керісінше, шығармаларын ана сүтімен дарыған туған тілінде
жазғандығын, сондай-ақ Абайдың тілі - жалпы халықтық тіл
екендігін өте жоғары бағалаған.
Абай шығармаларына ғылыми дұрыс талдау жасап, ол
жөнінде аса құнды еңбек қалдырған - Құдайберген Жұбанов.
Ғалым Абайдың тілі туралы былай деп жазады: «Ол ескіні
де, өз заманын да дәріптемейді. Ескі образды алғанда, оны
сүйдіру үшін емес, ескіні бұзып, жаңа қылып, сонымен жаңаша
ұғындыру үшін алады. Абайдың әдебиет, мәдениет істеріне
қолы тиіп кетсе, ол тек сипап, сүртіп, шаңын кетіріп шықпайды,
өзінше түзеп, өз қолынан ізін қалдырады. Өлеңнін ырғағы да,
ұйқасы да, буыны да, әні де, тақырыбы да, сөз төсегі де, суреті
де Абайдың қолынан өткенде, бұрын көрмеген жаңа нәрсе боп
шығады... Бірақ сөйте тұрса да, Абай өлеңі - қазақ өлеңі, қазақ
өмірінің суреті, қазақ тілімен жазылған, қазаққа түсінікті болып
шығады» [9].
Құдайберген Жұбанов бұл ойын, өзінің «Абай - қазақ
әдебиетінің классигі» деген көлемді еңбегінде ұштай түседі:
«Абай - ойшыл ақын. Өлеңін пікір кернеп тұр. Оның сезімі ойшыл сезім. Бірақ, оның ойы да - сезімшіл ой. Сондықтан Абай
өлеңінің мазмұны түрін көрсетіп тұрады да, түрі мазмұнын
көрсетіп тұрады. Абайдың тілінің сөздігі (лексикасы),
грамматикасы, Абай өлеңінің өлшеуі, ырғағы, ұйқасымы, Абай
10

12.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
суретінің бейнесі - бәрі бірге қосылып та, жеке тұрып та негізгі
тақырыптың күйіне билеп тұрады. Оның сөздері тек бермек
ұғымын жеткізерлік амал болып, поэтикасы оның қалыбына
сиярлық қана болып қоймайды, бірі олай, бірі бұлай да кетпейді,
солардың әрқайсы, үлкен симфония оркестріндегі жеке музыка
аспаптары сияқты, өздері бір-бір күй тартып тұрады да, бәрі
қосылып негізгі күйді шығарады, тақырып соның бәріне
дирижер болып тұрады» [10,185].
1939 жылы жарық көрген Абайдың толық жинағының
кіріспе сөзінде жазушы - ғалым, академик Сәбит Мұқанов та
Абай тілі туралы: «Абайға шейін де, Абайдың тұрмысында да
қазақтың ұлт мәдениетін Абайдай көтерген ақын жоқ... Абай
ұлт қазынасы - тілді бірінші рет ұлт керегіне жұмсай біліп,
сол тілімен болашағына басшылық қылған ақын» [11,14] - деп,
Ахмет Байтұрсыновтың жоғарыда айтылған «Абай - қазақтың
бас ақыны» деген құнды пікірін дұрыс қолдаған.
Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихын сөз ете отырып,
профессор Н.Т.Сауранбаев Абайдың қазақ әдебиетіндегі рөлін
былай көрсетеді: «Возникновение казахского письменно литературного языка во второй половине XIX-века тесно
связано также с именем и творчеством выдающегося поэта и
мыслителя Абая Кунанбаева. Ни язык фольклора, ни простой
разговорный язык в силу своей социальной обусловенности
иделогией феодального общества и ограниченности не
могли удовлетворить принципиально новых мыслей, новых
чувств поэта. Поэтому Абай, последовательный новатор
пошел по новому, причем правильному пути создания нового
литературного языка» [12, 286].
Бұдан кейінгі жылдары Абайдың тілі тереңдетіле,
кеңейтіле зерттеледі. Абайдың қазақ жазба әдебиеті
тарихындағы орны мен рөлі туралы көптеген құнды-құнды
еңбектер жазылады. Бұл ретте М.Әуезовтың орны бөлек. «Абай
да, - деп жазды академик, - Пушкин сияқты, өз еңбектерінде
бізге грамматикалық құрылысы мен сөздік қоры жағынан
қазақтың бүгінгі сойлеп жүрген әдебиеттік тілінің қалпынан
11

13.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
көп айырмасы жоқ тіл үлгісін қалдырды» [13,10].
Абай творчествосын, тілін зерттеген еңбектер ішіндегі ең
қомақтысы да көлемдісі Қ.Жұмалиевтің «Абай поэзиясының
тілі» атты монографиясы. Бұл еңбекте ұлы ақынның «поэтик
тілі» талданады. Ұлы ақынның тілін ғылыми түрде терең
зерттеудің айқындауда маңызының жоғары екендігін
Қ.Жұмалиев былайша тұжырымдайды: «Абайды білу, Абайды
тану бүкіл қазақ әдебиетінің даму жолдарын білу, XIX ғасырдың
әлеуметтік ой-санасының барысын аңғару болып шығады.
Сондықтан, жалпы Абай еңбектерін, оның бір саласы - тілін
зерттеудің мәні барлығы сөзсіз» [14,127].
І.К. Кеңесбаев та «Абай - основоположник казахского
литературного языка» деген мақаласында осы ойды былай
жалғастырған: «Великая историческая миссия Абая заключается
как бы в обнародовании общенародного языка, он поднял
богатые языковые достояния устного творчества и народноразговорной речи до уровня литературного языка» [15, 85].
Абайдың тілін жан-жақты зерттеген, ең құнды, нақты
пікірлер айтқан, 30-дан астам мақала, екі үлкен монография
жазған ғалым, абайтанушы Р.Сыздықова. Оның ішінде ұлы
ақынның тілі, лексикалық қабаттары жайында жазылған
ең күрделі және түбегейлі еңбек - ғалымның «Абай
шығармаларының тілі» атты монографиясы. Бұған дейін
жоғарыда аталған шағын мақалалар мен кейбір зерттеулерде
айтылған қысқаша пікірлер болмаса, Абай шығармаларының
тілін жан-жақты талдаған түбегейлі де күрделі зерттеу болған
емес. Аталған еңбекте ұлы қаламгер Абай тілінің лексикалық
құрамы мен грамматикалық құрылысы талданған. Ғалымның өз
сөзімен айтсақ, « … бұл жұмыс стилистикалық зерттеу емес,
яғни жеке сөздер мен грамматикалық тұлғаларды Абайдың
ақындық-жазушылық шеберлігіне ғана байланыстырып
талдамаймыз. Негізгі мақсатымыз тіл материалындағы Абайдың
қаламына ғана тән ерекшеліктерді көрсету емес. Әзірге
көздейтініміз - Абай сөздігін генетикалық /тектік/ құрамына,
сөздердің көне-жаңылығы мен тематикалық және мағыналық
12

14.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
жіктелуіне қарай талдап, таныту. Сондай-ақ грамматиканың
ең мәнді категорияларының бірі - сөз жасау құбылысы мен
кейбір морфологиялық және синтаксистік тұлға тәсілдердің
жалпы түр-сипатын, актив-пассивтігін, нормалануын көрсету.
Сондықтан біздің бұл жұмысымыз бертіндегі дәуірді қамтитын
тарихи лексикология мен тарихи грамматикаға жақын келеті­
нін білдіреміз» [16,5].
Абай шығармаларындағы араб және парсы сөздері
біздің жұмысымызда арнайы талданып отырғандықтан,
ғалымның монографиялық еңбегіне арнайы тоқталғанды жөн
көрдік. Өйткені, бұл еңбектің «Абай шығармалары сөздігінің
тілдік қабаттары» тарауында автор «Ең алдымен, Абай
шығармаларының сөздік байлығын тегіне қарай талдау қажет...
Абай лексикасын генетикалық тұрғыдан талдағанда, негізінен,
үш қабаттан тұрады деп табамыз. Олар: қазақтың төл сөздері
/яғни түркі тілдік/, араб, парсы сөздері, орыс сөздері» [16,42]
деп, ақын тіліндегі араб, парсы сөздеріне тоқталып, біраз талдап,
ақынның сөздеріне мән беріп, ақынның сөз қолданысындағы
ерекшеліктері мен өзгешелігін көрсетеді.
Абай шығармаларындағы араб, парсы сөздерін автор
тұңғыш рет төмендегідей жіктеген:
1. Жалпы халықтық тілге өнген уақытына қарай;
2. Қамтитын тақырыбына қарай;
3. Қолданылу мақсатына қарай;
4. Қолданылатын әдебиет жанрына қарай;
5. Фонетикалық-грамматикалық тұлғалануына қарай;
6. Жалпы халықтық және әдеби тілге енуіне қарай;
7. Лексика-грамматикалық сипатына қарай (сөз, тіркесі
немесе сөйлем) деп талдайды.
Ғылым бұл монографияда Абай шығармаларындағы
араб және парсы сөздерінің жай санын есептеуді мақсат
тұтпай, оларды тақырыптық топтарға жіктеп, олардың қолдану
ерекшелітерін ғылыми талқыға салады. Р.Сыздықова Абай
тіліндегі жалпы халықтық қолданыстан алынған шығыс
сөздерінің 3 белгісін көрсеткен [16, 78].
13

15.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
1. Қазақ тіліне Абайға дейін қалыптасып, орын тепкен
араб, парсы түбірлері Абайдан бұрын да, Абайдың өзінде де
қазақ тілі жұрнақтары арқылы жаңа сөздер жасайды.
Бұған мысал ретінде автор Абайға дейін қолданылған
адалдық, арамдық, әділдік, адамдық, достық, дұшпандық,
қорлық, зорлық сөздерімен қатар Абай текстерінде активтенген
немесе жаңадан жасалған асықтық-ғашықтық, арлылық,
мейірбандылық, рахымдылық, қапашылық, құдайшылық
сөздерін келтіреді.
2. Тілге ертеректен енген шығыс сөздерінің грамматикалық
және тұрақты тіркес жасау қабілетін Абай жақсы пайдаланады.
Ғалым бұл орайда Абайдың ғашықтық жарасы, хаққа
мүлгу, қалың қайрат табу, ғылым оқу, ғылым бағу, ғылым
іздеу тіркестерін мысалға келтіріп, Абай текстерінен үзіндідәйектемелер береді.
3. Үшіншіден және ең негізгісі, қазақ лексикасына
орныққан кейбір шығыс сөздері көп мағыналық сипатқа ие
болады. Бұл белгі әсіресе Абайда күшті сезіледі. Абай бір алуан
араб, парсы сөздеріне үстеме мағына немесе семантикалық
реңк береді.
Бұл мәселеніде талдау мақсатында автор қызмет,
өнер, сурет арабизмдерінің көп мағынаға ие болғанын Абай
шығармалары негізінде дәлелдеп, айқындап береді.
Р.Ғ.Сыздықова бұл еңбегінде «XIX ғасырдың ішінде,
әсіресе II жартысында еніп қолдана бастаған немесе бұрыннан
бар болса да, осы кезеңде әртүрлі факторларға байланысты
активтене бастаған сөздерге» де [16,83], «Абай шығармаларында
кездесетін шығыс сөздерінің келесі тобы – қазақтың жалпы
халықтың сөйлеу тіліне де, әдеби тіліне де не бұрын, не кейін
енбеген түсініксіз элементтерге де» [16, 91] арнайы тоқталып,
ғылыми тұжырым айтады.
Автор Абай шығармаларында кездесетін шығыс сөздерінің
фонетикалық тұлғануы арабизмдер мен иранизмдердін
фонетикалық варианттары жайын да қарастырған. Р.Сыздықова
араб, парсы сөздерін қолданудағы Абайдың принципін былай
көрсетеді:
14

16.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
1.Бұрыннан еніп, халықтың тіл тәжірибесінде қалып­
тасқан шығыс сөздерін жатсынбау, керісінше, байлық санап,
активтендіру, поэтикалық тіл айналымына қатыстыру,
мағыналарын не тарылтып айқындау, не кеңітіп полиссемияға
ие ету;
2.араб, парсы сөздері арқылы синонимдік қатар түзу,
семантикалық үстеме беру;
3.стильдік мақсат-мотивтерді өтеу.
Көріп отырғанымыздай, Р.Сыздықова ақын туынды­
ларындағы араб, парсы сөздерін алғаш рет осылайша
зерттеген. «Абай шығармаларының тілі» атты Р.Сыздықованың
монографиясы – абайтануда бұрын-соңды жазылмаған,
шоқтығы биік, аса құнды еңбек.
Абайдың туындыларының тілі туралы ой-пікірлер
М.Дулатов, Б.Кенжебаев, Қ.Мұқамедханов, А.Ысқақов,
Қ.Өмірәлиев, Т.Кәкішев, Х.Сүйіншалиев, А.Нарымбетов,
Ә.Жиреншин, С.Мұсаев, Б.Әбілқасымов, М.Мырзахметов
т.б. ғалымдардың еңбектерінде көптеп кездеседі. Барша
зерттеушілердің пікірінше де Абай өз творчествосы арқылы
қазақтың жаңа сападағы көркем әдебиет тілін жасап, әдеби
тілдің көркем әдебиет стилін қалыптастырды. «Абайдың
ғылыми-дидактикалық тақырыптағы қара сөздері оның
публицистикалық стильдің негізін қалады деп айтуымызға
мүмкіндік береді» [17, 13].
1.2 Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздері жайындағы
пікірлер
Араб және парсы кірме сөздеріне келер болсақ, шет
тілдерден қосылған «кірме» сөздер, қай тілде болса да,
молшылық. Өйткені «адамның санасы секілді тілдің өзі де
көне» [18, 22]. Сондықтан да тіл көптеген тарихи кезеңдерді
басынан кешірген. Әдеби тіл лексиканың дамуының екі түрлі
жолы бар, - дейді М. Балақаев өзінің «Қазақ әдеби тілі және
оның нормалары» атты монографиясында. 1) халық тілінің ішкі
15

17.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
потенциал мүмкіншіліктерін пайдалану жолы; 2) өзге тілдерден
сөз қабылдау жолы. Осылар тілдің, әсіресе әдеби тілдің, ілгері
даму тарихында елеулі орын алады[19,87]. Кірме сөздер
туралы ғалым, зерттеушілеріміздің негізгі тұжырымы – сөздер
орнымен, дұрыс қолданылса, байырғы тілді байыта, көркейте
түседі деген пікір.
Бір тілдің екінші бір тілге әсер етуін Жүсіпбек
Аймауытов заңды құбылыс деп есептейді: «... қай ел болса
да көрші елдерінің тіл әсерінен сау емес. Мәселен, бөкейлікті
татардың, арабтың, парсының, орыстың әсері көбірек болған:
дінбасылар, қызметбасылар сол елдермен көп араласқан.
Жетісу мен Сырдарияда өзбектің әсері бар, Қостанайда орыс,
ноғайдың әсері мол. Семей, Ақмолада араб, орыс тілдерінен
әсер бар. Қысқасы, бір жағы діннің, екінші жағынан өкіметтің,
тұрмыстың ықпалымен жаттап жапсырып алған тілдер / сөздер
Е.Ж./ әр елде бар. Айта берсек, нағыз қазақтікі дерлік таза тіл
аз болып қалады. Тілдің бірталайы арабтікі, парсынікі, сарттікі,
қалмақтікі болып шығады» [20,22].
Сонымен, «кірме сөздер /заимствование/ деп әрбір тілдің
өзіндік сөз тудыру тәсілімен емес, басқа тілдердің ықпалымен
жасалған сөздері айтамыз. Яғни сөздің белгілі дыбыстық түр
тұрпаты мен мағынасы екеуі де өзге тілге қатысты сөздер кірме
сөз делінеді» [21, 61].
Бұл пікірді «Арабша – қазақша түсіндірме сөздікті»
жасаған Н. Оңдасынов та жалғастырады: «Халықтардың
әртүрлі себептермен бір – бірімен үнемі араласып келгені
адамзаттың сонау көне тарихынан белгілі. Мұның өзі олардың
тіл байлықтарын арттыра түсуге үлкен әсер етіп отырған. Бұған
барлық халықтың тілі, оның ішінде қазақ тілі де куә. Демек
«таза» тіл деген жоқ, ол болмақ та емес. Ондай тілді іздеп
арамтер болудың тіпті қажеті жоқ» [22, 61].
Бұл тұжырымды қолдаушылардың бірі – С. Кеңесбаева.
«Бір тілден екінші тілге сөз ауысу әрқашан болып тұратын
құбылыс. Бұл – тілдің лексикасын байытудың негізгі тәсілдерінің
бірі. Тіл – тілден сөз ауысу әртүрлі жолдармен болады. Белгілі
16

18.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
бір тілге басқа тілдерден келген сөздердің ауысу себептері
мен келу жолдарын, ондай сөздердің аздығын немесе көптігін,
олардың сыр – сипатын, сондай – ақ лексика – грамматикалық,
фонетикалық тұрғыдан қандай – қандай өзгерістерге
ұшырағанын анықтап зерттеп білу – тіл мамандарының
әрқашанғы басты міндеттерінің бірі. Әрі бұл сол тілдің қазіргі
лексикалық құрамын сөз ету ғана емес, оның тарихын да сөз ету
болмақ» [23,38].
Шынында да жер бетін мекендеген халықтар ерте
замандардан бері күні бүгінге дейін жер жағдайына,
экономикасына, сауда саттық, әскери т.б. байланыста бір –
бірімен өзара белгілі бір қарым – қатынас жасап келе жатқаны
жұртшылыққа белгілі. Елдердің, адамдардың арасындағы
әртүрлі қарым – қатынастардың қандай түрі болсын, олар
тек тіл арқылы және сол тілдің арқасында жүзеге асатыны
даусыз. Осыған орай көршілес елдермен халықтар арасында
тіл жағынан да ауыс – күйістік үнемі болып жататын құбылыс.
Бір халықтың екінші бір халықпен әртүрлі байланыстар жасауы
белгілі бір тілдің баюына өз әсерін тигізіп отырды.
Түркі тайпалары да өзге халықтар сияқты өзінің ұзақ
жылдар даму, қалыптасу тарихында өздерімен көршілес,
немесе, шеткері жатқан көптеген елдермен қарым – қатынас
жасап келгені мәлім.
Сонымен бір тілден екінші тілге сөз ауысу негізінде
екі түрлі жолмен болатыны белгілі: ауызекі сөйлеу тілі және
жазу тілі арқылы. Ауызекі сөйлеу тілі арқылы енген сөздер
сол ауысқан тілдің дыбыстық заңдарына бағынады, дәлірек
айтсақ, шет тілден түрлі себептермен енген сөздер сол тілдің
фонетикалық заңына түгелдей бағынады.
Ал жазу тілі арқылы енген сөздер мұншалықты өзгеріске
ұшырай бермейді. Бұған нақты дәлел ретінде, Құранда
кездесетін діни сөздерді алуға болады. Ол сөздер мейлінше
араб тіліндегі тұлғасын сақтаған.
Сонымен, кезінде талай – талай тарихи кезеңдерді
басынан кешірген қазақ халқының тілдік құрамы екі түрлі
17

19.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
қабаттан тұрады. Біріншісі – қазақтың төл сөздері, екіншісі
өзге тілдерден енген лексикалық элементтер. Өзге тілден енген
элементтер ішінде біздің негізгі көңіл бөлетініміз – араб, парсы
сөздері.
В. Радлов қазақ тіліне енген араб, парсы элементтері
туралы былай деп жазады: «Ислам дініне сырттай иланудың
нәтижесінде қырғыз /қазақ/ тілі исламның іріткіш ықпалынан
аман сақталып, өзінің бастапқы таза түріктік сипатында қалды.
Оған кейбір жат элементтердің кіруі рас, бірақ олар Мұхамбет
дініндегі басқа түрік елдеріндегідей дербестігінен сақтай алмай,
қазақ дыбыс заңдарына бағынып, сол халықтың өз сөздігіне
айналып кеткен...» [24,38].
Ғ. Саади: «Қазірде ең таза, ең табиғи және бұзылмай,
бұрынғы қалпында сақталып қалған бір тіл болса, ол да қазақ
тілі және қазақ әдебиеті, шын ғылым үшін біз мұны ашық
айтуымыз керек», - деген [25,37]. Әрине, бұл айтылғандар қазақ
тілі шет тіл сөздерінен /араб, парсы/ таза дегенді білдірмейді.
«Қазақпен тілі тамырлас басқа елдерді алсақ, қазақ тілі
мен XIX ғасырдың бірінші жарымындағы әдебиеті өзінің
негізіндегі тазалығымен ерекше орын алады – дей келе
Қ. Жұмалиев, өз ойын былай жалғастырады, - дегенмен де, ислам
дінін алған елдердің қайсысына болсын, араб, парсы тілдері
бірінде аз, екіншісінде көп, әйтеуір із қалдырғаны сөзсіз. Қазақ
елінің ауыз әдебиеті, XIX ғасырдың алғашқы жарымындағы
әдебиетін басқа түркі елдерімен салыстырғанда анағұрлым
таза, анағұрлым өзінің ұлттық тұлғасын берік сақтады десек
те, кейбір араб, парсы сөздері тіпті әріректегі ауыз әдебиеті
нұсқаларында да бірен – саран кездеседі» [26,46].
Бұл пікірді Р. Сыздықова былай жалғастырады:
«Н.К.Дмитриевтің түркі тілдерін арабыланған (арабизиро­
ванные) және арабыланбаған (неарабизированные) деп екіге
бөлгені бойынша қарасақ, біздіңше, қазақ тілі алғашқы топқа
әбден жатады. Өйткені ислам діні етек жайған XIX ғасырда ғана
емес, одан да көп бұрын қазақ тілі сөздік құрамында қыруар
шығыс сөздері болғаны аян» [16,74].
18

20.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Араб және парсы тілдері әсіресе түркі тілдерінің даму
тарихында айтарлықтай қызмет атқарғанын, Орта және Таяу
шығыс халықтарының тіл жағынан дамуына классикалық араб
тілінің едәуір роль атқарғандығын кезінде бірқатар көрнекті
шығыстанушы ғалымдар да атап көрсеткен болатын. Әсіресе
арабтардың жаулап алуы мен ислам дінін таратуға байланысты
бұл тілдің мәні арта түскен. «Таяу және Орта Шығыс
халықтарының мәдени өмірінде араб тілі халықаралық тілдің
қызметін атқарды. Басқаша айтқанда, Батыс Европа халықтары
үшін латын тілі қандай роль атқарса, араб тілі де Таяу және
Орта Шығыс халықтары үшін сондай қызмет етті деуге болады.
Бұл халықтардың тіліне, әсіресе лексикасы саласында араб тілі
орасан зор ықпал етті. Тап осы күнге дейін түрік, парсы, ауған
(пүшту), тағы басқа кейбір тілдердің сөздік құрамында араб
сөздері көптеп қолданып келеді [27, 5].
Араб тілінің түркі тілдеріне әсерін И.К. Дмитриев
былайша түсіндірген еді: «Араб тілінің түркі тілдерімен
арақатынасы бұл сөздің мағынасында тілдердің әдеттегі өзара
ықпал ету шеңберінен шығып кетеді. Мұнда біз түркі тілдерінің
байырғы сөздігіне сырттай ғана қат-қабат қосылып жатқан араб
лексикасын емес, қайта одан да гөрі терең, әрі мейлінше табиғи
процесті көріп отырмыз. Араб элементтері тұтас бірқатар түркі
тілдері үшін нәр алатын тамырлардың бірі болып табылады
[28, 210].
Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздері туралы С. Талжанов
та көптеген ой-пікірлер айтқан. Ол өзінің «Араб тілінің әсері»
[29, 8] сондай-ақ «К вопросу о влиянии персидского языка на
казахский» [30,11] тіл мәселелері атты мақалаларында араб,
парсы сөздерінің қазақ тіліне ену жолдары, ол сөздердің енуіне
/әсіресе діни сөздердің/ әсер еткен Қазандағы «Мұхаммедия»
медресесі, Уфадағы «Ғалия» медресесі, Тройскідегі «Расулия»
медресесі, Орынбордағы «Хусаиния» медресесінің атқарған
рөлін, сондай-ақ, шығыс сөздерінің тақырыптық топтарын
жіктеп көрсетумен қатар, А.Н. Самойловичтің «Следы влияния
исламской культуры на турецкие племена Алтайско-Саянского
19

21.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
района» деген мақаласындағы 25 араб, парсы (оның ішінде
12-парсы, 11-араб, 2-еуі араб, парсы тіліне ортақ) сөздеріне,
сонымен қатар, қазақ тілінде кездесетін одан басқа да көптеген
араб, парсы сөздеріне тоқталады.
Бұл пікірдің жалғасын Л.Рүстемовтың зерттеулерінен
көреміз. «Араб тілінің кезінде Шығыс халықтары тіліне тигізген
әсері мол құбылысты сыңар жақты процесс ретінде түсінуге
болмайды. Түркі тілдес халықтардың тілі де /соның ішінде
қазақ тілі де/ өз кезегінде араб және парсы әдеби тілдеріне
ықпал еткені тарихи деректерден жақсы мәлім» [31,9]
Мәселен, Ғ. Мұсабаевтың пікірінше, аң атаулары,
әсіресе құс атауларының көпшілігі парсы тіліне түркі
тілдерінен ауысқан. Сонымен қатар түркі тілдері араб, парсы
халықтарына мынадай ұғымдағы сөздерді бергендігін айтады.
Мысалы: ата, аталық, адырна, орда, ақша, елші, адас, ұлы,
құрылтай, бүлдіршін, қылыш, қонақ, аю, арыстан т.б. сөздер
[32,99]. Шынында да, қазақ тілі өзінің тарихи даму барысында
бірсыпыра жолдармен, араб, парсы тілдерімен белгілі дәрежеде
қарыс-қатынаста болған. Соның нәтижесінде ол тілдерден
азды-көпті сөз ауысты. Олар тіліміздің лексикалық құрамын
байытты. Ол сөздер ең алдымен ауызекі тіл арқылы басқа түркі
тілдерінен ауысып, сатылап барып қазақ әдеби тіліне енді.
Араб және парсы тілдеріндегі лексикалық элементтердің
қазақ тіліне ауысуына ықпал жасаған бір нәрсе ел мен елдердің
арасындағы сауда, экономикалық қарыс-қатынастар болды.
«Шығыс элементтерінің қазақ тіліне енуінің тағы бір
ұйтқысы- арабтардың өздері. Жаулап алған елдеріне арабтар
тек қылыштарын сүйретіп келген жоқ, сондай-ақ өздерінің
жиһанды тәнті еткен ойлы да өрнекті әдебиеті мен мәдениетін
де ала келді. Міне, сондықтан да орта ғасырларда бүкіл
Шығыс елдерінде әдебиеттің де, мәдениеттің де тілі тек араб
тілі болды. Осы тілде жазатын зиялы ғалымдар, мәшһүр
ақындар, өнер қайраткерлері шықты. Тіпті арыға бармай-ақ
өз шығармаларын араб тілінде тудырған Қазақстан мен Орта
Азия перзенттері, белгілі ғұламалар Әбу Насыр әл-Фараби,
20

22.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Әбу Али ибн Сина, Исхақ әл-Фараби және басқаларды атасақ
та жетіп жатыр. Сонымен қатар төл әдебиетімізде қол созым
жерде жатқан парсы елінің әдебиеті мен тілінің әсері де аз
болған жоқ. Осы ұлағаттардан ана тілімізге көптеген сөздер мен
сөздік элементтер енді, еніп қана қойған жоқ, бір кездегі сөздік
қорымызды байытуға да үлес қосты [33].
Сөз жоқ, араб, парсы сөздерінің қазақ тіліне енуіне ислам
дінінің таралуы әсер етпей қойған жоқ. «Арабтар жаулап
алған жерлерде қоғамдық өмірдегі аса маңызды өзгерістердің
бірі жаңа мемлекеттік діннің-исламның, араб тілінің және
жазуының тарауы болды. Ежелгі түрік жазуы ығыстырылды, ал
түрік лексикасына араб сөздері енді» [33,268].
Шығыс элементтерінің қазақ тіліне енуінің үшінші
бір себебі сол кездегі «кітаби тілдің» әсері еді. Бұл себепті
Жұмалиевтің сөзімен айтсақ, «Шет тілдің (араб, парсы
сөздерінің – Е.Ж.) қазақ еліне көп тарауына бір себеп болған
нәрсе осы кездегі шағатай, түрік, татар тілдеріндегі басылып
щыққан кітаптар еді» [26,35].
Біз жоғарыда айтқан шолуда араб және парсы тілдерінің
лексикалық элементерінің қазақ тіліне енуіне ықпал жасаған
жәйттерге тоқталдық. Енді сол ықпалдың қайсысы ең негізгісі
болған еді дегенге келетін болсақ, «Ең бастысы – араб, парсы
сөздерінің қазақ тіліне ауысуына ықпал жасаған тарихи,
әлеуметтік, саяси және экономикалық факторлар болды. Өйткені
тілдің дамуы – қоғамның даму тарихына тікелей байланысты
болып келеді» [31,52].
Шығыс элементтерінің қазақ тіліне енуі көптеген
ғасырларға созылған ұзақ та күрделі процесс. Оған араб, парсы
сөздерінің халық ауыз әдебиетінде де, түркі халықтарының
өткендегі өміріне байланысты сан алуан ескерткіштері мен
жазба мұраларында кездесетіні куә. Мәселен, XVII ғасырдағы
Әбілғазы Бахадурханның «Шежіре түрк» атты шығармасында
жүздеген араб, парсы сөздері кездеседі.
Л. Рүстемов өзінің «Қазақ тіліндегі араб-парсы кірме
сөздері деген зерттеуінде араб және парсы тілдерінен ауысқан
21

23.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
лексикалық элементтердің қазақ тіліне ену уақытын шартты
түрде екі кезеңге бөліп қарайды: бірінші кезең ХҮ ғасырға
дейінгі мерзімді қамтиды, екінші – ХҮ ғасырдан Ұлы Октябрь
социалистік революциясына дейінгі кезең. Ғалым араб, парсы
тілдерінен ауысқан лексикалық элементтері қазіргі қазақ
тілінің активті лексикасында 15 процентке жуық, пассивті
лексикасында 7 проценттей болады”, - дегенді айтады [31,23].
Бұдан шығатын қорытынды, бүгінгі таңда да, қазіргі
қазақ тілімізде шығыс элементтер үлесінің қомақты екенін
көреміз. Араб, парсы сөздерінің қазіргі қазақ әдебиетінде көп
кездесетін ғалым К. Құсайынов өзінің «Радлов және қазақ
тілі» деген 1981 жылы шыққан еңбегінде былай көрсетеді:
«Соңғы 10 жылдықтың ішінде кейбір қазақ жазушыларының,
әдебиетшілерінің шығармаларында тіпті өткен ғасырда
тілімізге енген араб және парсы сөздерін жиі қолданып жүргені
байқалады. Оның нақты себебін анықтау қиын. Мүмкін ол
қазіргі қазақ әдебиетінде тарихи тематиканың ең актуальді
болуынан шығар» [35,155].
1.3 Абай тіліндегі араб, парсы сөздері туралы ой,
көзқарастар.
Ұлы Абай туындыларында араб және парсы сөздері жиі
ұшырайды. Оған тоқталмас бұрын өз тарапымыздан мына
жайдың ара жігін ажыратып, айқындап алған жөн ба дейміз.
Жалпы қазақ тіліндегі шығыс элементтері туралы сөз болғанда,
біздің ғалымдарымыз осы күнге дейін «араб – парсы» деп
қосарлап айтып жүр. Бұл шынтуайтқа келгенде дұрыс емес.
Өйткені: араб тілі мен парсы тілі ешқандай генеалогиялық
жағынан туыс тілдерге жатпайды. Араб тілі семитхамит, ал
парсы тілі болса үндіеуропа тобына кіреді. Оларды туыс тілдер
сияқты (мысалы, тунгус-маньчжур, қазақ-қарақалпақ) келте
сызықпен қосарлау орынды емес. Әрине, кейбір араб сөздері
парсы тілі арқылы немесе парсы сөздері араб тілі арқылы қазақ
тілінің сөздік қорына енгені рас. Сондай-ақ, араб және иран
22

24.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
елдері де, өзгелер тәрізді ғасырлар бойы алыс-жақын, көрші
мемлекеттермен экономикалық, саяси, мәдени қарым қатынас
жасап келді. Тіпті бұл екі тілдің өздері де бір – бірімен араласып
– құраласып кеткен деуге болады. Мәселен, парсы тілінің сөздік
құрамының жартысынан көбі араб сөздері [31,23]. Бірақ бұған
сүйеніп, ол екі тілді «араб-парсы» деп қосарламай, араб және
парсы сөздері деп бөліп айтқан ләзім.
Абай тіліндегі араб сөздері жөнінде белгілі тіл маманы
А.Ысқақов былай деп жазады: «Абайдың шығармаларында
ақын өмір сүрген кездердегі, одан бұрынғы және кейінгі
замандарда қазақ тіліне еніп, етене болып, әбден сіңісіп кеткен
қарапайым сөздер мен кітаби сөдерден басқа, негізгі сөздік
қордан орын тебе алмаған, тек арабша, парсыша оқып түсіне
алатын адамдардың лексикондарында ғана ұшырасатын араб
және парсы сөздері кездеседі» [36,10].
Абайдың кірме сөздерді қолдануы туралы Қ. Жұмалиев
«Сол дәуірді алғанда, Абайдың өлеңдерінде шет сөз мүлде
кездеспей, тап – таза қазақша неге болмайды десек, қателескен
болар едік. Өйткені, тілдің жалпы даму заңы мұны көтермейді,
ол – бір. Екінші, ол дәуірде кейбір шет сөздің (араб, парсы
сөздері – Е.Ж.) - кіруі табиғи, заңы еді. Міне, осылай қарасақ
қана, Абайдың шет тілдерді қолдану мәселелерін дұрыс»
- дейді. Ғалым өз ойын ары қарай былай тұжырымдайды:
«Мұсылман мектебінде оқып, дін кітаптарын көп аралап, араб,
парсы тілдеріндегі классик әдеби мұраларды да терең зерттеп,
бір кездегі оларға еліктеген ақынның сөздерінде араб, парсы
сөздерінің кездесуі – таң қаларлық нәрсе емес, заңды» [26,53].
Ал, Абай шығармаларындағы араб, парсы сөздерінің
санына келетін болсақ, ол туралы әртүрлі пікірлер бар. Мәселен,
Қ.Жұмалиевтің пайымдауынша, Абайдың қара сөздері мен
өлеңдеріндегі қолданылған араб, парсы сөздерінің жалпы саны
347, соның ішінде 162-сі өлеңдерінде кездеседі [14,74].
«Абай тілі сөздігіне» жазылған «Абай мен қазақтың әдеби
тілі» деген алғысөзде А.Ысқақов ақын өз шығармаларында
барлығы 6 мыңдай жеке дара сөз қолданғанын көрсетеді [36,10].
23

25.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Әрине, «бұл оның ретіне қарай қолданып, қағазға түсірген /не
кейін түсірілген/ сөздердің ғана мөлшері. Сөз жоқ, Абай білген
сөздің саны бұдан әлдеқайда көп [37,64]. Ал біз аталмыш
сөздікті қарап шыққанымызда не бары 341 сөзге «араб»,
«парсы» сөздер деген белгі қойғанын көрдік.
Абай шығармаларындағы шығыс сөздері дегенде, тек
қана оның туындыларында кездесетін, бірақ қазіргі қазақ
тілінде қолданылмайтын араб, парсы сөздерін ғана емес, халық
тіліне еңіп, сіңіскен, қалыптасып орныққан лексемаларды
да қарастырған жөн сияқты. Себебі, ол сөздердің барлығы
да қазіргі қазақ тілінде кірме сөздер қатарынан орын алған.
Ол бір. Екіншіден, ол сөздердің түп-түркіні - араб, парсы
тілдері. Осы тұрғыдан келгенде, ақын туындыларындағы араб,
парсы сөздері жоғарыда айтылғандардан әлдеқайда көп. Абай
шығармаларындағы қазақ тіліне еніп, үндесіп кеткен араб, парсы
сөздері жоғарыда аталған авторлардың назарынан тыс қалған.
«Абай тілі сөздігін» жасағанда да осы жағы ескерілмеген.
Қазақыланған араб және парсы сөздері шығыс сөздері емес,
қазақтың төл сөзі деп танылған. Болашақта дәлдей түсуді қажет
ететін бір жәйт - осы.
Абай шығармаларындағы сөздерге лексикалық талдау
жасағанымызда олардың саны 1000 шамасында екеніне көзіміз
жетті. Әрине, олардың бәрі бірдей бір дәрежеде қолданылатын
сөздер деп айтудан аулақпыз. Олардың белгілі бөлігі, ең
алдымен, қазіргі қазақ тілінде бар араб, парсы сөздері. Олар қазақ тіліне ерте кезде сіңіп, жігі білінбейтіндей болып кеткен,
әрі мейлінше жиі қолданылатын сөздер. Бұл топтағы сөздердің
бәрі дерлік қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктеріне сай, үлкен
өзгеріске ұшыраған. Мысалы: адал, абырой, айна, құдай, айып,
дана, дамыл, жаза, күнә, қабыл, пайда, парыз, уайым, уақыт,
хабар, хал, шілде, ыза, өмір, халық, ажал т.б. Бұл тәрізді араб,
парсы сөздерін Абай жалпы халықтық тілден алғаны анық.
Сонымен, Абайға дейінгі қазақ тіліндегі араб қабатының
бірсыпарасы жалпы халықтық тілге ертеректе еніп, қалыптасып
кеткендер.
24

26.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Қ. Жұбанов [10, 48], Х. Досмұхамедов [38, 85] өздерінің
еңбектерінде қазақ тілінің жат сөздер мен бүлінбей, таза
сақталуын шет тілдерден енген сөздердің өзінің тіліміздің ішкі
заңдылығына бағынып, кірігіп кетуімен байланыстырады, оның
өзі қазақтардың көшпелі өмірімен, бір- бірімен тығыз қарымқатынаста аралысып тұруынан деп есептейді.
Абайдың лексикасында ауызша енген кірме сөздер
де (устные заимствования), жазбаша енген кірме сөздер де
(письменные или книжные заимствования) бар. Ауызша
түрде енген сөздердің көпшілігі тұрмыс қажетіне байланысты
зат атаулары болып келеді. Мұнымен бірге, олардың ішінде
мәдениетке байланысты да атаулар болады. Ауызша енген
кірме сөздерге өте-мөте тән ерекшелік сол - олар қабылдаушы
тілдің дыбыстық (фонетикалық) заңдарына, орфоэпиялық
ерекшелігіне бағынып, соған сәйкестендіріледі [39, 195].
Абай шығармаларындағы араб, парсы сөздерінің келесі
бір тобы - көбіне кітаби лексикада кездесетін, халыққа біршама
таныс, бірақ халық тіліне етене сіңісіп кетпеген сөздер. Өзімізге
белгілі, «кітаби тілдің» үлгісімен жазылған шығармалар да
араб, парсы тілдерінен келген сөздердің ел арасына тез тарап,
тез сіңісуіне, жалпы халықтық сипат алуына үлкен ықпал еткен.
Абай салған жаңа жазба әдебиет дәстүріне дейінгі қолына
қалам ұстап, шығарма жазған қазақ ақындарының көпшілігі
«кітаби тілдің» сүрленуінен онша ұзап кете алмаған... Соның
нәтижесінде бірқыдыру араб, парсы сөздері жалпы халықтық
сипат алып, қазақ лексикасына етене болып сіңісіп кете барған
[40, 64].
Жалпы «кітаби тіл» туралы біздің лингвистеріміз
әртүрлі пікір айтады. Ол пікірлерді профессор Б. Әбілқасымов
«XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі»
еңбегінде жан-жақты талдаған. Ғалымның пайымдауынша:
«Әрбір сауатты деген қаламгердің өз заманындағы әдеби тіл
нормаларынан тыс кете алмайтыны сияқты, Ыбырай мен
Абай да өздеріне дейінгі жазба әдеби тіл нормаларын аракідік
пайдаланған» [41,68].
25

27.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Бұл тілдің лексикасы түгелімен қазақтікі болғанымен,
араб, парсы сөздері қазіргіден көбірек еді. Грамматикалық
құрылысы, негізінен, қазіргі әдеби тіліміздегідей болғанымен,
онда бірен-саран шағатай әдеби тілінің формалары сақталған
еді. Ал орфографиясында араб жазуымен байланысты түркі
әдеби тілінің дәстүрі молынан орын алушы еді. Міне, біздің
көпшілігіміздің «кітаби тіл» деп жүргеніміз осы тіл болатын.
Сондықтан, біздіңше, XIX ғасырдың екінші жартысында
Ыбырай мен Абай негіздеген жаңа әдеби тіл қалыптасқанға
дейін қазақ қаламгерлерінің пайдаланған «кітаби тіл» деп
атамай, көбіне қазақ әдеби тілі деп атаған дұрыс [41,123-124].
Абай да осы «кітаби тілде» яғни көне қазақ әдеби тілінде
кездесетін араб, парсы сөздерін өз шығармаларында қолданған.
Мысалы, мехнат, ғибрат, ағза, айбат, батыл, батин, бахас,
мүбада, махрұм, халат, мүпкір, уайлан, хисап, т.б. сөздер.
Бұлар - көбіне діни немесе абстракты ұғымды білдіретін
сөздер. Бұл сөздер - негізінде араб, парсы тіліндегі өздеріне тән
фонетикалық белгілерін біршама сақтаған сөздер.
Абай шығармаларында кездесетін араб, парсы сөздерінің
үшінші бір тобы - қазақ тіліне ертеде еніп, сіңісіп кеткен
сөздерден, кітаби сөздерден басқа қазақ тілінің сөздік қорында
мүлдем жоқ, тек Абайдың қаламына ғана тән сөздер. Олар қазіргі
күнделікті тіліміздегі қолданылмайды. Мысалы: кәлкәусар,
мутакалимин, әмәнту, еннатайына, мухсин, бинаән, макруһи,
ғафләт, ағламланған, ирада, дәһри, зайығ, жәліб, мухсин,
инсаният, муафиқ, рузи, ниһаят т.б. сөздер. Абай мұраларында
кездесетін бұл іспеттес сөздер араб, парсы тілдеріндегі
фонетикалық дыбысталу ерекшеліктерін сол күйінде сақтаған
десе де болғандай.
Жалпы алғанда, Абай өз шығармаларында 6 мыңдай жеке
дара сөз қолданыпты, оның 1000-ы араб, парсы сөздері, оның
ішінде зат есім 75,9%, сын есім 17,7 %, етістік 1,7 %, үстеу
2,3%, есімдік 1,7 % , одағай 0,7% екендігіне зерттеу барысында
көзіміз жетті, сонда араб және парсы сөздері шамамен Абай
лексикасының 16,6 проценттейін ұстайды екен. Мұның өзі
26

28.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
автордың араб, парсы сөздерінен саналы түрде қашқандығын
байқатады. Абай сияқты мұсылман мектебінде оқып, араб,
парсы, шағатай әдебиетіндегі классик әдеби мұраларды көп
зерттеп, өз шығармаларын ислам дінінің қазақ даласында
дәуірлеп тұрған шағында дүниеге әкелген ақынға араб, парсы
сөздерінің арасалмағын көп деуге әсте болмайды.
1.4 «Абай тілі сөздігіндегі» араб, парсы сөздерінің
берілуі
Ұлы акынның тілін танып - білу саласындағы үлкен
ғылыми жұмыстың бірі – «Ғылым» баспасынан 1968 жылы
шыққан «Абай тілі сөздігі». Сөздік М.Әуезовтың басқаруымен
1957 жылы халық көрген Абайдың екі томдық шығармалар
жинағы тексті бойынша, түсіндірме сөздік үлгісімен жасалған.
Сөздікте Абай қолданған 6000-ға жуық жеке дара сөзге
анықтама беріліп, мағынасы сараланып, түсіндірілген, әр сөзге
қажетті мысалдар, сөз тіркестері, сөз тұлғалары тізілген. Ұлы
ақынның шығармаларында қолданыс тапқан сөздердің бәрі
дерлік Абай заманында да, қазіргі тілімізде де қолданылатын
сөздер, сонымен бірге бұл сөздікте ақын туындыларында
кездескенімен, осы күнгі тілімізден шығып қалған сөздер
тобы да түгелімен қамтылған. Сөздік «Абай шығармалары
өлеңмен де, қара сөзбен де жазылғандықтан сөздерге берілетін
сипаттамалар да стиліне орай, олардың қолдану ерекшеліктерін
саралап ашуды нысана тұтқан» [42, 19].
Енді ұлы ақын туындыларында көптеп кездесетін араб
және парсы сөздерінің «Абай тілі сөздігіндегі» көрінісі дегенге
келетін болсақ, бұл ретте белгілі шығыстанушы, арабист
Ә. Дербісалиев «Бір өкініштісі сол Абай біліп, түсініп қолданған
араб, парсы сөздерін оның шоқтықты шығармаларына жазылған
түсініктемелерде біз дұрыс көрсете алмай келеміз» дейді [33].
«Абай тілі сөздігін» бастан-аяқ шолып шыққанымызда не
бары 341 сөзге араб, парсы сөзі деген белгі барын айта кеткеніміз
жөн. Бұл, әрине, ақиқаттан алшақ. Себебі көптеген араб және
27

29.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
парсы сөздері қазақтың төл сөзі деп танылған. Мысалы, амал,
береке, әдет, талап, заман, адал, нұр, сабыр, қызмет, уақыт т.б
сөздер шығу тегі араб, парсы сөздері болса да, ол туралы ештеңе
айтылмаған. Жарайды, бұл сөздер фонетикалық өзгеріске
ұшырап, қазақ тіліне етене болып кеткен сөздер делік. Ал «мен
мұндалап» тұрған араб, парсы, сөздерінің өзі де қазақтың
төл сөзі боп көрініс тапқан. Оларды да атап өткеніміз абзал.
Мысалы, «Абай тілі сөздігініңде» мехнат, шариғат, ғұлама,
хауып, күпір сөздеріне де араб сөзі деген белгі қойылмаған.
Тіпті бір сыңары араб, екіншісі парсы сөздерінен құралған
әсемпаз, әуесқой, бәлки, бейғам, бейкүнә, бейхабар, адамзат,
бейшара, намазшам, күнәкәр, қамқор, патша, яки, құмарпаз т.б
сөздер де аталмыш жинақта қазақтың төл сөзі болып көрсетілуі,
әрине, шындыққа жанаспайды.
Сөздікте Абай өз туындыларында дұрыс пайдаланған
араб, парсы сөздерінен құралған «шаһбаз» лексемасын - парсы
сөзі, мағынасы «сабаз, ер, патшадай» делінген. Дұрысында,
бұл тіркестің бірінші «шаһ» - арабтың патша сөзі де, ал екінші
сыңары «баз» - парсының сұңқар, қыран сөзі. Ұлы ақын қазіргі
қазақ тілімізде сабаз болып кірігіп кеткен, адамның қасиетін
білдіретін сөздің тұп нұсқасын пайдаланып отыр. Сондай-ақ,
сөздіктің 425- бетінде «ләп» сөзін - араб сөзі деп «ерін» болып
аударылған. Арабтардың әдеби тілінде ерінді «шафат» дейді,
ал «ләп» ерін мағынасында парсы тілінде кездеседі.
Кейбір араб, парсы сөздерінің сөздікте дұрыс
транскрипциясы берілгенімен, аударылуы дұрыс емес. Мәселен,
680-бетте «хадис» деген сөз беріліп, аудармасы «пайғамбардың
айтып кеткен өсиет сөздері» деп көрсетілген. Бұл сөздің дұрыс
аудармасы «пайғамбардың өмірінен, әдет ғұрпынан әңгіме,
аңыз» болуы керек еді ‫[ حديث‬хадиис] - /рел. рассказ из жизни
пророка/. Сондай-ақ, сөздікте «аят» сөзіне сөздіктің 86 бетінде
«құранның қағидасы» деп түсініктеме берілген. Бұл да көңілге
қоныңқырамайды. Аят- құран сүресіндегі жеке шумақтар емес
пе? ‫ اية‬- [айат] - /рел. стих Корана/.
Сөздіктің 448 бетінде «мүбада» деген сөз беріліп,
28

30.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
аудармасы «егер, бір себеппен» деп көрсетілген. Бұл арабизмнің
транскрипциясы бұрмаланып жазылуымен қатар, тәржімесі де
дұрыс емес. Тіпті бұл сөз қазақтың төл сөзі болып танылған.
Анығына келсек, [мүбада] - ‫ مبدة‬яғни /бастама, инициатива/
[Бұдан былайғы жерде араб сөзінің нақ аудармасын арабшаорысша сөздіктен алғанымызды ескертеміз]. Бұл сөздің түбірі
[бад’а] ‫ بدا‬/ бастау/ етістігі болып шығуы тиіс еді.
Сөздікте бұл сияқты дұрыс түсініктеме берілмеген сөздер
өте көп. Сөзіміз нақты болу үшін тағы мысалдар келтірейік.
Мәселен, «ғафіл» сөзі сөздікте «өкінушілік, опық жеушілік», ал
ол арабтың ынтасыз, салғыр - салақтық
‫[ –غافل‬ғафил]
/невнимательный, небрежный, беспечный/ деген сөзі.
Сөздікте «мазлұм» сөзі «момын, зұлым емес» боп
аударылған, ал ол сөз «зәбір көруші, қорлық көруші» ‫مظلوم‬
[мазлум] - /угнетенный/. Сондай-ақ «әзәли» - «табиғи, әуелгі,
ежелгі» боп түсіндірілген. Ал ол сөз арабтың «мәңгілік» деген
сөзі ‫ ازلى‬- /вечный/. Ал «жаһил» сөзі «залым, жамандық істейтін
адам» деп берілген. Оның аудармасы “ақымақ” емес пе? ‫– جاهل‬
/1. невежественный, 2. глупец, невежда, неуч/.
Ал аталмыш сөздікте кейбір сөздер керісінше аударылған.
Мәселен, «ғұрур» сөзі – «алдаушы, өтірікші, жалғандық» ‫غرور‬
- /обманывающий, обманчивый, ложный/, ал сөздікте «алдаушылық, бекерге сенушілік, менмеңдік». Сондай-ақ,
«табиғ» сөзінің араб тіліндегі мағынасы - біреуге еруші. ‫ تابع‬/идущий вслед/. Ал бұл сөздіктегі тәржімесі мүлдем теріс
«еруші» емес, «ертуші».
Сондай-ақ, сөздікте бір сөзге екі түрлі анықтама берілген
тұстар да кездеседі. Мысалы, «сахиб» сөзі 531-бетте «қожа»
боп аударылған, сол бетте «сахаба» сөзі – «дос, дос-жолдас»
боп түсіндірілген. Ал шындығына келсек [сахиб] ‫صاحيب‬
/1.спутник 2. товарищ, друг, приятель/. Яғни, «дос, жолдас», ал
«сахаба» сөзінің түбірі «сахиб» сөзімен бір болғанымен, оның
аудармасы дінге байланысты басқа мағына береді: [сахаба]
‫ صحابة‬- /рел. Сподвижники Мухаммеда/. Абайдың өз
творчествосынан мысал келтірейік:
29

31.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Пайғамбарымыз... “ақыр заманда бір жылдық, бір күн
болар” дегенде сахаба - “кәрәмлар” бұл бір жылдық күнде намаз
нешеу болар” деп сұрапты.
“Сахиб” ниғметке шүкірлігің жоқ болса әдепсіз­дігікпенен
күнәкәр болмайсың ба?
Сондай-ақ, «Абай тілі сөздігінің» 99-бетінде «әһли» деген
сөзді «кітап» сөзімен тіркес алып, оған «кітаби», «қауымдық»
деп түсінік берілген. [Әһли] арабтың ‫ اهلى‬- /народный,
национальный, гражданский/ деген сөзін береді. Соған
қарағанда, Абай «әһли» сөзін «катиб» - «жазушы» сөзімен
тіркестіріп алған сияқты. Абайдың өз сөзімен айтсақ:
Күллі махлұқ өзгерер, алла өзгермес, әһли катиб/ (кітап
емес- Е.Ж.) бұл сөзді бекер демес.
Адам нәпсі, өзімшіл мінезбенен.
Бос сөзбен қастаспай түзу келмес.
Осылай болса, Абайдың айтпақ ойы оқушы қауымға
түсінікті болар еді. Енді Абайдың жас шағында жазған бір
шумақ рубағиына келейік.
Фаули, Шамси, Сәйхали
Новои, Сағди, Фирдоуси.
Хожа Хафиз - бу һәммәси
Мәдәт бер шағири фарияд
Осы рубағида қазірігі ұғымға түсінінксіз «бу хәммәси»,
«мәдәт», «шағири», «фарияд» сөздерінің сөздіктегі көрінісі
қандай? Алғашқы екі сөз жинақта дұрыс тәржімеленсе де,
«шағири» сөзі «ақындар» болып көрініс тапқан. Арабша «ақын»
сөзі ‫ شاعر‬- [ша‘ир], ал көпше түрі ‫[ شعرآ‬шу ара], ендеше
«шағири» «ақындар» болып аударылмаса керек. Ол сөздің
ғылыми траснкрипициясы [ша‘ ири] яғни «менің ақындарым»
деп тәржімеленсе дұрыс болар еді. Араб тілінде сөз соңында
жалғанатын «‫« – »ى‬и» сөзге тәуелдік мағына үстейді. Соңғы
«фарияд» сөзіне келетін болсақ, «Абай тілі сөздігінде» ол парсы
сөзі делініп, «тілек, сыйыну түріне айтылатын зар, үн» деп
түсініктеме берілген. Парсыларда ондай сөздің бары рас, бұл
сөзі біздіңше парсы сөзі емес, «фурада» немесе «фурадан» ‫فرادا‬
30

32.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
,‫ فرادى‬яғни, «бір-бірден, біріңнен соң бірің» деген араб сөзі
болса керек. Енді текстің өзіне келер болсақ:
… Мәдәт бер шағири фурадан, - деп жазып, мағынасын
«Ақындарым, әр қайсың маған кезектесіп жәрдем бер” деп
аударсақ, сауатты да, мағынасы да көңілге қонымды болар еді.
Абайдың шығармаларында көптеп кездесетін «ғаділет»,
«әділет» сөздері жөнінде «Абай- ұлттық әдеби тілдің негізін
қалаушы» деген мақаласында С. Исаев айтқан пікір өте орынды.
«Абай байырғы мол сөздердің сан түрлі сырын ашып соны
мағынада қолдану арқылы ұшқыр ой, кәнігі образ берумен
бірге, тілімізге шығыс халықтарының тілінен енген сөздердің
дублеттік жұбын әр мәнде қатар қолданып та ерекше экскурсия
жасайды. Мысалы, әділетпен қатар қолданып ғаділетті
жарыстыра жұмсау арқылы «Абай тілі сөздігінде» берілгендей
екеуін бір мағынада емес, олардың мәнін ажыратып, ғаділетті
дегенді ақ, турашыл мәнінде, әділет дегенді адал, шындық
мәнінде жұмсаған» [43,162].
Осынша ақымақ болғаным:
көрінгенге қызықтым.
Ғаділетті жүректің
әділетін бұзыппын
Сондай-ақ, «көпшілік, халық, жұрт» мәнінде Абай
«жамиғат» сөзін қолданады да, «жамағат» дегенді «ағайын,
туыс» мәнінде жұмсайды.
«Ол сипаттар лағаирууәләһуә» болып, бұлай айтуда
бұлардан өз алдына жамағат яки жамиғат шығып кетеді».
«Абай тілі сөздігінде» бұл екі сөзді де «көпшілік, халық,
жиылған жұрт» мәнінде берген.
«Жаһат» Абай тілі сөздігінде араб сөзі болып, аудармасы
«ниет, ықылас, ынта» деп берілген. Бұл сөз біздің ойымызша
‫[ جهة‬джаһат] парсы тілінде кездеседі. Мағынасы «сторона,
направление» қазақшасы «жақ».
Ғылым - білімді көбейтуге екі қару бар адам ішінде: бірі
мұлахазе қылу, екіншісі мұхафаза қылу. Бұл екі қуатты зорайту
жаһатінде болу керек.
31

33.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Орайы келгенде айта кеткен абзал, бұл сөзге қазақ тілінің
он томдық түсіндірме сөздігінде “жақ” үстеу сөз деп анықтама
берілген.
Бұл ойымызды сөздіктің 4-томының 30-бетінде
«жаһатта» сөзіне «жақта», «жаһаттас» сөзіне «жақтас»
сондай-ақ, «жаһаттау» сөзіне «жақтау» деп берілген
анықтамалар дәлелдей түскендей.
«Абай тілі сөздігі» жинағының соңында (730-734 беттерде)
«Абай шығармаларында кездесетін, бірақ қазіргі қазақ тілінде
қолданылмайтын араб, парсы сөздері» атты сөздік берілген. Ол
сөздікте де біршама қателер бар. «Әтә мурун әннәсә билбирри уа
әхсину иналлаха иухиббул мухсинин» деген тіркестің сөздіктегі
ғылыми транскрипциясы да, тәржімесі де теріс. Сөздікте ол
«адамға ізгілік істеуге бұйырыңыз, өйткені Алла ізгі сипаттарды
сүйеді» деп көрсетілген. Осы тіркес туралы Ә.Дербісалиев
өзінің «Ортақ міндет», Абай шығармашылығындағы араб
сөздері дұрыс түсіндіріліп жүр ме? деген мақаласында, дұрыс
аударманы көрсетеді: « Ата марру аннаса би и бирри уа ахсану
инне Аллаха йухиббу л-мухсинин» яғни, «жұртқа жақсылық
істеушіні жақсы көреді» болып берілуі керек еді» [33,17]. Бұған
біз толықтай қосыламыз.
«Абай тілі сөздігінде» бір топ араб сөздеріне «қ» деген
белгі қойылған. Ал ол белгі туралы аталмыш сөздіктің өзінде
мынадай анықтама берілген. «Араб және парсы тілдерінен
тұтасымен алынған тұрақты тіркестердің құрамында келетін
сөздерге жеке-жеке анықтама берілмей, оларға қосымша ғана
түсінік берілді. Реестр сөзінің анықтамасының орнына «қ» деген
белгі арқылы сілтеме жасалып, сөздің аты қойылды. Мәселен,
«дәфғы» деген қ. жәліб... мұзарат деген тіркестегі ұғыммен
байланысты түсінікті қараңыз деген ишарат» [50,15]. Бұдан біз
жәліб және мұзарат сөздерінің анықтамасын қарадық, бірақ
ешқандай тәржіме жасалғанын көре алмадық. Сөздіктің өзіне
келейік: 445-бетте «мұзарат қ.жәліб манфағат...» деп қана
қойылған. Сөздікте осындай «қ» арқылы сілтеме жасалған
сөздер өте ауқымды екенін айттық. Мысалы: уәәхсану, халидун,
32

34.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
фатиха, уағалейкумуссәләм, тәхсил, тасдих, табарака,
мүбәшара, тәфәккару, уәлләзинә, йухиббу, залимин, ғамалус,
билбирри, әннәс, атамурун, мухсиниң, йухиббул,әл-инсан,ләһу,
әсмаиһи, ләма, ағламланған, заһри, ғалайһи, мақситин т.б.
сөздер. Ал бұл сөздердің өздері жеке-жеке мағына беретін
лексемалар. Сөзімізді түйіндей келгенде «Абай тілі сөздігіндегі»
араб, парсы сөздерінің аудармасына келгенде мынадай
мәселелерді айтқымыз келеді:
1. Кейбір араб және парсы сөздерінің ғылыми
транскрипциясы дұрыс берілмеген.
2. Кей сөздердің мағынасы дұрыс ашылмаған.
3. Кей сөздер керісінше тәржімеленген.
4. “қ” арқылы сілтеме жасалған сөздер тіпті аударылмаған.
5. Абай туындыларындағы араб және парсы сөздерінің
қазіргі қазақ тілінде қолданылмайтындары көрсетіліп, қазақ
тіліне ертеректе назардан тыс қалған.
6. Сөздікте Абай шығармаларындағы арабизмдер мен
фарсизмдердің көбі қазақтың төл сөзі боп танылған.
Жалпы алғанда, «Абай тілі сөздігіндегі» араб, парсы
сөздерінің бірсыпырасы дұрыс тәржімеленіп, ғылыми
транскрипцияланған, Абай шығармаларында қолданған төл
сөздерімізбен қатар араб, парсы сөздерін рет-ретімен тізіп
көрсеткен, оларға тиісті анықтама беріп жан-жақты сипаттаған.
Ол дұрыс тәржімеленген сөздерді айтсақ: сиддиқ, сәмиғ, сәлім,
иғтиқат, шарх, ниһаят, қираәт, ғафу, батыл, ихсан, кәрәм,
қадим, кәлем, истанжа, мәтбух, зидди, мәдіх, инсан, батин,
ләкин, жұмле, ғауам, басар, әсмаһи, бала’и, ирада, мағрифат,
ғазим, ғайри, ғәфләт т.б.
Бұл сөздердің дұрыс аударылуы сөздіктің Абай
творчествосындағы араб, парсы сөздерін зерттеп, түсіндіру
жолындағы үлкен жетістігі.
Дей тұрғанмен, біз жоғарыда көрсеткен кемшіліктер
сөздіктің келесі басылымдарында ескерілгені мақұл демекпіз.
33

35.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
ІІ – т а р а у
АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ АРАБ, ПАРСЫ
СӨЗДЕРІНІҢ ЛЕКСИКА – СЕМАНТИКАЛЫҚ
СИПАТЫ
_________________________________________
Ақындар мен жазушылар өз шығармаларында
лексика­лық қабаттарды әрқалай, әр тұрғыдан қолданады. Бір
туындыларда араб, парсы сөздері, кейбіреуінде көнерген сөздер,
я болмаса басқа да кірме сөздер басым болуы ықтимал.
Абай лексикасының негізгі қабатының бірі – араб, парсы
сөздері. Ұлы ақын шығармаларында көптеп кездесетін араб
және парсы элементтерінің (сөзі, тіркесі, сөйлемі) сыр-сипаты,
түр-тұлғасы қалай, қандай дәрежеде берілген?
Ұлы Абай тілін жан-жақты зерттеген Р.Сыздықова Абай
шығармаларында кездесетін араб, парсы сөздерін үлкен екі
топқа бөліп қарастырады. Бұл зерттеушінің пайымдауында, Абай
лексикасындағы араб-парсы қатары түгелімен неологизмдер
емес, бірсыпырасы жалпы халықтық тілге ертеректе еніп, сіңісіп
кеткендер. Ал екінші топқа – қазақтың жалпы халықтық сөйлеу
тіліне де, әдеби тіліне де не бұрын, не кейін енбеген, мүлде
түсініксіз элементтерді енгізеді [16,75-91]. Нақ осындай пікірді
Жұмағалиев те айтқан еді: Абай сөздіктерінің бір арнасы – араб,
парсы тілдерінен кірген сөздер. Мұсылман мектебінде оқып, дін
кітаптарын көп аралап, араб, парсы тілдеріндегі классик әдеби
мұраларды да терең зерттеп, бір кезде оларға еліктеген ақынның
сөздерінде араб, парсы сөздерінің кездесуі таң қаларлық нәрсе
емес, заңды, - дей келе, ғалым Абай шығармаларында кездесетін
араб, парсы сөздерін үш түрге бөледі. Бірінші – шығу тегі араб,
парсы тілі болса да, қазаққа әбден сіңіп қол бала боп кеткен
сөздер. Екінші түрі – әр алуан термин, атау сөздер. Үшінші түрі
– мысқыл, кекесін үшін әдейі қолданылатын кейбір араб, парсы
сөздері [14,56-57].
Ғалымдардың Абай шығармаларында кездесетін араб,
парсы сөздерінің алғашқы тобы ретінде қазақ тіліне еніп, үндесіп
34

36.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
кеткен араб, парсы сөздерін атағандары өте орынды. Себебі, Абай
тіліндегі шығыс сөздері дегенде, тек қана оның туындыларында
кездесетін, бірақ қазіргі тілімізде қолданылмайтын араб
және парсы сөздерін ғана емес, ертеректе еніп, сіңісіп кеткен
лексемаларды да қарастырған абзал. Сондықтан біз де Абай
шығармалары тілін үш топқа бөліп қарастырамыз: Бірінші,
Абай мұраларында шығу тегі араб, парсы тілдері болса да,
олардың едәуір бөлігі – қазақтың жалпы халықтың тіліне сіңісіп,
қалыптасқан ертеден қолданып келе жатқан сөздер. Ол сөздерді
Абай жалпы халықтық тілден алғаны белгілі. Абайға дейінгі
қазақ тіліндегі араб қабатының бірсыпырасы жалпы халықтың
тілге ертеректе еніп, қалыптасып кеткендер. Бұл сөздер өз
сөзіміздей болып кеткен. Ұлы ақын осындай сөздердің басым
көпшілігін өз шығармаларында көптеп пайдаланған. Алайда,
мәселе Абайдың ол сөздерді қолдануында ғана емес, мәселе
қалай қолдануында. Абай тіліндегі қолданылған араб, парсы
сөздері қазақтың өз төл сөзіндей болып сіңісіп кетсе де, бұл
лексемалардың түп-түркіні шығыс тілдері болғандықтан, біз
олардың қолданылу ерекшеліктеріне ерекше мән беруді жөн
көрдік.
Абай шығармаларында кездесетін араб, парсы сөздерінің
екінші бір тобы – сол кездегі халықтың сөйлеу тілінде көп
кездесе бермейтін, көбіне жазба әдебиет арқылы жалпы
халықтық тілде қолданыла бастаған сөздер. Оған арабтың
сұқбат, мехнат, уәзін, ғиззат, ғақлия, ғамалус, һәмишә, тағриф
сияқты сөздерін жатқызуға болады.
Абай тілінде кездесетін араб, парсы қабатының келесі
бір үлкен тобы – тек ақын шығармаларында ғана кездесіп,
қазіргі қазақ тілінде кездеспейтін яғни, жалпы қазақ тіліне
енбеген сөздер. Абайдың кей шығармаларында (мысалы,
ғақлияларында) кездесетін араб, парсы сөздерін түсініп оқу
қиын. Абайда уайлан, әхмар, ағламланған, тафаккару, рукук,
ядкар тәрізді халық тілінде мүлде қолданылмайтын сөздер
де кездеседі. Сондай-ақ, тұтас сөйлемдер де арабша болып
келеді: Баз махфи олмая, әтәмурун, әннәсә, билбирри уә әхсану
инналаһә ну хиббул т.б.
35

37.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
2.1 Абай шығармаларындағы араб және парсы
сөздерінің тақырыптық топтары
Араб, парсы сөздерін лексика – семантикалық топтасты­
руда біз біріншіден, Абай тіліндегі араб, парсы сөздерінің дені
халық тіліндегі сөздер болғандықтан, Л. Рүстемовтың «Қазіргі
қазақ тіліндегі араб – парсы кірме сөздері» еңбегінде жасаған
классификацияны пайдаландық. Ғалым араб, парсы кірме
сөздерінің қолданылатын салаларын былайша бөлген:
1. Тәрбие және білім беру саласы
2. Ғылым саласы
3. Астрономия
4. Әлеуметтік, қоғамдық, саяси өмір саласы
5. Егіншілік саласы
6. Мал шаруашылығы саласы
7. Географиялық терминдер
8. Топонимика
9. Семья және тұрмыс
10. Мұсылман дінінің ұғымдарына байланысты сөздер
[31, 30-41].
Екіншіден, Абай тіліндегі араб, парсы сөздерінің көбі
қара сөздерінде (ғақлияларында) кездесетін болғандықтан
Х.Сүйіншәлиевтің «Абайдың қара сөздері» еңбегіндегі
классификацияны пайдаландық. Автор Абай сөздерін
мазмұнына қарай, мынадай бес үлкен тақырып төңірегіне
топтайды:
1. Қоғам құрылысы, ел билеу жайын көп қозғайтын
сөздері.
2. Оқу, өнер, білім, тәлім-тәрбие мәселесі туралы сөздері.
3. Еңбек, шаруа жайларын әңгімелейтін сөздері.
4. Адамгершілік, мораль
(мінез-құлық) жайларын
көрсететін сөздері.
5. Дүние, өмір туралы ойлары мен дін мәселелерін
түсіндіретін сөздері [44, 53-54].
36

38.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Үшіншіден, Р. Сыздықованың «Абай шығармалары тілі»
еңбегінде қарастырған тематикалық топтарын пайдаландық.
Ғалым Абай тіліндегі араб, парсы сөздерін мынадай тақырыптар
төңірегінде зерттейді:
1. Оқу-ағартуға байланысты сөздер.
2. Тұрмыс-шаруашылыққа қатысты сөздер.
3. Ислам дініне қатысты сөздер.
4. Абстракт ұғым атаулары [16, 78].
Абай туындыларында кездесетін араб, парсы сөздері
осы тақырыптардың бәрін қамтиды. Араб, парсы сөздерінің
Абай тілінде қолдану өрісі кең, сондай-ақ алуан түрлі.
М. Әуезовтың айтуынша, «Абай анығында өз тұсы мен өзіне
дейінгі замандағы қазақтың қоғамдық, шаруашылық, үй-ішілік,
ой-саналық, тіл-өнер тудырғыштық барша тақырыптарын түгел
қамтыды» [46,110]. Шынында да, Абай шығармаларындағы
араб, парсы сөздері адамдар арасындағы тілдік қарымқатынастың сан қырлы жақтарын көрсетеді.
Араб,
парсы
сөздеріне
лексика-семантикалық
топтастыруды біз жоғарыда аталған ғалымдардың тематикалық
тақырыптарында сүйене отырып, солардың негізінде жасаймыз.
Араб, парсы лексемаларын қарастырғанда ең алдымен, тілімізде
қалыптасқан мағынасы мен сол тілдердің беретін негізгі
мағыналарын параллель жарыстыра сипаттаймыз, әрі кірме
сөздер қабылдаушы тіл жүйесі әсерінен өте тез бейімделетінін
(адаптацияланатындығын) ескереміз. Сонымен, біз Абай
тіліндегі араб, парсы сөздерін:
1. Қоршаған ортаның қасиетін көрсететін табиғатқа
байланысты сөздер.
2. Адамның дене мүшесінен бастап, табиғат танымы,
материалдық мәдениетін т.б. бейнелейтін адамға байланысты
сөздер.
3. Саяси-әлеуметтік қоғамға байланысты сөздер.
4. Мұсылман діні – исламға байланысты сөздер деп төрт
топқа бөліп қарастырамыз.
Абай тіліндегі араб, парсы сөздерін табиғат, адам
37

39.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
(Абайда ең басты тақырып – адам) қоғам, ислам тұрғысынан
қарастырудың өзі жат этникалық территорияда (мысалы, қазақ
жерінде) араб, парсылардың материалдық, рухани мәдениеті,
тұрмыс – тіршілігі, қоғамдық – әлеуметтік өмірі, дүние танымы,
діні қаншалықты дәрежеде бейнеленгендігін байқауға мүмкіндік
береді. Уақыт жылжып өткен сайын араб, парсы сөздері мәнмағынасынан айырылып қана қоймай, бастапқы формасынан
алыстап кетті. Сондықтан да атауға негіз болған тілге сүйене
отырып, Абай тіліндегі араб, парсы сөздерінің семантикасын
алуға, әрі сөздің алғашқы формасын қалпына келтіруге болады.
Жалпы, Абай тіліндегі араб, парсы сөздерінің тақырыптық
топтары дегенде, біз жеке тұрған сөздерге қатысты бөлеміз. Ал
сөйлемде (контексте) Абайдың белгілі бір топтағы қолданған
сөздері басқа тақырыпты білдіретін сөздердің орнына жұмсала
береді. Сондықтан да, Абай шығармаларында кездесетін араб,
парсы сөздерін сөз (слово) және сөйлеу (речь) тұрғысынан
қарастырған дұрыс. Себебі, сөз бар да, жазушының оны сөйлету,
сөйлеу барысында қолдану шеберлігі бір басқа. Сөз сөйлеу
әрекетінде пайдаланып, сөйлеу арқылы танылады. Бұдан сөз
бен сөйлеу бір ұғым деп түсінуге болмайды. Олар бір-бірімен
тығыз байланысты, сөз – сөйлеудің материалы. Сөйтіп, сөз
сөйлеу арқылы танылады. Сөз бен сөйлеуге С.Ожегов мынадай
анықтама берген: «Слово - единица языка, служащая для
наименования понятий, предметов, лиц, действий, состояний,
признаков отношений, оценок. Речь – разновидность или стиль
языка» [46,677-728].
Шынында да, ақын туындыларындағы араб, парсы
сөздерін тек тізіп қана қойсақ, ол Абайдың ешқандай шеберлігін
көрсете алмайды, сондықтан оның кірме сөздерді қолданудағы
ерекшелігін көрсету үшін араб, парсы сөздерін сөйлету ләзім.
Оны ақынның контексінен, сөз қолдану мәнерінен іздеген
мақұл.
38

40.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
2.2 Сөз жасаудың лексика – семантикалық тәсілі
Түркі – семит – үнді европа тілдерінде сөз жасаудың үш
түрлі жолы бар екендігі белгілі. Олар: лексика – семантикалық,
фонетикалық және грамматикалық тәсілдер.
Араб, парсы сөздерін пайдаланудағы лексикасемантикалық тәсіл жалғау – жұрнақсыз (безаффиксальный)
дара тұлғалы лексемаларды біріктіреді. Абай қаламына тән араб,
парсы сөздерінің басым көпшілігі осындай жалғау-жұрнақсыз
жеке – дара сөздер, таза араб, парсылық лексемалар.
Абай шығармаларындағы араб және парсылық
сөздердің тура және ауыспалы мағыналарда жұмсалуын
төмендегі 3 түрлі жағдайдан байқаймыз: 1.тура мағынаның
сөз (атау) бойында сақталып қалуы; 2.Атау (сөз) бастапқы
І- лексикалық мән-мағынасынан айырылып, екінші, үшінші...
мағыналарында қолдануы; 3.негізгі, о бастағы мағыналары
күңгірттеніп, қазақтың төл лексикасына ыңғайланған, мүлде
жаңа мағынада қолдануы.
Абай шығармалары бойынша жиналған лексикалық
материал араб, парсы сөздерінің көпшілігі сол тілдердегі
мағыналарын
сақтағанын
көрсетті.
Оларға
әсіресе
моносемантикалық, яғни бір мағыналы сөздерді жатқызуға
болады. Мысалы, ағза, әділ, азап, азат, айла, айып, ақымақ,
апат, арзу, аспан, аян, әбден, әбілет, әғмал, әдет, әзәли, әзіл,
әр, әсма и, әулие, әшкере, базар, бақ, басар, батыр, бәлки,
бейіс, бинаән, биһтар, бөз, гүл, ғадалат, ғажап, ғапыл, ғауым,
ғиззат, неке, ғұрұр, дана, дария, дәйім, дәру, дәфғы, дұшпан, дін
т.б. сөздер араб, парсы тіліндегі мағынасын береді. Яғни Абай
шығыс сөздерінің көбін қолданып отырған мақсатына қарай,
тақырыпқа байланысты сұрыптап, беретін мағынасына сай
қолданған. Бұл тарауда, негізінен, лексика- семантикалық тәсіл
сөз болады, фонетикалық және грамматикалық тәсілдер келесі
тарауда қарастырылады. Араб, парсы сөздерінің бір ерекшелігі
сөздер көп мағыналы болып келеді. Кейбір сөздердің он шақты
мағынасы болуы ықтимал. Абай шығармаларында кездесетін
39

41.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
араб, парсы сөздерінің келесі тобы осындай көп мағыналы
сөздер. Мысалы, Абай тілінде кездесетін «қағида» сөзінің
І. база, 2. постамент, 3.основа, 4.основание, 5.дно, 6.правило,
7.положение, 8.принцип деген мағыналары бар. Абай бұл сөздің
6-мағынасын қолданған:
Замана, шаруа, мінез күнде өзгерді,
Оларға кез-кезімен нәби кедді
Қағида шариғаты өзгерсе де,
Тағриф алла еш жерде өзгермеді
Бұл сөзді Абай ауыспалы мағынада «әдет», «ғұрып»
мәнінде де жұмсаған.... заман өзгерумен қағидалар
өзгерілмейтін білдіргені мағлұм болады. Ал өзімізге өте
таныс «қалам» сөзі І. калем, тростниковое перо, 2. письмо,
3. почерк, 4. статья, параграф, 4. бюро, отдел, 5. черта,
6. пощечина мағыналарына ие.
Абай тіліндегі түбір тұлғалы осындай көп мағыналы дара
араб, парсы сөздерінің алғашқы семантикасы тарылып, ол сөздің
одан кейінгі бір немесе екі мағынасы ғана қолданған тұстар
бар. Мәселен, Абайда «сұқбат» сөзі «пікірлесу, әңгімелесу»
мағынасында берілсе, араб тілінде ол төрт мағынаға ие:
1.сообщество, 2.общение, дружба, 3. приятель деген мағынаны,
ал парсы тілінде 1.беседа, 2. разговор деген екі мағынада
кездеседі. Бұл сөз араб тілінен парсыларға, парсыдан қазақ
тіліне енген. Ал Абайда кездесетін «дерт» сөзінің де бірнеше
мағынасы бар: 1. боль, недуг, 2. болезнь, страдание, 3. скорбь,
печаль, 4. сочувствие.
Парсы тіліндегі «бәһра» сөзі де бірнеше мағыналы.
1. часть, доля, 2. польза, выгода, 3. прибыль. Абай бұл фарсизмнің
бірінші мағынасын емес, екінші «пайда» мағынасын қолданған:
Білгенге маржан,
Білмеске арзан
Надандар бәһра ала алмас.
«Абай тілі сөздігінде» ол сөзді «ләззат, әсер» деп аударған.
Ол – дұрыс емес.
Араб, парсы сөздерінің семантикалық структурасының
40

42.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
кеңеюі, жаңа ұғымдары беруде өзінің алғашқы мағынасын
жоғалтуы, ол сөздердің өте ертеден бастап енгенін көрсетеді.
Абай тіліндегі арабизм мен фарсизмдердің белгілі
бір тобы өзінің мағыналарын мүлдем жойып, тіпті бөтен,
жаңа мағынаға ие болған. Мәселен, Абайда «құмар» сөзі
«ынтық, ынтызар» мағынасын берсе, араб тілінде 1.«азартная
игра» мағынасында ғана қолданады. Ал «нәпсі» сөзі Абайда
«құлқын, тойымсыздық» мағынасын берсе, араб тілінде
1. жан, 2. қан, 3. адам, 4.мақтаныш т.с.с. мағынада қолданады.
Парсының «зәре» сөзі 1.желчный пузырь, 2.храбрость,
3.мужество мағынасын, Абай «ғашық, құмар» мәнінде жұмсаған
«ашына» сөзі І.знакомый мәнінде, ал адамның хал-жағдайын
білдіретін «кәріп» сөзі 1.чужой, 2. чужеземец, 3. иностранец
мағыналарында кездессе, «әйел» сөзінің араб тіліндегі мағынасы
1. дитя, 2. ребенок, ал «зират» сөзінің мағынасы 1.посещение,
2.визит, 3.паломничество.
Көріп отырғанымыздай араб, парсы сөздерінің бұл тобы
өздерінің бастапқы мағынасын мүлдем жойған. Мұның өзі
– бір тілден екінші тілге ауысқан сөздің әртүрлі өзгерістерге
ұшырайтының айғағы. Уақыт өткен сайын, қоғамның өзгеруімен
байланысты сөздің мағынасы мүлде өзгеруі ықтимал. Поль
Лафарктың сөзімен айтқанда: «Слова любого языка, подобно
клеткам растения или животного, ведут свою собственную
жизнь, непрестанно меняется их фонетика, орфография...
Изменяются также и значения слов» [48, 19].
Мұндай, яғни өз мағыналарын өзгерткен сөздер Абай тілін­
де біршама кездеседі. Яғни ақын арабизмдер мен фарсизмдердің
біразынан шығарманың мақсаты мен ерекшелігіне қарай,
тыңдаушы тіліндегі мағынасында жұмсаған. Бұл сөздердің
барлығы дерлік халық тілінен алынған сөздер.
Мағынасын мүлде өзгерткен сөздерге сондай-ақ арабтың
«керім» 1. щедрый, великодушный, благородный, 2.дорогой,
драгоценный, «кесел» 1.лень, леность, 2.скука, «кесепат»
1.помрачение, затмение, 2.непрозрачность, «қаза» 1.утешение,
2.терпение, «қайрат» 1.ревность, 2.рвение, усердие, «халайық»
41

43.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
1.тварь, созданье, 2. природа, сондай-ақ, парсының «күмән»
1. мысль, мнение, 2. предложение, 3.воображение, «әңгіме»
сөздерін 1.скопище, толпа, 2.скандал, суматоха сөзін қосуға
болады.
2.3 Абайдың араб, және парсы сөздерін қолданудағы
төл ерекшеліктері
Абайдың халық тілінен алған арабизмдер мен фарсиздерді
қолданысында ерекшелік, өзгешілік бар. Мәселен, «кепіл» сөзі
қазіргі тілімізде «дәлел, айғақ» мәнінде қолданса, Абай ол
сөзді араб тіліндегі өз мағынасында жұмсаған. 1. поручитель,
2. попечитель, опекун. «Абай тілі сөздігінде» ол сөзге «арқа
сүйер таяныш» деп дұрыс анықтама берілген.
Өз хатыма өз кезім
Ұялып, қорқып баға алмас.
Кепілім менің-бір өзің,
Бөтен жан тесік таба алмас.
Арабтың халық тіліндегі «інкәр» сөзі 1. отрицание,
непризнание деген мағына береді. Абай бұл сөзді де араб
тіліндегі мағынасында қолданған:... Оның ұлықтығына іңкәрім
жоқ. Абайдың «іңкәрім жоқ» дегені, «қарсылығым, күмәнім
жоқ » деген мағынаны білдіреді.
Сондай-ақ «зар» сөзі қазіргі тілімізде «қайғы-қасірет»,
«мұң-шер» болып түсіндіріліп жүр. Ал осы арабизм араб тілінде
1.плачущий, рыдающий, 2. тощий, 3.слабый, ничтожный деген
бірнеше мағыналы лексема. Абай осы сөздің де халық тіліндегі
мағынасын емес, араб тіліндегі мағынасын қолданған. Абайдың
«зармын» деген «әлсізбін» дегені болса керек:
Ет жүрек ертеңді,
От боп жанып,
Жалын шалып ішіме
Іштей қормын, зармын
Сен үздің ғой желкемді
Халық игерген «батыл» сөзі де арабизмдер қатарынан
орын алады. Ол сөзге қазіргі қазақ тілінің 10 томдық түсіндірме
42

44.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
сөздігінде «именшек емес, қайсар, ержүрек, еркін» деген
анықтама берілген. Алайда, бұл сөздің араб тіліндегі мағынасы:
1.ложный, неверный, недействительный, 2.напрасный, нечего не
стоящий. «Абай тілі сөздігінде» Абайдың қолданысын «теріс»,
«терістік» деп дұрыс көрсеткен. Сонымен, Абай бұл арабизмді
де халық тіліндегі мән-мағынасында қолданбаған. Оған дәлел
ретінде Абай «батыл» сөзін, арабтың «хақ» яғни, «дұрыстық»,
«әділдік» сөзіне антоним ретінде жұмсағанын айтуға болады.
...Хақ пен батылдықты айырмақты үйреткендігі – баршысы
нафиғлық болған соң, біздің оларға міндеткерлігімізге дағуа
жоқ...
Кейбір араб сөздері тілімізге парсы тілі арқылы енген.
Абай ондай сөздердің араб тіліндегі тура мағынасы емес, парсы
тіліндегі ауыспалы мағынасын қолданған тұстар да бар. Мысалы,
«райыс» сөзі араб тілінде «сад, цветок» мағынада болса, парсы
тілінде бұл сөз негізгі мағынасымен қатар ауыспалы мағынада
«рай», яғни «жұмақ» мәнінде кездеседі. Абай бұл сөздің парсы
тіліндегі мағынасын қоллданған:
Ері ақылды, қатыны мінезді боп,
Тату болса, райыс үстіндегі үй.
Абайдың осы сияқты сөз қолданысына қарағанда араб
тілімен қатар парсы тілінде де жақсы білген деп ойлаймыз.
Абай кейбір арабизмдердің барлық мағыналарын
қолданған тұстар да бар. «Бахас» сөзі 1.обсуждение, спор,
рассуждение, 2.исследование, изучение деген мағыналарды
береді. Абай бұл сөзді көбіне 1-ші мағынасында қолданған.
Бахасқа бола үйренбе, азырақ бахас көңіліңді
пысықтандырмақ үшін залалды емес, көбірек бахас адамды
түземек түгел бұзады.
Ал, ... бахас – өзі де ғылымның бір жолы, бірақ оған
хрслану жарамайды,-дегендегі «бахас» әрине, «күншіл, көре
алмаушылық» емес, бұл жерде ақын сөздің 2-мағынасында
«исследование, изучение» мағынасында қолданған. «Абай
тілі сөздігінде» Абайдың бұл қолданысы көрініс таппаған. Ал
бұл сөз қазіргі қазақ тілінде «бәсекелес, бақаталас» мәнінде
43

45.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
қолданатынына қазақ тілінің түсіндірме сөздігі куә. [48,19].
Сондай-ақ, араб, парсыға ортақ «әдеби» сөзі қазіргі
тілімізде «литературный» деген мағына береді. Бұл сөз
араб тілінде көп мағыналы сөз. Әдеби сөзінің араб тіліндегі
мағыналары 1.литературный, 2.вежливый, 3.культурный. Абай
ол сөзді бірінші мағынасында емес, келесі мағыналарында,
яғни «әдепті» деген ұғымда қолданған:
... Егер барлыққа келтірмегені бір өз алдына сипат
болса,алла тағаланың сипаты өзіндей қадім, һәм әзәли, әдеби
болады да, һәмишә барлыққа келтіруден босанбаса, бір сипаты
бір сипатынан үлкен я кіші болуға жарамайды. Абай бұл «әдеби»
сөзін туындыларының өн бойында бір-ақ рет қолданған.
Сонымен, Абай көптеген моносемантикалық араб, парсы
сөздерін өз мағынасында, кейбір сөздердің барлық мағынасын,
полисемантикалық сөздердің халыққа таныс мағынасын өз
туындыларының өн бойында қолданып отырған.
Ал одан тысқары Абайдың өз қаламына ғана тән
қолданыстар да бар. Ақын шығармада айтылайын деп отырған
мәселеге, стильге байланысты сөздерге өз тарапынан араб,
парсы, тілінде жоқ, тіпті халық қолданбайтын басқа, өзгеше
мағына үстейді. Абай сөздерді контекске байланысты өзгеше
сөйлете білген. Мәселен, «арзан» I.дешевый, 2.стоящий,
достойный, 3.дешево деген парсы сөзі I,3 мағынасында тілімізде
кездеседі. Ал Абайда бұл сөз парсы тіліндегі, сондай-ақ халық
тіліндегі мағынасынан өзге тағы да мүлде басқа екі мағынағе
ие. Абайда «арзан» сөзі «оңай, жеңіл» мағынасында:
Жігіттер ойын арзан, күлкі қымбат,
Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымбат,
Арзан, жалған күлмейтін, шын күлерлік
Ер табылса, жарайды, қылса сұқбат.
«Арзан» сөзі «қадірсіз, керексіз» деген мағына беретін
тұсы:
Білгенге маржан
Білмеске арзан
Надандар бәһра ала алмас.
Әрине, бұл «арзан» сөзінің парсы тіліндегі «бағасы
44

46.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
темен» деген мағынасын да Абай өте орынды пайдаланған: ...
Осы мазаттандырып әбден тептікке үйретіп, сабаққа бергенде
молданың ең арзаны тауып алып, хат таныса болады ғой.
Абайдың лексикасында «арман» I.желание, стремление,
чаяние, 2. сожаление, раскаяние, печаль, 3.заветная мечта, греза,
неисполненное желание деген парсы сөзін ол тілдегі барлық
мағынасында қолданған. Тіпті «арман» «мақсат» мағынасында
да жұмсалған.
Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман,
Шошимын кейінгі жас балалардан
Терін сатпай, телміріп, көзін сатты
Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман.
Ал ол сөзді «өкініш, қайғы мағынасында:
Іздеп табар жалғаннан,
Бала берген бенде едім.
Бенде өлмейді арманнан
Мінеки мен де өлмедім.
Абайдың сөз саптауындағы шеберлік (речевое мастерство)
арабтың «қараша» сөзін қолдамысында айрықша көрінеді. Ол
арабша І.поземельный налог, расход, дань деген мағыналарға ие.
Ал қазіргі тілімізде ол күздің ең соңғы айы. Абай бұл сөзді екі
түрлі мағынада қолданады. І. Күз айы (ноябрь) мағынасында;
2.Ақын бұл сөзді, күздің суық айын адам өмірінің күзін, яғни
кәрілікті суреттегенде де өте шебер қолданған:
Қараша, желтоқсанмен сол бір-екі ай,
Қыстың басы бірі ерте, біреуі жәй.
Ерте барсам, жерімді жеп қоям деп,
Ықтырмамен күзеуде отырар бай.
Қарашада өмір тұр,
Тоқтатсаң тоқсан көнер ме?
Арттағы майда көңіл жүр,
Жалынсаң қайтып келер ме?
Жоғарыда талданған «арзан», «арман», «қараша»
сөздерінің Абай тілінде кеңеюі, Абай қиялының ұшқырлығын,
сөз қолданысындағы шеберлігін көрсетеді. «Речевое мастерство
– это владение умением, соблюдая языковые нормы, выбирать
из возможных вариантов наиболее удачный для выражения
мысли и отношения» [49,138].
45

47.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Абай өз шығармаларында «өнер» деген араб, парсы
тілдеріне ортақ сөзді өте мол қолданған. Ол сөзге профессор
Сыздықова жан-жақты талдау береді. «...Өнер деген
қалыптасқан арабизмді Абай бірнеше ұғымда жұмсайды. Өнер
сөзі қазірде «искусство» мағынасында тұрақталған. Ал Абайда
ең алдымен бұл сөз «кәсіп, профессия, қызмет» ұғымын береді.
Оқудан шыға ұстады ата өнерін /І, 27І/. Осының алдында:
Кәсіби күннен күнге тәңрі оңғарған /І, 270/ деген жол бар. Бұл
жердегі өнер – «кәсіп» [16,79].
Шынында да, өнер І. талант, 2. искусство, 3. знание,
4. доблесть, 5. художественное ремесло деген мағыналы сөзді
Абай ең алдымен «кәсіп», «қызмет» мағынасында қолданған.
Тіпті «өнер» сөзін Абай тілі «қасиет, болмыс» мағынасына
дейін кеңейткен тұстары да баршылық :
Сырын түзер біреу жоқ, сыртын түзеп,
Бар өнері – қу борбай сымпыс шолақ /І.56/.
«Өнер» сөзі «білім» мағынасында да кездеседі:
Өнерсіздің қылығы –
Тура сөзін айта алмай,
Кілт етуге бата алмай,
Қорлықпенен өлуге /І,74/
Әуелі – өнер ізделік қолдан келсе,
Ең болмаса, еңбекпен мал табалық - /І,6І/
деген тұста Абай «өнер» сөзін «жұмыс» мағынасында
пайдаланса керек. Сондай-ақ, Абайда «өнер бастау» тіркесі
кездеседі. Ол тіркесті Абай жағымсыз мағынада яғни «өзгеру»,
«жаман жолға түсу деген» ұғымды беру үшін қолданған:
Бен мені не етесің?
Мені тастап,
Өнер бастап
Жайыңа
Және алдап,
Арбап
Өз бетіңмен сен кетесің /І, І3І/
Абай лексикасындағы араб, парсы сөздерінің дені
халықтың тіліндегі, бұрыннан енген сөздер десек те, Абай
олардың көбін өз мағынасында емес, басқа үстеме мағына беріп,
араб, парсы элементтерінің өзін өте шебер берген тұстары мол.
46

48.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Мысалы, құдай, періште, серт, нәпсі т.б. сөздерінің халықтың
тілінде бары рас. Ал Абайдың бұл сөздерді өз туындыларында
шебер қолданғаны соншалық, ол сөздерді ақынның балап
отырған, мегзеп отырған сөзімен мүлде ауыстыруға болмайды.
Айтар болсақ, «құдай» сөзін «табиғат, тіршілік, өмір»
мағынасында беруі :
Жас қартаймақ, жоқ тумақ, туған өлмек,
Тағдыр жоқ өткен өмір қайта келмек
Басқан із, көрген қызық артта қалмақ,
Бір құдайдан басқаның бәрі өзгермек /І,44/
Сондай-ақ, Абайдың «періште» сөзін адам мағынасында
қолдануы да өте шебер берілген:
Ел бұзылса, табады шайтан өрнек,
Періште төменшіктеп, қайғы жемек /І,45/
Ақын бұл айтқан мысалдарымызда «құдай» сөзін де,
«періштені» де әрине, өз мағынасында қолданып отырмағаны
белгілі. Ал енді осы сөздерді ақын мегзеп отырған ұғымдармен
«құдай» сөзін «тіршілікпен», «періште» сөзін «адаммен»
ауыстырып көрейікші. Әрине, Абайдың олай жырлауына да
болады, онда ақын сөзі дәл қазіргідей әсерлі, образды, жинақты
болмаған болар еді. Абайдың араб, парсы сөздерін қолданудағы
үлкен бір қайталанбас шеберлігі осында.
Абай шығармаларындағы араб, парсы сөздерінің
барлығына дерлік ауыспалы мағына бере білген. Ондай жәйттер
өте көп. Абай тіліндегі «қағаз» сөзі де халық тілінде бар лексема.
Ақын бұл сөзді парсы тіліндегі мағынасында қолданған:
«Ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын...
Ата-ананың қызметін,
Алған жардың қарызын
Өтемей кеткен бейнетін
Қағазға жазған арызын
Ал енді ауыспалы мағынада Абай «қағаз» сөзін «документ,
арыз шағым» мәнінде қолданады. Абайдың мұндай қолданысы
сол кездегі ауызекі тілдің әсерінен болу керек.
Бұрынғыдай дәурен жоқ,
Ұлық жолы тарайды,
Өтірік берген қағаздың
Алды артына қарайды /І, ІІ0/
47

49.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Сондай-ақ, Абай «пана» сөзін «жәрдем, көмек»
мағынасында қолданған:
Аз білгенін көпсінсе,
Көп қазаққа епсінсе,
Кімге тиер панасы /І,73/
Парсының дерт сөзін өкініш мәнінде берген:
Іште дерт қалың,
Ауыздан жалын
Бұрқ етіп, көзден жас шықсын.
Күйдірген соң шыдатпай,
Қоя ма екен жылатпай /І,І23/.
«Айт» арабтың «мейрам, мереке» деген мағына беретін
сөзі. Оны да Абай өз шығармаларында қазіргі тіліміздегідей
«діни мереке» мәнінде емес, араб тіліндегі мағынасында яғни
«мейрам, мереке» ұғымын береді:
Кеудесі – толған құлық-ой,
Бәрі де пысық, езбе емес.
Құмары оның айт пен той
Пайда мен мақтан – өзге емес.
Жас баладай жеңісқой
Байлаулы емес ақыл-ой.
Ойлағаны айт пен той
Ыржаң-қылжаң ит мінез.
Ал қазіргі тіліміздегі «діни мейрам» мәнінде Абай
«құрбан айт» тіркесін алған.
... Сол күнін «ұлыстың ұлы күні» дейді екен. Сол күндері
бұл сөз құрбан айтына айтылады.
Абайдың араб, парсы сөздерін қолданысындағы тағы бір
ерекшелік – ақынның қара сөздері мен өлеңдеріндегі қолданыс
сипаты, деңгейінің бірдей еместігі. Абайдың ғақлияларында
кездесетін араб, парсы сөздері сан, семантика, морфология,
фонетикалық жағынан ақынның өлеңдерінде кездесетін
арабизм, фарсизмдерден ерекшеленеді. Мәселен, Абай қара
сөздерінде сөздің өз мағынасын мейлінше сақтауға тырысқан.
Ал сөздің келтірінді, ауыспалы мағынасын көбіне өлеңдерінде
пайдаланған.
Мысалы, «әмәнту» арабша толық сөйлем
(морфологиялық құрылысы келесі тарауда сөз болады). Абай
шығармаларының өн бойында екі-ақ рет кездеседі. Ол сөйлемді
48

50.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
қазақшаласақ, «мен сендім» деген ұғымды береді. Абай
сөйлемнің осы мағынасын өте сауатты қара сөзінде «алла»
сөзімен тіркестіріп қолданған:
... Сіз әмәнту биллаһи мәмаһуә би әсмайһи уасифатиһи
дедіңіз. Ол есім аллалар һәмма ол алла тағаланың фиғыл
ғазимләрінің аттары, олардың мағынасын біл.
Абай осы сөйлемді тіркессіз, жалғыз өзін ғана өлеңінде
қолданған:
Аманту, оқымаған кісі бар ма?
Уәктубиһи дегенмен ісі бар ма?
Алла өзгермес, адамзат күнде өзгерер
Жарлықпен ол сіздерге, сіз де оларға.
Аманту сөйлемі бұл өлеңде «мен аллаға сенемін» деген
ұғымды емес, «жалпы аллаға сену», «иман келтіру» мағынасын
беріп тұр.
Сондай-ақ Абайда «ақыр заман» деген екі араб сөзінен
құралған тіркес бар. «Ақыр заман» діни ұғым бойынша
«тіршіліктің ең соңы». Абай ғақлияларында «ақыр заман» сөзін
осы мағынада қолданады: Пайғамбарымыз салаллаһу ғалейһи
уәссәлем – ақыр заман бір жылдық, бір күн болар деген...
Абай тілінде «ақыр заман» сөз тіркесіндегі компоненттер
орын ауыстырып, «заман ақыр» басқа ұғымға ие болған:
Заман ақыр жастары,
Қосылмас ешбір бастары
Біріне бірі қастыққа,
Қойнына тыққан тастары.
Бұл өлеңде Абай «заман ақыр» тіркесін тіршіліктің ең
соңы» емес, «өмірдің кезеңін», «заман өзгеруін» айтып отыр.
Абайда кездесетін «кебін, кебіндік» сөздері де осындай.
Өлеңінде кездесетін «ақирет» «о дүние» мағынасын, ал қара
сөзіндегі «ақырет» кебін, яғни өлген адамды орайтын мата
ұғымын береді.
...Сарттың екпеген егіні жоқ, шығармаған жемісі жоқ,
сәудегердің жүрмеген жері жоқ. Орысқа қарамай тұрғанда
қазақтың өлгенінің ақыреттігін, терісінің киімін сол жеткізіп
тұрды. Әке бала қимайтұғын малыңды кірелеп, сол айтып кетіп
тұрды ғой /І, І29/.
49

51.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Дүниеге дос ақиретке бірдей болмас,
Екеуі тап бірдей боп орныға алмас
Дүниеге ынтық, махшарға амалсыздың,
Иманын түгел деуге аузым бармас.
Бұдан шығатын қорытынды Абай араб, парсы сөздері­нің
сол тілдердегі мағынасын ғақлияларында мейлінше сақтауға
тырысқан. Ал араб, парсы сөздерінің басқа мағынада қолдануы
көбіне ақынның өлеңдерінде кездеседі. Бұл орайда, қоса айта
кететін жәйт, Абайдың ғақлияларында араб, парсы сөздері
өлеңдеріне қарағанда мол, және олардың көбі қазіргі тілімізге
енбеген сөздер.
«Түсініксіз сөздердің (араб, парсы сөздерінің – Е.Ж.)
барлығы дерлік өлеңдерінде емес, ақынның қара сөзбен
жазылған шығармаларында көбірек кездесуінің, әрине, өзінше
тарихи себептері мен дәлелдері бар екені шексіз. Шынында, сол
себептер мен дәлелдердің астарлары мен негіздерін болсын,
сондай-ақ көне түрік сөздері мен кітаби сөздерді болсын
сол «Ғақлия» атты циклге енетін ғылыми, публицистикалық
мақалалардың және өзге де кейбір өлеңдері тақырыптары мен
мазмұндарына, әрі сол еңбектердің не үшін, кім үшін арналып
жазылғандықтарына, әрі сол замандағы қазақ әдеби тілінің,
оның стильдерінің даму дәрежесіне байланысты қараған дұрыс
болады»[50, 6].
Абайдың араб, парсы сөздерін қолдануындағы қара сөздері
мен өлеңдеріне ортақ ерекшелік – Абайдың тыңдаушысымен
санасуы. Реті келгенде Абай араб, парсы сөздеріне аударма
жасап отырады.
Ирада: І. намерение, желание, охота.
Әлбеттә, ғылым құдіреті бар болды, хаяты – мағлұм, бірі
ирада, яғни қаламақ.
Испат: І. подтверждение, доказательство.
Әуелі не нәрсеге иман келтірсе, соның хақтығына ақылы
бірлән жүргізерлік болып, ақылы дәлел – испат қыларға жараса,
мұны якини иман десек керек.
Кәлем: І. фраза, речь, разговор.
Ол ирада – ғылымның бір сипаты, бір кәлем яғни сөйлеуші
деген, сөз қарыпсыз, дауыссыз болушы ма еді.
Хибаи: І. палатка.
50

52.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
«Хибаи» деген кигіз шатырмен жүруші дегені екен.
Хаят: І. жизнь, существование.
Ол алтауының бірі – хаят, яғни тірлік.
Басар: І. зрение.
Самиғ: І. слушатель,2. слушающий.
Алланың сөзі – қарыпсыз, дауыссыз. Енді олай болса,
Айтқандай қылып білдіретұғын құдіреті және басар,
самиғ, яғни көруші, естеуші деген.
Шәмсі: І. солнце.
Жиһан: І. мир, вселенная.
Сол Масғұт қыдыр шалдан бата алыпты,
Соңында шәмсі жиһан атаныпты
Мағынасы: «бұл дүниенің күні» деген
Жетіліп бізге ғибрат сөз қалыпты.
Абай кейде тек жеке сөздерді ғана емес, сөз тіркесін ғана
емес, сондай-ақ үлкен сөйлемді де қазақшалап аударған тұстары
бар. Мұның өзі ақынның тыңдаушысымен санасқанының
белгісі.
...Пайғамбарымыз саллалаһу ғалайһи уәссәләмнің хадис
шарифінде айтыпты: «мән лә хаяун уәлә иманун лаһу» деп, яғни
кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы да жоқ деген.
Абайдың араб сөздерінің аудармасын өз шығармаларында
беріп халыққа түсіндіруін біріншіден, оның араб, парсы сөздерін
қолданудағы басты ерекшелігі деп санаймыз. Өз замандастары
Бұхар, Дулат, Шортанбай тілінде мұндай белгі жоқ. Екіншіден,
ол Абайдың араб, парсы тілдерін жақсы білгендігінің айғағы.
Абай тілінде араб, парсы сөздері қазақ тілінің сөздерімен
тіркес қолданылып синонимдік қатар құрайды. Синоним
сөздерді қатар қолдану тек араб, парсы лексемалары мен қазақ
сөздері арасында ғана емес, сондай-ақ Абай арабтың синоним
сөздерін де қатар қолданатын тұстары бар.
Мысалы, ғиззат, құрмет:
Бір жерде бірге жүрсең басың қосып,
Біріңнің бірің сөйле сөзің тосып,
Біріңді бірің ғиззат, құрмет етіс
Тұрғандай бейне қорқып, жаның шошып,
ар, абұйыр:
Осы да есеп бола ма?
Ар, абырой тапқанға?
51

53.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
әсем, сән:
Миың болса жолама
Бос желігіп шапқанға
Бұралып тұрып,
Буыны құрып
Қисайта тартып мұрынын
Әсемсіп, сәнсіп,
Білгенсіп, бәлсіп
Әр нәрсенің орынын.
Абайдың араб сөздерінен тіпті синонимдік шоғыр
түзейтін тұстары мына өлеңдерінен көрінеді:
Ынсап-ұят, ар-намыс, сабыр, талап
Бұларды керек қылмас ешкім қалап
Терең ой, терең ғылым іздемейді,
Өтірік пен өсекті жүндей сабап
Ақыл керек, ес керек, мінез керек,
Ер ұялар іс қылмас қатын зерек.
Салақ, олақ, ойнасшы, керім-кербез
Жыртаң-жыртаң қызылдан шығады ерек.
Абай өлеңдерінде айтылатын идея, жырланған тақырып,
стильге байланысты ойын нақтылап, әсерлі көрсету үшін араб
пен парсының мағыналары бір-біріне қарсы /антоним/ сөздерін
де өте шебер жұмсаған:
адалдық-арамдық:
Қолдан келе бере ме жұрт меңгермек?
Адалдық, арамдықты кім теңгермек?! /І,45/
дос-дұшпан:
Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да
Алдамаған кім қалды тірі жанда?
пайда-залал:
Арақ ішкен, мас болған жұрттың бәрі,
Не пайда, не залалды біле алмай жүр /І,54/
арзан-қымбат:
Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат,
Екі-түрлі нәрсе ғой сыр мен сымбат /І,59/
дос-жау:
Ішім өлген, сыртым сау
Көрінгенге деймін-ау
52

54.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Бүгінгі дос – ертең жау
Мен не қылдым, япырмау?! /І, I04/
Абайдың синоним және антоним сөздерді қатар жұмсауы
араб, парсы сөздерін қолданудағы тағы бір ерекшелігі.
Ақынның араб, парсы сөздерін қолдану деңгейі барлық
шығармаларында бірдей деп айта алмаймыз. Мәселен,
Абайдың қазақы өмірді суреттейтін, табиғат құбылыстарын
бейнелейтін, жыл мезгілдерін сипаттайтын өлеңдерінде араб,
парсы сөздері мүлде жоқ, бар бола қалған жағдайда біренсаран, оның өзі халықтың тілінде Абайға дейін бар сөздер.
Мәселен, «Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ» /І,68/ өлеңінде
«әлем», «әсем» /бұл сөз ұйқас үшін алынған/ «разы», «ыза»
сөздері, «Желсіз түнде жарық ай» /І,І03/ өлеңінде жалғыз-ақ
«сәуле» сөзі ғана, «Мәз болады болысында» /І,ІІ3/ «ар-ұят»,
«ақыл» сөздері, «Сен мені не ертесінде» бір ғана «өнер» сөзі,
«Тұлпардан тұғыр озбас шабылса да» /І, І44/ өлеңінде «арыз»
сөзі, «арсыз адам» тіркесі, «Білектей арқасында өрген бұрым»
/І,І38/ өлеңінде «некен-саяқ» деген сөз кездессе, сондай-ақ
жыл мезгілін суреттейтін «Жаз» өлеңінде «кеңес», «кілем»,
«байқұс», сөздері «Күз» өлеңінде «керуен», «сейіл-серуен»,
«Қыс» өлеңінде «әуес», «қайрат» сөздері кездеседі.
Ал араб, парсы сөздерінің көбісі қара сөздерінде.
Өлеңдерінің ішінде ең көп қолданғаны қатарына «Иузи раушан,
көзі гәуһар», «Фзули, Шәмси, Сәйхали», «Әлифби» өлеңдерін
жатқызуға болады. Мәселен, «Әлифби» өлеңінде 74 араб, парсы
сөздері кездеседі екен. Бұл өлең тек қана еліктеуден емес,
қоғам талабына байланысты жазылған. Араб әліпбиін үйрету
қажеттілігінен туған. «Әлифби» өлеңінде Абай ұстазы Әлішер
Науаимен ақындық өнер жарыстырғандай мінез танытады.
Науаи кейбір араб әрпін сұлу әйелге балай суреттесе, Абай араб
әрпін түгел қамтып, қыз бойындағы әсемдік көркіне түгел жегіп,
өзінше ақындық өнер, соны тапқырылық болады [51, І55].
«Әлифби» өлеңі 74 араб, парсы сөздерінен тұрады,
53

55.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
оның 28 араб әріптерінің атауы. Өлең араб әліпбиін үйрету
қажеттілігінен туған. «Әлифби» өлеңі Әлішер Науаи сияқты араб
сауаттылығына үйрету үлгісі. Науаи араб әрпінің сұлулығын
көрсетсе, Абай арабтың 28 әрпін түгел қамтып, қайткен күнде
тез жаттауға болады деген ойды өлеңмен түсіндірген. Қазақтың
санамақ үлгісін қолданған. Бұдан Абайдың оқытушылық
ерекшелігін көреміз.
Осы тәріздес шығыстың белгілері мол өлең туысқан
қарақалпақ
шайыры
Абайдың
замандасы
Әжинияз
(Зийуар,1824-1878) шығармаларында да кездеседі. Ол өзінің
«Бери кел», «Ай әлип» өлеңдерінде араб әліпбиін былайша
жырлайды:
Ай – әлип кем, ақ йүзіндүр айни әләм әнуәрий,
Бе – белиң қыпша дилбар, көзің ғанаң шахла уәлий,
Те – тесиңдур дана – дана ләблериңнің палларии
Се – сорып шийрин лебиң канадурман, әй пәрий,
Жым – жамалың көрмегенше, зары гиряи зийуарий
[59, 32].
Жалпы, Абай өз шығармаларында араб, парсы сөздерін
қолдануда мына мәселелерге ерекше көңіл бөледі:
1. Ақын айтайын деп отырған ой;
2. Жырланып отырған тақырып;
3. Өлеңнің, сөздің кімге арналғандығы (адресат);
4. Ақынның тыңдаушымен (оқушымен) санасуы.
Абай осы төрт мәселеге байланысты араб, парсы
сөздерін саналы түрде, орнымен қолданған. Мәселен, ақын
туындыларында өз атынан сөйлеу, біреудің атынан ой түйіндеу
(м, Сократ атынан 27-сөз), өзіне сұрақ қоя отырып, қоғамдағы
топтар мен таптарды сынап, талдау жасау, болған оқиғаны
баяндау (м, қазақ жерінде болыс сайлау процесін суреттеу, 3-сөз),
оқу-ағарту, білімді сөз ету, еңбек, кәсіп, шаруашылық жайларын
баяндау, адамгершілік, мінез-құқық, мораль тақырыбын жырлау,
дін, дүниеге көзқарасын білдіру сияқты әртүрлі сипаттағы
54

56.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
өлеңдері мен қара сөздері бар. Абай араб, парсы сөздерін осы
мәселелерге байланысты тыңдаушымен санаса отырып, айтып
отырған ой, жырланып отырған тақырып, ойға түрткі болған
мәселеге байланысты қолданған.
Абай тілінде кейбір сөздер араб, парсы тілдеріне ортақ.
Мысалы, адам, әдеби, әдебиет, азан, амал, аят, ар, арыз, бақ т.б.
сөздер. Бұлар сияқты екі тілге ортақ сөздердің дінге, оқу ағартуға
байланыстары арабтардан парсыға, ал сауда-саттық, қарым
қатынасты білдіретіндері, сондай-ақ егін шаруашылығына
байланысты сөздер парсы тілінен араб тіліне ауысқан сияқты.
Бірақ бұл екі тілге ортақ сөздерді айырудың басты критериі
емес. Ол туралы біз келесі тарауда толық айтамыз.
55

57.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
III – т а р а у
АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ АРАБ, ПАРСЫ
СӨЗДЕРІНІҢ ГРАФО-ФОНЕТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ГРАММАТИКАЛЫҚ КӨРІНІСІ
__________________________________________
3.1. Араб
ерекшеліктері
және
парсы
тілдерінің
фонетикалық
Араб және парсы тілдерінің дыбыстық жүйесі қазақ тілінің
дыбыстық жүйесінен едәуір өзгеше: бірқатар дыбыстар қазақ
тіліндегі дыбыстармен толық сәйкес келсе, енді бір тобы қазақ
тілінде мүлде кездеспейді. Араб тілінде 34, парсы тілінде 38
дыбыс бар. Араб тілінде олардың 28-дауыссыз да, 6- дауысты
дыбыс. Ал парсы тілінде 32-дауыссыз дыбыс та, 6- дауысты
дыбыс.
Араб, парсы тілдерінде сөздің дыбыстық жағы мен әріптік
құрамының арасында едәуір айырмашылық бар. Мәселен, қысқа
дауыстылар жазуда білінбейді, артикль көршілес дыбыстың
ықпалынан өзгеріп отырады. Дауысты дыбыстарсыз берілген
сөздердің дұрыс оқылуы, оқып отырған адамның грамматика
жөніндегі біліміне және сөйлемдегі сөздердің орын тәртібіне
байланысты. Сөзді дұрыс оқу мен дұрыс айтуға машықтану
үшін фонетикалық транскрипция пайдаланады, дәлірек
айтқанда араб, парсы тілдеріндегі дыбыс жалпыға бірдей етіп
қабылданған фонетикалық белгімен таңбаланады. Араб, парсы
тілдерінің дыбыстық жүйесі дауыссыз дыбыстардың көптігінен,
эмфатикалық, көмей және тіс аралық дыбыстарының мол
болуымен, екпін тұрақсыздығымен ерекшеленеді.
Араб әліпбиі дауыссыз дыбыстарды білдіретін 28 әріптен,
парсы әліпбиі 34 әріптен тұрады. Араб, парсы әліпбиінде бас
әріп жоқ және сөз оңнан солға қарай жазылады. Жазу барысында
араб әріптері де, парсы әріптері де сөз құрамындағы орнына
қарай өзгеріп отырады. Араб әліпбиіндегі әріптердің 22-сі 4
түрлі көріністе (сөз басында, сөз ортасында, сөз аяғында және
56

58.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
жекеше түрде) жазылады. Қалған 6 әріп 2 көріністе жазылады.
Ал парсы әліпбиіндегі әріптердің 23-ші 4 түрлі көріністе, қалған
9 әріп екі түрлі көріністе жазылады.
Екі тілде әр әріптің үстіне немесе астына қойылатын
нүктелер дұрыс оқу үшін үлкен рөл атқарады, себебі жазылу
формаларға бірдей әріптер бір-бірінен тек нүктелерінің саны
мен қойылу орнына қарай ажыратылады. Парсы тілінде де осы
араб тілінде де бір графика пайдаланады. Тек араб тілінде жоқ 4
дауыссыз дыбыс қосылған. Сонымен, парсы дауыссыздарының
саны 32.
Араб және парсы тілдеріндегі фонетикалық үлкен
айырмашылықтарға қарамастан парсылықтар араб әліпбиіне
кішкене ғана өзгеріс енгізумен ғана шектелді. Сондықтан да,
парсы тілінде кейбір дыбыстар бірнеше түрде белгіленеді:
Мәселен, “т” дыбысы екі түрлі әріппен жазылады - ‫ ت‬және
‫ ط‬оның ішінде
‫ ت‬араб сөздерінде де, парсы сөздерінде де
кездессе, ‫ ط‬тек қана араб сөздерінде кездеседі; “с” үш түрлі
әріппен белгіленеді - ‫ ث‬, ‫ س‬, ‫ ص‬, олардың ішінде ‫ س‬араб
және парсы сөздерінде бірдей кездессе, ‫ ث‬және ‫ ص‬тек араб
сөздерінде кездеседі; з дыбысы төрт түрлі бейнеленеді - ‫د‬, ‫ ز‬, ‫ظ‬
және ‫ ض‬оның ішінде ‫ د‬және‫ ز‬араб сөздері мен парсы сөздерінде
бірдей кездессе, ‫ض‬
және ‫ ظ‬тек қана араб сөздерінде ғана
кездеседі; екі түрлі бейнеленетін дыбыс қатарына “һ” дыбысы
да жатады - ‫ ح‬және ‫ ه‬.
Оның ішінде ‫ ه‬араб, парсы сөздерінде бірдей кездессе,
‫ ح‬тек қана араб тілінен енген сөздерде кездеседі. ‫ ع‬әрпі де тек
араб сөздерінде кездеседі.
Бұл айтылған фонетикалық ерекшеліктердің өзі
арабизмдерді парсы сөздерінен айырудың бірден-бір критерийі.
Мәселен, «жаза» сөзі екі тілде де бар. Біз бұл сөздің
төркіні араб тілі дейміз. Себебі ‫ ع‬әрпі тек араб тілінде
жазылады, ал парсы тілінде ол әріп түсіп қалады. «Айып» сөзі
де осы тәріздес. Қазақ тілінің түсіндірмі сөздігінде бұл сөзді
араб, иран сөзі деп қосарлап айтқан. Ал біз бұл лексеманы да
араб сөзі дейміз. Себебі, ‫ ع‬әрпі парсы тілінде тек араб тілінен
57

59.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
енген сөздерде ғана жазылады.
Сондай-ақ араб, парсы тілдеріндегі дауысты дыбыстардың
да бір-бірінен айырмашылығы бар. Мәселен, араб тілінде “е”
дауыстысы жоқ. Керісінше, бұл дыбыс парсы тілінде кездеседі.
Сондықтан да, фонетикалық ерекшелігіне қарап, «айна», сөзін
жоғарыда айтылған критериге қарап парсы сөздері деп толық
айта аламыз. «Наша» сөзі де араб тілінде де, парсы тілінде де
кездеседі.
Бұл лексиканы фонетикалық тұлғасына қарап парсы сөзі
деп толық айта аламыз. Бұл лексиканы фонетикалық тұлғасына
қарап парсы сөзі деп айтуға болады.
Араб және парсы тілдерінде де қысқа дауыстыларды
білдіретін әріп үстінен және әріп астынан қойылатын белгілер
(харакаттар) бар. Жазғанда ең алдымен сөздің графикалық
бейнесі салынады, содан соң әріптерге тиісті нүктелері
қойылады, содан кейін оның әріп үстінен және әріп астынан
қойылатын белгілері жазылады.
Араб тілінде фатха /а/ мен дамма /у/ харакаттары дауыссыз
дыбыстың үстіне, ал кесра /и/ астына қойылады.
Ал парсы тілінде фатха “а” дыбысын беру үшін қолданылса,
кесра – “е” дыбысын беру үшін, дамма “о” дыбысын беру үшін
қолданылады. Араб және парсы тілдерінде харакаттардың
айырмашылығы осында.
Абай тіліндегі арабизмдер мен фарсизмдердің бірсыпыра­
сы бұрыннан қолданылып жүргенін, олардың тілімізге етене
болып еніп кеткенін I- тарауда айттық. Ол сөздердің көпшілігін
қазақтың байырғы, төл сөздерінен ажырату қиын. Бір тілден
екінші тілге ауысудың ұзақ жолын басып өткен, әрқайсысы
әртүрлі кезеңдерде келіп басқа тілге енген мұндай сөздердің
сыртқы, дыбыстық тұлғасы тұрақсыз болып келеді.
Әр тілдің өзіне тән ішкі заңдылықтары бар екені мәлім.
Белгілі бір тілдегі дыбыстың фонемалық қасиеті тілде өзгеше
түрде болып келуі ықтимал. Мәселен, қазақ тілінің тек өзіне
ғана тән фонетикалық заңдылықтары бар. Демек, қазақ тіліне
ауысқан араб және парсы сөздері қалайда қазақ тілінің осы
58

60.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
заңдылықтарына бағынып, соның әсерінен өзінің алғашқы
фонетикалық бейнесін өзгертіп жібереді. «Қазақ тіліне кіретін
жат сөз болса, қазақтың тымағын киіп, жалпақ қазақ сөзі боп
кірсін» [51, 6] дегендей, араб тілінен аударылмай келген сөздер
өз тұлғасын қазақ тілінің ішкі заңдылығына сәйкес өзгертті.
Х. Досмұхамедұлы өзінің «Қазақ-қырғыз тіліндегі
сингармонизм заңы» [53, 7] деген еңбегінде қазақ тіліне
терминдерді орынсыз алмау, алған күнде өте сақтықпен өз
заңына сәйкестендіріп қабылдауы ұсынады. Басқа тілден енген
сөздерге қосымшаны да үндестік заңына бағындырып қолдану
керектігін айтады. Ғалым тілдің ежелден келе жатқан ішкі
заңдылығын жойып алмау қамын ойлаған.
Ғ. Муси өзінің 1913 жылы «Айқап» журналына шыққан
«Жазу мәселесі» деген мақаласында осындай пікір айтқан: «Қай
уақытта да ол жат сөздерді (кірме сөздерді Е.Ж.) аузымыздан
қалай естілсе, солай жазу керек. Мәселен: халалды - адал,
харамды – арам, ғақылды – ақыл деп жазу керек» [54, 10].
Абай шығармаларында кездесетін арабтың ғадал, ғаза,
ғазап, ғайд сөздерінің адал, аза, азап, айт болып өзгеруі қазақ
тілінің дыбыстық ерекшелігіне байланысты. Әдетте, қазақ
тілінде сөз басында ғ дыбысы қолданылмайды. Осы заңдылыққа
сай бұл сөздердің арабша айтылуындағы сөз басындағы ғ
дыбысы түсірілген. Рас, Абай тілінде ғажап, ғажайып, ғазиз,
ғалым, ғылым тәрізді ғ дыбысынан басталатын біршама сөз бар.
Бірақ бұлар шығу тегі жағынан араб тілінің сөздері.
Бұл сөздердің басында «ғ» дыбысының сақталып қолдануы
олардың ауызша емес, жазбаша түрде енуінен, кітаби кірме
сөздер (книжное заимствование) болуынан және көбінесе жазба
әдебиетте қолданып, қалыптасуынан болса керек.
Мұндай сөздер турады Р. Сыздықова «... араб, парсы
сөздерін бұзбай өз тіліндегінше жазу дағдысы XIX ғ мен
XX ғасырдың алғашқы 20 жылындағы араб графикасын
пайдаланған қазақ жазуының бір дәстүрі (ережесі) болатын.
Осы ережені, әсіресе, кітаби тіл үлгілері қатаң сақтайтын...
Соның салдарынан қазақ ақындарының өткен ғасырда шыққан
59

61.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
кітаптарында ғақыл, ғадет, ғұмыр, ғаділ т.б. орын алды» [16,99].
Араб, парсы қазақ тілдерінің тілдік құрамы әртүрлі. Парсы,
араб тілдеріндегі дауыссыз дыбыстардың эквиваленті қазақ
тілінде кездеспейді. Сол себепті араб, парсы сөздерін қазақтар
бәз қалпында айта алмайды, айтқан күнде ол сөздерді қазақ
тілінің фонетикалық жүйесіне бейімдеп айтады.
Араб, парсы тілдерден енген ондай сөздер уақыт озған
сайын әбден кірігіп, фонетикалық жақтан игеріліп, сіңісіп
кетеді. Кірме сөздердің (ауызша түрде енгендер) қабылдаушы
тілдің фонетикалық заңдылықтарына бағынып, икемделетінін
айттық. Басқа тілден енген сөздердің фонетикалық жақтан
игерілуі деп олардың қабылдаушы тілдің дыбыс (фонетикалық)
заңдарына сәйкестендіріліп икемделуін атаймыз.
Л. Рүстемов қазақ тіліне енген араб, парсы сөздеріндегі
фонетикалық өзгерістерді өте жақсы көрсеткен. Қазақ тіліне
жат дыбыстарды басқа дыбыспен ауыстыру, қалдырып кету
немесе түрлендіріп айту тәрізді жүйелі заңдылықтарды жанжақты талдаған [31, 100].
Абай тіліндегі араб, парсы сөздерінің дені ғалым атап
көрсеткен заңдылықтардың барлығын қабылдайды. Алайда,
қандай дыбыс қазақ тіліндегі соған жақындау келетін нендей
дыбыстар мен алмастырылғанын, қандай әріп қай әріпке
айналғанының бәрін біз тізіп айта алмаймыз. Себебі, араб
парсы сөздерінің фонетикалық ерекшеліктері - үлкен мәселе.
Оған тіпті бір диссертация түгел орын алса да артық болмайды.
Дегенмен де, Абай шығармаларындағы араб парсы
сөздерінің мынадай фонетикалық өзгерістерді атап өтуге
болады.
1. Ассимиляция. Түркі тілдерінде ассимиляция дауысты
дыбыстармен дауыссыз дыбыстар арасында сондай-ақ,
дауыссыз дыбыстармен дауыссыз дыбыстар арасында болады.
а) Дауысты дыбыстардың жіңішкеленуі:
(парсы) ауаре – әуре
ауаз – әуез
(араб) хисап – есеп
60

62.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
ә) Сингармонизм заңы бойынша/ прогрессивтік және
регрессивтік/ дауысты дыбыстардың жуан, жіңішке болып
өзгеруі:
(араб) залим – залым
сифат – сипат, сыпат
(парсы) дәруазе – дарбаза
дәргоман – дәркүмән
б) Сөз соңында келетін б, д дыбыстарының п, т
дыбыстарына айналуы:
(араб) мактуб – мектеп
китап – кітап
мадсад – мақсат
азад – азат
Ұяң дыбысының қатаң т, п дыбыстарына айналуы
қазақтың сөздерінің соңында ұяң д, б, г, ғ, в дыбыстарының
қолданылмау заңдылығына байланысты.
2. Эпентеза. Кей араб, иран сөздерінің соңында екі
дауыссыз дыбыс қатар келеді. Бұл құбылыс қазақ тіліне тән
емес. Мұндай жағдайда эпентеза жолымен і, ы, у дыбыстары
қойылады.
даур– дәуір
фикр– пікір
сабр– сабыр
Тіпті кейбір сөздердің басына да, ортасына да өзге
дыбыстың еніп кетуі де байқалады:
рузе – ораза
шаһр – шаһар
3. Элизия. Көптеген араб, парсы сөздерінің құрамын_
дағы кейбір дыбыстардың түсіп қалуы байқалады:
ай/и/не – айна
ас/е/ман – аспан
4. Апокопа.
дост – дос
гона: һ – күнә
5. Метатеза.
Араб, парсы сөздері құрамындағы
61

63.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
дыбыстардың ауысып кетуі, яғгни метатеза құбылысы Абай
тілінде ішінара кездеседі:
акуат – ауқат
Абайдың өзіне тән, араб, парсы, сөздерін қолданудағы
фонетикалық өзерістер ретінде, сөз соңындағы дыбыстың
түсіп қалуын «ирадат-ирада», сөз соңындағы тануинның түсіп
қалуын немесе керісінше тануиннің жазылуын «мұғаләмә»,
сондай-ақ тануиннің ы дыбысына айналуын» - «зидды» т.б.
айтуға болады.
Абай тіліндегі араб, парсы сөздерін үшке бөліп
қарастырамыз:
1. Сыртқы формасын сақтап, ешбір фонетикалық өзгеріске
ұшырамаған, яғни фонетикалық тұлғасы мүлде өзгермеген
сөздер. Олар: аманту, ақыр, алла, аман, арзу, арман, аят, аруақ,
әбиат, әдәби, әддүния, баж, базар, басар, батыр, табарала
т.б. толып жатқан сөздер. Бұл сөздердің дыбысталуы, айтылуы
араб, парсы тілдерінде қалай болса, Абайда да солай. Мұндай
сөздердің сырт формасын сақтауының себебін біз ол сөздердің
фонетикалық құрамында қазақ тіліне жат дыбыстардың
болмауынан деп білеміз.
2. Сыртқы формасын жартылай сақтап, қазақ тілінің
фонетикалық заңдылығына жарым – жартылай бағынған, яғни
тұлғалары сәл ғана өзгеріске ұшыраған сөздер. Олар: абырой,
аза, айбат, айла, айт, айна, ақ, ақиқат, арам, аспан, ауқат,
әбден, абілет, әз, әзіл, әзір, әйел, әл, әлбәтта, әлек, әлем, әм,
әуез, әулие, әуре, бахас, бәлки, бенде, береке, бинән, ғадауат,
шара, ғадалат т.б. сөздер. Бұл лексамардың араб, парсы
тілдерінде дыбысталуын Абай текстеріндегі дыбысталуымен
салыстырғанда өзгешелік, ерекшелік бар. Олар кем дегенде,
дыбыстың өзгеруімен ерекшеленеді. Оның себебі, бұл сөздер
құрамында қазақ тіліне жат дыбыстың болуында.
3. Сыртқы формасы мен дыбысталуы адам танығысыз
өзгеріп кеткен сөздер: араз, әтәмурун, байымдау, безер, арыз,
бейіл, пиғыл, бұқара, апат, абыз, ағза, дәрілғарап, қазір, баз т.б.
Бұл сөздердің арабтардың өздері танымастай өзгеруінің себебі,
62

64.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
бұл лексемалардың құрамында қазақ тіліне жат бір емес, екі
дыбыстың болуынан. Біріккен сөздер мен екі сыңары да араб
сөздерінен тұратын тіркестер де осы топқа кіреді.
3.2 Абай тіліндегі араб, парсы сөздерінің фонетикалық
варианттары
Абайға дейін де, оның заманында да, екі тіл жарыса
өмір сүрді. Оның бірі – ауызекі тіл де, екіншісі – кітаби әдеби
тіл. Ауызекі тілде бір сөз әртүрлі айтылуы мүмкін. Арабтың
сөзін сол тілді білетін адам қаз-қалпында, ал жалпы халық
өзінше түрлендіріп айтқан. Сондықтан да шығыс сөздерін
өзіміздің, қазақ тілінің нормаларына сәйкестендіріп, әрқалай
айтуымыздың нәтижесінде араб және парсы сөздерінің әртүрлі
варианттары пайда болған.
Варианттылық проблемасы – тіл білімінің маңызды
саласының бірі. Варианттылық – әр тілге тән қасиет. Қазақ
тілінде де вариантты сөздер көп. Бір сөздің бірнеше варианты
болады. Сөздің лексикалық бірлігінде ешқандай өзгешелігі жоқ,
морфемдік құрамы ұқсас келген құрылымдарды сөз варианттар
құрайды. «Бір түбірден пайда болған араб, парсы сөздерінің
бірнеше варинаттары болады. Рас, олардың бәрі дерлік бір ғана
ұғымды білдіреді.Тек кейбіреулері ғана дербес мән-мағынаға ие
болған» [31, 87].
Мәселен, Абай тілінде «ижтиһад» тырысу, ынта, жігер,
ықылас деген араб сөзі бар. Бұл сөз туралы Н.Оңдасынов
мынадай пікір айтады: «Араб тілінен ауысқан ижтиһад деген
сөздің тек қазақ тілінің түсіндірме сөздіктерінде қазақша 12
фонетикалық варианты бар. Бұл ол сөздің көп мағыналығынан
емес, қазақша қате айту мен қате жазудан пайда болған.
Мысалы, Абай арабша жақсы білген. Ол бұл сөзді қате
жазуы мүмкін емес. Бірақ дұрыс көшірмеудің салдарынан
оның шығармаларында ежтиһад, иждиһад деген сияқты
варианттары кездеседі [31, 255]. Бұл Абай- творчествосындағы
араб сөздерінің фонетикалық варианттары жөніндегі бірден –
бір дұрыс пікір.
63

65.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Абай шығармаларында араб сөздерінің әртүрлі
фонетикалық варианттары өте көп қолданылған. Мәселен,
«тасбих» сөзінің араб тілінде екі мағынасы бар. 1.дәріптеу,
мақтау, даңқын шығару. 2.Дін рәсімімен байланысты пайдала­
нылатын тізбе моншақ. Қазақ тілінде бұл «тасбих» сөздің
екінші мағынасы қалыптасқан. Ол мынадай варианттарда
айтылады: десбі-десбе-деспі-дәспі-тасбиқ-тасбық-тасбиқ-тас­пытас­пық-тәсбиқ-тәсбиық-тәсбі-тәспиқ-тәспі-тәспих-тәсбиықтәспіқ тәсфиқ-тәшпиқ.
Абай өз шығармаларында тасбық вариантын қолдаған.
...бұлардың сүйгені – надандар, сөйлегені – жалған, дәлелдері тасбығы мен шамалары, онан басқа еш нәрсе жоқ.
Бір түбірден пайда болған вариантты сөздердің бәрі
Абайда қазақ тілінің фонетикалық нормасына сәйкес тиісінше
өзгеріске ұшырайды. Мәселен, төмендегіше:
иждихат: ыждихат // еждихат
ахират: ахирет // ақырат// ақирет
азал: әзел // әзәл// әзәли
инсаф: инсап// нысап// ынсап
хуқум: хүкім//үкім//әкім
хайуан: қайуан//айуан
рахмет: рақмет/ рахмет/рақымет т.с.с.
Ұлы ақын өз туындыларында араб және парсы сөздерін
сол тілдегі түрпатында да, фонетикалық өзгеріске ұшыраған
түрінде де қолданып, көп варианттылықтың тууына себепкер
болады. Сондай-ақ, оның шығармаларында қазақ лексикасында
орныққан кейбір шығыс сөздерінің көпмағыналық сипаты
айқын көрінеді. Кейде ол бірсыпыра араб, парсы сөздеріне
үстеме мағына семантикалық реңк береді [16,78]. Мысалы,
харакет сөзінің араб тіліндегі мағынасы – іс-әрекет, қымыл,
қозғалыс, қызмет, жүріс ым, қылық. Ал, Абайда харакет сөзі
біріншіден, «өнер», «кәсіп» сөзіне синоним болып келеді.
«Атаның харакетін ұстай алады» /1,271/.«Еңбекпен көз сүзбей
күн көремін, харакетім – суретші бояушылық» /1,193/.
Сондай-ақ, Абай харакет сөзін басқа да мағынада
64

66.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
қолданған: Уайым-қайғы қалдығы, сол уайым- қайғысыз­
дықтан құтыларлық орынды харакет табу керек. Әрбір орынды
харакет өзі де уайым-қайғыны азайтады, орынсыз күлкімен
азайтпа қайғыны, орынды харакетпен азайт/2, 134/.
Харакет сөзін бұл жерде автор «орынды, пайдалы іс»
мағынасында берсе, ал, оның «Ендігі жұрттың ақылы да, тілеуі
де, харакеті де осы» /2,218/, немесе «Күндізгі харакеттен
босағанда өзіне – өзі тиген тәтті түн бар» /2,70/ деген
тіркестерінде харакет сөзі «қимыл, іс» мағынасын көрсетіп
тұр.
Енді мына бір мысалға назар аударалық: «Осыған орай
біреу қажеке атанамын, біреу батыреке атанамын, біреулер
білгіш, қу, сұм атанамын деп сол харакетте жүр» /2,224/. Бұл
жерде харакет сөзі «амал , айла» мағынасында алынса керек.
Абай харакет сөзінің өзге варианттарын, яғни әрекет
және қарекет сөздерін өз туындыларының өн бойында бір – ақ
реттен қолданған. Мысалы: «Қылып жүрген өнері: қаракеті –
әрекет» /1,82/. «Дәл осы жерде ... харакет сөзі жалпы «кәсіп, іс
– әрекет» дегенді, ал әрекет варианты «жағымсыз іс - әрекет»
дегенді білдіріп тұр. Бұл – Абайдың халық тіліне енген шығыс
сөздерін көп мағыналы етіп қолдануының өте бір сипатты
фактісі [16,80].
Осы харакет сөзінің қай вариантын қазіргі қазақ тілінде
қолданып жүрміз деген сұраққа жауап берер болсақ, бүгінде
қарекеттің де, әрекеттің де көркем әдебиетте қолданыс
тапқанын көреміз. Алайда бұл екі сөз «Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде» бір мағынаға ие болған: 1. Әрекет – орындау,
тындыру, меңгеру үстіндегі амал – айла, қимыл – іс. 2. Қаракет
– әрекет, іс . Біздіңше, бұл екі сөзі саралап, екі түрлі мағынада
қолданған дұрыс.
Сондай-ақ, хисап деген қалыптасқан арабизмді Абай
бірнеше ұғымда жұмсайды. Хисап сөзі қазіргі қазақ тілінде
«есеп, есептеу, есеп беру»
мағынасында тұрақталған. Ал
Абайда ол ең алдымен «қатар, сипатында, сияқты» мағынасын
береді.
65

67.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Залымдық – адам баласының дұшпаны, Адам баласына
дұшпан болса адамнан бөлінеді, бір жыртқыш хайуан хисабына
қосылады /2,207/.
Дегенмен, Абай да хисап арабизмін «есеп, сан, санақ» деген
мағынада қолданған: «Ғашықтары сол халге жетіп дүниедегі
тиерлік пайдасын ұмытты. Бәлки, хисапқа алмадылар» /2,198/.
Абай хисап сөзінің есеп вариантын да өз шығармаларында
қолданған: Дүниеде есепсіз ғылымның жолдары бар /2,216/. Бұл
жердегі есепсіз сөзі –«көп, шексіз, сан жетпейді» деген мағына
білдіреді.
Бұл сөзге байланысты біздің бір байқағанымыз – Абай
«хисап» сөзін дінге байланысты, ал «есеп» сөзін жастарға үлгі
– өсиет мәніндегі уағыздарға байланысты қолданған тәрізді.
Сондай-ақ Абайда «есеп» сөзі зат есімнен қатар қолданылып
грамматикалық тіркес жасайды. Мысалы: Екінші – ол адам
есепсіз бай болса керек /2,216/. «Есепсіз бай» тіркесі «өте бай»,
«шіріген бай», «шексіз бай» дегенді ұқтырып тұр. Абайда хисап
сөзінің қысап» варианты да бар.
Жөнді жөнсіз
Сөз теңеусіз
Бас пен аяқ бір қысап /1,146/
Бұл сөз Мүрсейттің қолжазбаларында да бір қысап. Ал
1909 жылы шыққан жинақта сір есеп.
Қазіргі кезде де «хисап» сөзі «есеп» сөзімен тіркесіп,
«есеп-хисап» түрінде жалпы мағынада қолданып жүр.
Араб тіліндегі әууалу сөзінің екі түрлі мағынасы бар:
1.Басы, басталуы. 2. Бірінші, алғашқы. Абайда бұл сөздерді өз
мағынасында қолданған. «Әуел – пенде адам болып жаратылған
соң, дүниеде ешбір нәрсені қызық көрмей жүре алмайды»
/2,150/. Білім-ғылым үйренбекке талап қылушыларға әуел
білмек керек” /2,174/.
Абай әуел сөзін «баста” сөзімен тіркестіріп,оған үстеме
мағына береді:
Қорғаласа, қорықты деп қоймаған соң,
Шаптырады қалаға бай да аңданып
66

68.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Күші жықпақ:бай жеңбек әуел-бастан.
Қолға түсер сілесі әбден қатып /1,52/.
Бір таудағы Хайуанды бір арыстан,
Билеген патшасы екен әуел-бастан /2,99/.
Бұл жерде әуел бастан тіркесі «ертеден», «ертеден»,
«бұрыннан» деген ұғымды берсе, әуел-баста «алғашқыда»,
«басында» мағынасында қолданылатын жері де бар.
Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер
Думан сауық ойда жоқ әуел-баста-ақ /1,62/.
Абайдың осы әуел сөзін оған синоним «баста» сөзімен
тіркестіріп қолдануы оның арабтың «әуел» сөзін көпшілікке
түсіндіру мақсатындағы ойы ма деп қаласың. Өйткені, «әуел»
де, «баста» да бір мағынаны беріп тұр. Сондықтанда әуелбаста – қос сөз.
Ал ақын шығармаларында одан арғы жерде қолданылған
әуелі сөзі «ең алдымен», «біріншіден» мағынасын береді.
Арабтың аууалу сөзінің тек фонетикалық өзгеріске ұшырап,
әуелі-ге айналуы – қазақ тілінің ішкі заңдылығының бірі. Қазақ
тілінде сөздің соңындағы еріндік дыбыстар езулікке айналып
кететіні белгілі, екіншіден, у дыбысының і дыбысына айналуы
алдынғы буындағы жіңішке дауысты дыбысқа байланысты
болуы керек. Мысалдарға жүгінейік: ...өз бойын өзі тексермей
кеткен кісі, тәуір түгіл, әуелі адам ба өзі? /2,149/. Күллі адам
баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашу керек: әуәлі
- надандық, екінші-еріншектік, үшінші залымдық деп білесің»
/2,207/. Әуел сөзінің Абай қолданған вариантының бірі-әуелде.
«Әуелде адам балалары бұл күнгі орындарына екі
жақтан толқынып келгендігі /2,226/. Бірақ әуелде айтқанымыз:
ғылым, құдірет біздің ұғуымызға ғана екі хисап болмаса, бірақ
ғалымды құдірет болуға тиіс /2,191/. Қазіргі тілімізге «әуел»
сөзі жеке тұрып қолданылмайды, алайда, қосымшалар арқылы
«әуел-баста», «әуелгі» және «әуелден» формаларында көркем
әдебиетте де, ауыз-екі тілімізде де кездесетіні көпшілікке аян.
Хал деген араб сөзінің қалыптасқан мағынасы «жағдай»,
«оқиға» болса, Абайда ол ең алдымен «жай-күй» мағынасын
береді:
67

69.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Қорлық көрдім бұл құрлы,
Байқалар халім бұл хаттан /2,56/.
«Ғашықтары сол хәлге жетті, дүниені, дүниедегі тиерлік
пайдасын ұмытты» /2,198/.
Хал арабизмі Абайда мұнымен қатар «шама», «дәрмен»
мағынасында да қолданылады: «Сені көрсем ләм-лим деп, бір
айтар, хал жоқ» /1,132/. Бірақ оған рауаж беріп гүлдендірмек,
бәлки өз халінде кәмелетке жеткізбек /2,198/.
Хал сөзінің әбден сіңісіп, қазақыланып кеткен вариатының
бірі – әл, бұл сөзді де «Абай шығармаларында «күш», «қуат»,
«шама» мағынасында ұғуға болады.
Қайратым мәлім, келмейді әлім,
Мақсұт-алыс, өмір-шақ /1,120/,
Ескендір тоқтау көрмеу өскен жан ғой,
Келмей ме тоқтаусыздың бәрі даңғой?
Дәл-сал болып бәрі де қайта шықты,
Алысып әл келмесін байқаған соң /1,120/.
Абайдың шығармаларында сонымен қатар әлі жетер, әлі
кету тіркестерін қатар қолданады:
Бір кісі мыңға, жөн кісі сұмға,
Әлі жетер заман жоқ,
Қайратты жасым,
Айқаймен кетті амал жоқ /1,120/.
Бұл әлі кету тіркесі «күші жету», «жөнге салу» мағынасын
білдірсе, әл жету тіркесі «дәрмені кету», «діңкілдеу» деген
ұғымдарды береді:
Дорбаны сауып тыныштықсыз,
Бір ай түгел, жыл өтті,
Алтындай жүзі сарғайды
Қол дірілдеп, әл кетті /2,90/.
«Әл» сөзі сондай-ақ «хал-жай», «жөн» мағынасын да
беріледі.Мысалы: ...құдай білсін, әйтеуір жолды көрген есті,
ақылды дұрыс адамдар әл де сұрамай да қалады /2,162/.
Р.Сыздықова Абай тіліндегі араб сөздерінің кейбір
вариаттары өлең ұйқасына байланысты өзгеріп отыратыны да
айтады.
68

70.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Кейбіреулер тыңдар үйден шыққанша,
Кейбіреулер қояр көңіл ұққанша
Сөз мәнісін білерлік кейбіреулер бар,
Абайлар әрбір сөзін өз халынша.
Бұл жерде жіңішке хәлінше варианты тіпті үйлеспеген
болар еді дейді автор [16,100]. Қазіргі тілімізде хал, әл
сөздерінің мағыналары жіктелген, дифференцияға ұшыраған.
Хал – «жағдай» мәнінде, әл – «күш-қуат» мәнінде қолданады.
Ал Абайда бұл онша айқын сезілмейді.
Әл сөзі қуат сөзімен тіркесіп «күш жігер» «қайрат»
мағынасында да қолданылады:
Ағын судай өлендеп,
Лайы жоқ суатым,
ауру да емес сау да емес,
құрыды әл-қуатым / 1,36/.
Сонымен қатар, Абай хал, әл сөздеріне синоним ретінде
арабтың халат сөзін де қолданған:
Белгілі сөз «елді,елді».
Белгісіз оның мекені.
Не халатқа әуелді,
Қайда қандай екені /1,138/.
Бұл халат арабизмінің хәлет варианты да «күй-жай»
мағынасын береді: Көзін күнде көреді намаз оқушы, руза
тұтушылардың не хәлетте екендерін, оған дәлел керек емес
/2,196/.
Абай тіліндегі араб сөздерінің варианттары жөнінде
Р.Сыздықова қазақ тілі тұрғысынан былай ғылыми
тұжырымдайды: «Абай қалын көпшілікке арнап, әр алуан
азаматтық тақырыпқа жазған өлеңдерінде шығыстан кірген
сөздердің қазақ фонетикасына сәйкестенген «қазақы»
вариантын келгендері, негізінен екі түрлі қызмет атқарады.
Мысалы, харекет-әрекет вариантының екеуін екі лексемалық
единица ретінде алған. ... Ғәділет пен әділет те осы типтес:
екеуінің мағынасы өте жақын болғанмен, біреуін атрибутты,
біреуін заттық ұғымды білдіретін екі сөз демек, біреуі жаңа сөз
69

71.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
деп танылуы керек [16, 87] деген тұжырымы біздің жоғарыда
пайымдаған ойымызды растай түседі.
Ғаділетті жүректің әділетін бұзыппын
Бұдан әрі Р.Сыздықова хакім-әкім, қайла-айла, ғашықасық дүблеттерін де осы топқа кіргізеді. Біз бұл тұжырымды
өз тарапымыздан толығынан құптай отырып, мұндай сөздердің
қатарына өз тарапымыздан жамағат, жамиғат сөздерін де
кіргіземіз. Бұл сөздер бір лексаманың фонетикалық варианты
болса да, Абай оны екі түрлі мағынада қолданған. Жамағат
«туыс, туысқан» мәнінде, жамиғат «жиылған жұрт, көпшілік»
болып сараланған: Ол сипаттар лағаирууәләһуә болып, бұлай
айтуда бұлардар бір өз алдында жамағат яки жамиғат шығып
кетеді.
Араб тілінде хадд сөзі 1. Предел, край, конец; 2. Граница,
рубеж; 3. Лезвие, острие; 4.Заповедь, постановление, статья
мусульманского права мағыныларын берсе, сөзін Абай әдді
түрінде 1,2 мағыналарда қолданады.
Жалпылдап ,салпылдап,
Қойшыларға көрінді
Әддін білмес шіркінді
Құдай әбден қарғады.
Абай
шығармаларының
толық
жинақтарындағы
түсіндірмелерде осы хадд сөзін уәдда, удде сөздерімен
шатастырып, оларды бір-бірінің фонетикалық варианты деген
пікірді айтады. 1977 жылғы шыққан Абай шығармаларының
толық жинағында (93 бет) бұл арабизмдерді «хадд» деген
сөзден өзгерген болу керек делінген. Біздіңше бұл сөз мүлде
басқа лексема, өзге мағынаға ие. Абай екі сөзді, араб тіліндегі
мағынасында қолданған. Арабша удд сөзінің мағынасы
/любовь, дружба, благосклонность, симпатия/. Абай бұл удде
сөзін шек, шекара мағынасында емес, сүю, жарату, сүйсіну
мәнінде жұмсағанына өлеңдері дәлел бола алады:
Өлең айтпақ түгілі ұға алмайсың,
Айтсаң да үддесімен шыға алмайсыз,
Сені білмейді екен деп айтпайын ба
70

72.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Неге мұнда сіресіп құп алмайсың /1,94/
Арабша алал /разрешенный, законный/ сөзі Абай
текстерінде «адал»
түрінде берілген. Бұл арабизм
туралы Р.Сыздықова: «Әрине, Абайдың өз автографтары
қалмағандықтан, кейде жеке сөздердің орфограммасын сөз
ету қиын. Дегенмен, Абай текстерін бізге жазып жеткізген өз
ауылдасы /Мүрсейіт Бікеұлы/ болғандықтан, бұл сөздің оның
дәптерлерінде алал түрінде жазылуын автордың да қолданысы
деп есептейміз» [16, 98] – деп, дұрыс қорытынды жасаған.
Мәселен, Дулатта адал сөзінің варианты бар. Ал
кейбір зерттеушілердің айтуынша, Семей қаласындағы Абай
музейіндегі Абай жинағында халал вариантында жазылған.
Абай осы күнгі мақсат тұлғасында тұлғаланған сөзді мақсүт
түрінде қолданғанын Мүрсейіт дәптерлері көрсетеді. Ал абырой
сөзін де Мүрсейіт абүйыр вариантында жазған.
Абай тілінде ‫ ابروى‬/абру/ парсы сөзі абырой, абиыр
варианттарында кездеседі. Екі сөздің мағыналары қазіргі
тіліміздегідей жүктелген. «Абырой» сөзі бедел, қадір
мағынасында: Сенікі – біреуден қорқытып алсаң, біреуден алдап
алсаң болғаны, іздегенің сол. Бұл абыройын, арын сатып, адам
жаулағандық, тіленшілік.
Ал, «абиыр» вариантын Абай ар-ұят, қадір-қасиет
мағынасында қолданған:
Абиыр, атақ сол жанда,
Кімді көп жұрт мақтаса.
Ол мақтаудан не пайда
Көп мақтауын таппаса.
71

73.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Жалпы Абай шығармаларында араб, парсы сөздерінің
мынадай варианттары кездеседі:
Арабша, парсыша
‫عمل‬
‫عالم‬
‫غنيمة‬
‫نصب‬
‫حقيقة‬
‫حق‬
‫إجتهات‬
‫تعظيم‬
‫فاءدت‬
‫مشكل‬
‫نفس‬
‫هم‬
‫طالء‬
‫جهت‬
‫زمن‬
‫ظاهر‬
‫إله‬
‫إيمان‬
‫حاجي‬
‫خزينة‬
‫حاضر‬
‫عافل‬
‫خس‬
‫خوف‬
‫حساب‬
‫معلوم‬
‫مقصد‬
‫مرتبة‬
‫مثل‬
‫مال‬
‫صفة‬
‫ابر‬
‫دنيا‬
Транскрипциясы
абру
дуниа
‘амал
‘алим
ғанимат
насиб
хақиқат
һаққ
иждиһат
та’зим
фа’идат
мушкил
нафс
Һам
тилла
жаһат
заман
захир
‘илаһ
иман
хадж
хазинат
хадир
хафил
хас
хауф
хисаб
ма,лум
мақсад
мартабат
масал
молла
сифат
Кездесетін варианттар
абиыр/Абырой
дүние
амал/ғамал
ғылым/ғұлұм
ғанимат/ғанибет
несібе/несіп/нәсіп
ақиқат/ хақиқат
хақ/ақ
иждихет/иждихат
тағзым/тәжім
файда/пайда
мүшкіл/мушкил
нафс/нәпіс
әм/һәм
ділдә/ділде
жаһат/жәһет
заман
захир/захир/заһри
иләәһә/илаахи
иман/имани/иманун
қаж/қажы/хаж
қазына/қазина
әзір/қазір
қапы/ғапыл/ғапіл
қас//қаса
қауып//қауіп
қысап//есеп//хисаб
мағлұм//мәлім
мақсат//мақсұт
мәртәбә//мәртебе
мисал//мысал
молда//молла
сипат//сыпат//сымбат//
хаслат
72

74.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
‫عادل‬
‫مراد‬
‫بند‬
‫راست‬
‫رحمة‬
‫رحىم‬
‫روش‬
‫راضى‬
‫حق‬
‫تكوىن‬
‫وسلم‬
‫ود‬
‫خيال‬
‫خب‬
‫خرمة‬
‫ءم‬
‫هار‬
‫شفاىة‬
‫شرءة‬
‫شهر‬
‫شهيد‬
‫‘عال‬
‫العف‬
‫ياكه‬
‫يابلر‬
‫اخر‬
‫عر‬
‫عاشيق‬
‫ابلس‬
‫بهشت‬
‫بركة‬
‫عبرة‬
‫عالام‬
‫دعواة‬
‫دواء‬
‫تن‬
адил
мурад
бәнд
раст
рахмат
рахим
роушән
рази
хақ
такуин
уа салам
уудд
хийал
хуб
хурмат
һәмма
хар
шафа’ат
шари‘ат
шаһр
шаһид
илаж
ла‘иқ
йаке
йапир
ахират
арз
ашиқ
иблис
беһешт
баракат
‘ибрат
‘улама
да‘уат
дауа’
тән
халал//адал//алал
мұрад//мұрат
пәнде//пенде//бенде
рас//раст
рақмет//рақмет//рақмат
рахым//рақым
раушан//рәушән
риза//разы руза//ораза
хақлық//хақтық халат//хәләт
тәкин//тәкуин
уәсәллам//уәсәлләм
удді//үде
хиял//қиял
хұп//құп
хұрмет//құрмет//құрмәт
һәммә//Һәммә//әммә
һәр // әр
шапагат/шапхат/шафагат
шарагат// шариғат
шаһар/шаһр/шаһар/шаһари
шәйт// шейіт
ылаж // лаж
ылайықты //лайықты
яки // ягли
япырмай/япырмау/япырым
ақирет/ақырет/ахирет
араз // арыз
асық//ғашық//ғишық
әбілет // әбіліс
бейіс // бейіш
береке // берекет
ғибрәт // ғибрат
ғұлама // ғұламаһи
дагуа // дауа
дәру // дәрі
ден // дене
73

75.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
‫لولى‬
‫ديوانية‬
‫دشمن‬
‫نفس‬
‫تقليد‬
‫وعدة‬
‫ساعة‬
‫عر‬
‫عقل‬
‫عيب‬
‫عادل‬
‫عادة‬
‫عرب‬
‫عرض‬
‫ضايو‬
‫مهمان‬
‫مهر‬
‫فهمو‬
лули
диуана
дошмән
нафс
тақлид
уа’дат
са’ат
’умр
’ақл
’айб
’адил
’адат
’араб
’арз
зайа
меһман
меһр
фаһмдау
‫حرام‬
‫خظء‬
‫هدا‬
‫جماعة‬
‫مقصد‬
‫حاكم‬
‫حياة‬
‫حركت‬
‫مهنت‬
‫انصاف‬
харам
хата
хода’и
жама’ат
мақсад
хаким
хайлат
харакат
михнат
инсаф
долы //долық
диуана // дуана
дұспан // дұшпан
нәфсі // нәпсі
тақлиди // тахлиди
уағда // уәде
сағат // сәт
өмір // ғұмыр
ақыл // ғақыл
айып // ғайып
әділ // ғаділ
әдет // ғадет
араб // ғараб
арыз // ғарыз
зая // зайығ // зайғы
мейман // меһман
мейір // меһір
б а й ы м д ау / п а й ы м д ау /
баһмдау
арам // харам
қате // қата // хате
құдай/құда/хұда/құдая
жамағат // жамығат//жамиғат
мақсат // мақсұт
хәкім // әкім
қайда // айда
харакет // әрекет
бейнет//мехнат
ынсап//нысап
Шеттен кірген кірме сөздерінің кейбіреулері басқа тілге
ауысып келгенде бір сөз екі не одан да көп вариантта айтылады
да, жүре-жүре сол варианттардың әрқайсысы әртүрлі мағына
алып, бір-бірінен сараланып бөлініп, өз алдына дербес сөз болып
қалыптасады. Бір кезде қазақ тіліне араб, парсы тілдерінен
ауысқан көптеген сөздер бірнеше вариантта айтылып келген
болса, қазір сол варианттар жеке-жеке сөз болып дараланып
бөлінді.
74

76.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Абайдың қолданысындағы араб, парсы сөздерінің
варианттарының да кейбіреулерінің әртүрлі мағынаға ие болып,
дифференцияланғанын байқауға болады. Мәселен, әл-хал, әзірқазір, ғылым-ілім, нәфсі-нәпсі, абырой-абиыр, сипат-сымбат,
сағат-сәт, харакет-әрекет, жамағат-жамиғат, ғаділетәділет, ғашық-асық, хакім- әкім, пейіл-пыйғыл, қайла-айла тағы
басқа сөздер мағыналары дараланып қолданыс тапқан.
Ойымызды түйіндей келгенде, Абайдың араб сөздерін
әртүрлі вариантта өз еңбектерінде пайдалануының халық тіліне
де әсер болмай қойған жоқ. Қазіргі қазақ тілінде де жоғарыдағы
сөздердің варианттарының бәрі болмаса да, бірсыпырасы
кездеседі. Біз бұл бөлімді Абай шығармаларының үш
басылымын, яғни 1909, 1948 және 1977 жылдарда жарық көрген
жинақтарын салыстыра отырып жаздық. Сол үш басылымдағы
осы аталған араб сөздерінің варианттарында алшақтық жоқ.
3.3 Абай шығармаларындағы араб, парсы сөздерінің
тұлғалық ерекшеліктері
1. Араб, парсы тілдерінің типологиялық сипаты
Арабизмдер
мен
иранизмдердің
морфологиялық
ерекшелігі араб, парсы, қазақ тілдерінің структуралық
құрылысын жағынан әртүрлі топтарға, ол тілдер әртүрлі тілдік
типке жататындықтарына байланысты.
Араб тілі семит тілдеріне, парсы үнді-европа тілдер
құрамына кіреді. Олар тек фонетикалық құрылысымен ғана емес,
сондай-ақ граматикалық жүйесімен ерекшеленеді. Қазақ тіліне
енген арбизмдердің ерекшелігіне тоқталғанда С.Кеңесбаева
былай деп жазады: «Арабский язык генеалогически
относиться к семейтсву семитских языков, морфологический
к языкам флективным, тогда как казахский язык является
тюркским, аглютинативным. Поэтому естественно, что они
отличаются граматическими, фонетическими и лексическими
особенностями. При выяснении различных вопросов о
займствованиях нельзя упускать из виду это весьма важное
75

77.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
обстоятельство, которые не может не сказываться на характере
усвоения и освоения их в заимствущем (казахском) языке»
[55, 29].
Егер түркі тілдерінде сөз әрқашан дербес мағынасы
бар дайын сөз түбіріне (немесе негізге) әртүрлі қосымшалар
жалғануы арқылы жасалатын болса, араб тілінде бұл процесс
сөздің ішкі құрылысының өзгеруі (ішкі флекция) жолымен іске
асады. Араб тілінде түбір деп сөздің ешқандай қосымшасыз
және тек дауыссыз дыбыстардан тұратын бөлігін айтады.Ол
дыбыстар сөздің негізін (скелетін) құрайды. Араб тіліндегі
түбірде қазақ тіліндегідей белгілі бір мағына болмайды. Ал
сөз түбірдің құрамына дауысты дыбыстардың кірігуі, олардың
өзгеруі немесе түсіп қалуы және афикстер қосылуы арқылы
жасалады.
Сөз құрамындағы дауысты дыбыстар түбірдің мағына­сын
түрлендіріп, белгелі бір грамматикалық формаларды береді.
Дауыстылардың префикстерде, инфикстерде, суффикстерде
өзгеруі араб тілі морфологиясына тән ерекшелік. Белгілі
арабист Б.Халидовтың пікірі де осы ерекшелікті білдіреді:
«Гласные звуки в составе слова модифицируют значение корня
и выражают грамматические отношения. Изменение структуры
слова путем чередования гласных (внутренная флекция)
является характерной особенностью морфологии арабского
языка» [56, 63].
Араб тіліндегі сөздікке енген алфавит тәртібі бойынша
емес, ұялық жүйемен беріледі. Әуелі белгілі бір сөздің түбірі,
одан кейін тараған туынды сөздер жазылады. Кез-келген сөздің
мағынасын білу үшін, алдымен сөздіктен оның түбірін таба
білу керек. Бұл тілде сөздердің грамматикалық вариацияларды
етістіктердің баптарын құрайды. «Араб тілінде он бес бап
(порода) бар. Әдетте олар рим цифрларымен белгіленеді.Көп
қолданысқа түсетіндері І-VIII және Х» [57, 13].
Қазақ тіліндегі сөздер қандай грамматикалық формада
тұрмасын, қандай жалғау, жұрнақ жалғанса да, өзінің бастапқы
түбірін сақтайды. Қазақ тілінде сөздегі жұрнақтардың азды76

78.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
көптігіне қарамастан түбірді оңай ажыратып алуға болады.
Бұл-жалғамалы тілдердің басты ерекшелігі. Бұл құбылысты
көптеген тіл зерттеушілері айтып келді. И.А.Баскаков өзінің
«Состав лексики каракалпакского языка» деген еңбегінде
бұл құбылысты өте түсінікті де қарапайым жеткізген:
«Все
словообразовательные
и
словоизменительные
аффиксы присоединяются корню механически как бы
прикрепляясь, приклеиваясь к нему. Благодаря этому свойству
агглютинативных языков представляется возможным не только
проанализировать самый механизм агглютинации и проследить
и слово изменяющих аффиксов, но и установить специфику
значения каждой образующейся в процессе словообразования
основы слова, а также значение каждого присоединяющегося
аффикса» [58,81].
Ал қопарылмалы (флекциялық) тілдер қатарындағы араб
тілінің табиғаты басқаша. Бір түбірден өрбіген туынды сөздер
үлгілер (модельдер) деп аталатын белгілі формула бойынша
жасалады. Араб тіліндегі аффикстер түбір дауыссыздарына
алдынан да, соңынанда қосылуы мүмкін. Сондықтан да бұл
тілдің негізіне дауысты дыбыстар еніп кетуіне, яғни дауысты
дыбыстардың
вариациясына байланысты ол сөздің қай
грамматикалық белгілі бір формада тұрса да сөздің түбірін табу
қиынырақ. Мысалы, негізгі мағынасы «жазу», «хат» мәніндегі
‫كتب‬/ктб/ түбірін алайық. Бұл түбірден дауысты дыбыстардың
өзгеруі бойынша көптеген туынды лексикалық толық мәнді
сөздер жасауға болады. Алайда олар ‫ كتب‬түбірінен өрбіген
және сол түбірді толық сақтаған сөздер болып табылады:
‫َب‬
َ ‫ َكت‬/катаба/ ол жазды.
‫ب‬
َ ِ‫ ُكت‬/кутиба/ жазылған.
хат
ْ‫ َكتَب‬/катб/
кітаптар
ْ‫ ُكتُب‬/кутуб/
кітап
ْ‫كِتب‬/китаб/
‫َاب‬
ً ‫ ِكت‬/катиб/ жазушы
Ал парсы тіліндегі сөздер сөздіктерде алфавит ретімен
беріледі. Ол тілде сөздің түбірі айқын, дауысты, дауыссыз
77

79.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
дыбыстардың бәрі толық жазылады. Парсы тілінің сөз
жасауындағы бір ерекшелік (араб тілімен салғастырғанда)
парсы тілінің маманы В.С.Расторгуеваның айтуынша мынадай:
«В персидском языке существует два основных способа
словообразование:1.словосоставление, т.е. соеди­нение двух
или нескольких основ и 2.словопроизводство, т.е.образование
новых слов с помощью не самостоятельных словообразующих
элементов (суффиксов или префексов); возможно также этих
двух способов, т.е. сложение двух основ плюс словообразующий
суффикс или префикс» [59,10].
Араб, парсы сөздерінің құрылысы дегенді ол сөздердің
морфологиялық және сөзжасамдық құрамы деп түсінуге
болады. Мұнда, ол тілдердің морфологиясы яғни өзгертуге,
аффикстермен тіркесуге және сөз жасам түрлерін анықтау үшін
негіз ретінде қызмет жасауға деген сөздің қабілетін көрсететін
морфология ескеріледі.
Сонымен, қазақ, араб, парсы тілдерінде сөздердің
құрылымдық типтері мен сөзжасам модельдері бір-біріне мүлде
ұқсамайды. Бұл тілдерде сөздердің құрылымтық типтері, тілдік
жүйе, олардың жасалу жолдары, сөзжасам принциптері алшақ.
Түркі
тілдеріндегі
сөздердің
морфологиялық
құрылымы туралы заңдылықтар И.А.Баскаков, А.Н.Кононов,
Э.В.Севортян, А.М.Шербак, Б.Серебренников, Н.Гаджиева,
А.Ысқақов, А.Т.Қайдаров, А.Қалыбаева, Н.Оралбаева, Ә.Ибатов
еңбектерінде қарастырылған.
Ал араб, парсы тілдерінің сөз жасау жолдары А.Ковалев,
Г.Шарбатов, В.С.Расторгуева, Б.З.Халидов, С.Кеңесбаева,
Б.Тасымов еңбектерінде сөз болады.
Қазіргі қазақ тілінде араб, парсы элементтерінің
негізінде көптеген сөздер туындағаны белгілі. Бұл құбылыс
Л.Рүстемовтың «Қазіргі қазақ тіліндегі араб, парсы кірме
сөздері» еңбегінде жан-жақты айтылған. Сөз тудырушы сан
алуан қазақша жұрнақтардың жалғануы арқылы араб, парсы
сөздерімен есім сөздер пайда болған [31,120].
а/-дық,-дік,-лық,-лік,-тық,-тік жұрнақтарының көмегімен
78

80.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
пайда болған сөздер: адалдық, айуандық, арамдық, қамқорлық,
кемтарлық т.б.
ә/Сондай-ақ араб, парсы лексикалық элементтеріне қазақ
тілінің -шілік, -шылық жұрнақтары жалғану арқылы жасалған
сөздер де аз емес. Мәселен: адамшылық, кәсіпшілік, шүкіршілік.
б/Араб, парсы элементтеріне қазақ тілінің -шы жұрнағы
жалғанып, адамның белгілі бір қызмет саласын көрсетеді:
ақылшы, балшы, сиқыршы, табытшы, тарихшы, хабаршы,
азапшы.
Л.Рүстемов парсы тілінің аффикстері арқылы жасалған
сөздерді де жақсы көрсеткен: мысалы, -хана, -кер, -гер,
-дама тағы басқа аффикстік морфемалардың қазақ тілінде
жаңа сөз жасау қабілетін қазіргі тіліміз тұрғысынан айқын
қарастырған[31,122].
Абай да өз шығармаларынды араб, парсы сөздерінің
негізінде көптеген жаңа сөздер жасаған. Ол жоғарыда аталған
жұрнақтардың бәрін дерлік еңбектерінде пайдаланған. «Төл
сөздерден лексикалық неологизмдерді жасауда Абайдың ең
актив қолданған тәсілі - жұрнақ жалғау [31,149].
Абай жұрнақтарды тек халық тіліндегі араб, парсы
сөздеріне ғана емес, «кітаби» тіл арқылы таныс, алайда,
басыбүтін әлі енбеген сөздерге де жалғайды. Бұл сөздердің
кейбіреулерінен туынды тұлғалар жасайды: сұхбаттасу,
сұхбаттастық, ғайыпты, ғаділдік, ғибраттану.
Абай туындыларының өн бойында кездесетін араб,
парсы, сөздердің біршамасы – халық тіліне енбеген сөздер.
Ол сөздерге де ақын жұрнақтарды жалғап, қазақшыландырған
тұстары бар. «Түсініксіз сөздерге (яғни тілге енген) араб
түбірлеріне қазақша жұрнақтар жалғап, махкемлемек, тәриксіз,
ғарипсыз, ниһаятсыз, хірслану, ғұрұрлық, хүсідшілік, нәфрәтлі
тәрізді 5-10 туынды сөз жасау фактісі Абайдың прозасында бар
болғанымен, бұл жүйелі құбылыс емес» [31,84].
Абай шығармаларындағы араб, парсы сөздерінің
морфологиялық ерекшелігін қарастыруды біз бұл сөздердің
негізгі көзі (язык источник) болып табылатын араб, парсы тілі
тұрғысынан жасадық.
79

81.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Абай тіліндегі араб, парсы сөздерінің көбін халық тілінен
алып, пайдаланғанын біз І-тарауда жан-жақты айтып, талқыға
салдық.
3.4 Абай шығармаларындағы араб, парсы сөздерінің
грамматикалық көрсеткіштері
Халық тіліндегі арабизмдердің де, сондай-ақ, Абай
тіліндегі арабизмдердің бірқатары (көбі деуге де болады)
әртүрлі баптарда тұрған қимыл есімдерінен (масдар) тұрады.
Абай тіліндегі қимыл есімдері тобын құрайтын арабизмдер – зат
есім. Біз өзіміздің зерттеуіміздің нәтижесінде халық тіліндегі
Абай қолданған І-бапта тұрған арабизмдердің өзі 10 түрлі типте
кездесетінін байқадық.
I бап моделі ‫فعل‬. Біз бұл байқауымызды таблица түрінде
беруді жөн көрдік:
I бап
типтер № I-ші әріп 2-ші әріп 3-ші әріп
I
2
3
4
5
6
I а/е
Iү
I ы/і
I а/е
I а/е
I а/е
2 ы/і
2і
2 ы/і
2 а/е
2а
2
3
3
3
3
3
3
7
8
9
10
I а/е
I а/е
I ә/е
Iұ
2 а/е
2я
2
2
3 ет
3 ат
3 ет
3 ат
ет
Абай шығармаларынан
мысалдар:
сабыр, кесір
үкім (х түсіп қалады)
пікір
қалам, қапас, себеп
заман, қарар, жауап
Сарп (екінші мен үшінші
әріп ортасына ешқандай
әріп еңбеген)
әрекет, харакет, қаракет
саясат
дәулет
рұқсат, сұқбат құрмет,
құдірет
Абай өзінің шығармаларында араб тілінің грамма­
тикасына тән белгілік және белгісіздік категориясын (категория
определенности и неопределенности) көп болмаса да бірнеше
сөздерде қолданған. Мұның өзі Абайдың араб тілінің
80

82.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
грамматикасымен өте жақсы хабардар екенін көрсетеді.
Араб тілінде әл артиклін тек қана есім сөздер ғана
қабылдайды. Сондай-ақ, ол артиклді қабылдаған сөздер тануин
жалғауын жоғалтады. Бұндай сөздер белгілік жағдайда тұрады,
яғни ол сөйлеу барысында бұрыннан белгілі, мәлім зат немесе
адам. Ал егер зат немесе адам артиклсіз айтылса, ол тануин
жалғауын қабылдап, «белгісіздік жағдайда» тұрады.
Мысалы: ал-китабу, китабун ( книга какая-то) - қандай да
бір кітап (книга определенная) - белгілі кітап.
Қазақ тіліне де осы белгілік артиклімен енген сөздер
кездеседі.
Ол
туралы
С.Кеңесбаеваның
тұжырымы:
«Существуют заимствования с определенным артиклем аль
не осмысляемые таковыми в казахском языке из-за отсутствия
данной грамматической категории. Поэтому употребление
артикля в арабизмах не имеет системного характера. Наряду со
словом «әльқисса» функционирует слово без артикля «қисса»
/различаясь в нюансах семантического употребления/; слово
«алмисақ-әлмисақ» связаны с арабским словом в котором
наличие данного артикля необязательно [55, 32].
Шынында да, әлқисса, алмисақ, әлбетте сөздері араб
тілінің морфологиялық көрсеткіші әл артиклімен бірге енген
сөздер. Бұл үш сөздің ішінде Абайдың қолданғаны «әлбетте».
Фонетикалық варианты «әлбеттө». Түбірінің мағынасы: I.
отрезание, решение, әл-артиклімен албатта, оның мағынасы
І.совсем, наотрез, категорически яғни, «әрине», «дұрысында»
деген мағынаны білдіреді:
Кеншілікте туған жоқ
Шықсын деген жел бетке
Тарлықта қанша тайпалса,
Қадірі болмас әлбетте.
Араб тіліндегі әл артиклін қабылдаған сөздер бірнеше
мағынаға ие. Алдымен ондай сөздер жинақтық мағынаны
береді. Абай оны өте әдемі пайдаланған. Ақын тілінде «адам»
мағынасындағы «инсан» сөзі кездеседі. Ол сөзді Абай ол
лексеманы әл-артиклімен бір-ақ рет қолданған. Мұның өзі –
81

83.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Абайдың бұл араб тілінің морфологиялық көрсеткішінің бүкіл
функциясын білген деген сөз.
инсан
человек
адам
аль-инсану
род человеческий
қауым, халық
... Бұл заманның моллары хаким атына дұшпан болады.
Бұлары білімсіздік, бәлки бұзық фиғыл, әл-инсан ғадду ләма
жаһилге қисап.
Бұл жерде Абайдың айтып отырғаны жалғыз «адам» емес,
ақын «қауым, халық» туралы мегзеп отыр.
Белгілілік артиклінің көрсеткіштік белгісі /оттенок
указательного значения/ мәселен, «йаум» - день, «ал-йаума» сегодня, сондай-ақ, бұл артикль кей кезде өмірде кездесетін
жалғыз нәрсе, ұғымды беру үшін де қолданады. Мысалы, Абай
тілінде «дүние» араб сөзі 145 рет кездеседі. Әл артиклімен
«әддүния» болып ол сөз 1-ақ рет қолданыс тапқан. Абайдың
әлдүния емес, әддүния деп қолдануының өзі Абайдың араб
тіліндегі «қамария» және «шамсия» әріптерінің ерекшелігін,
араб тілінің грамматикалық ерекшеліктерін жақсы білген деген
сөз.
Абайдың өз сөзіне келейік: Бұлардың ісінің қөбі дүние
ісі, ләкин осы хакимдердің жасаған, таратқан істері әддуния
мәзрәгәтүл-ахирет дегендей, ахиретке егіндік болатын дүние
сол. Бұл мысалда дүние сөзі үш рет кездесіп отыр, ал әддүния
деп отырған Абай бұл сөзге үлкен мән беріп, оның жалғыз
екенін, тіпті діни ұғымға сыйдырып, «жаратқан» мәнінде
қолданса керек.
«Дүние» сөзі әл артиклін қабылдағанда, яғни «д»
дауыссызының екі рет қайталануының да өзіндік себебі бар.
Араб тіліндегі дауыссыз дыбыстар
«қамария» (лунные)
және «шамсия» (солнечные) болып екіге бөлінеді. Егер
«шамсия» дауыссызынан басталатын сөз белгілілік артиклін
қабылдаса, артикль толық ассимиляцияланып, түсіп қалады
да, сөз басындағы дауыссыз дыбыс екі рет айтылады. Ал
«қамария» дауыссызынан басталатын сөз белгілілік артиклін
қабылдағанда мұндай ассимиляция болмайды. Мәселен,
«әлбетте». Абай араб тілінің бұл грамматикалық ерекшелігін
82

84.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
де білгені сөз саптауынан ерекше байқалады. «д» әрпі араб
тілінде «шамсия» дауыссызы. Сондықтан да, ол сөз белгілік
артиклін қабылдағанда «алдуния» деп емес «аддуния» болып
айтылады. Міне, Абай осы грамматикалық форманы да өте
сауатты пайдаланған.
Ең соңғы әл артиклімен қолданылған сөз «алла». Араб
тілінде бұл сөз үнемі белгілілік сипатта кездеседі. Ол алланың
жалғыз екенін көрсетсе керек. Әл белгілік артиклімен «аллах».
Бұл сөз Абай тілінде 133 рет қолданылған .
Ал «ақырет» лексемасы керісінше қазақ тілінде белгілілік
артиклінсіз енген. Ол сөздің мағынасы «конец окончание»
мағынасын берсе, «загробная жизнь» мәнінде араб тілінде әл
артиклінсіз айтылмайды. Абай бұл сөзді белгілілік артиклінсіз
қолданған.
Белгісіздік халдегі есімдердің көпшілігі «н» дыбысына
аяқталады, ал оның алдындағы дауысты дыбыс сөздің
қай септікте тұрғанына байланысты өзгеріп отырады. Бұл
жалғаулары «тануиндер» деп атайды. Ғылыми әдебиетте олар
белгісіздік артиклі деп те айтылады. Тануиндер қосарланған
харакаттармен белгіленеді. Олар көбіне Құранда, діни
әдебиеттерде, сондай-ақ сөздіктерде жазылады. Ал қазіргі
заман текстерінде жазылмайды. Олардың тағы бір ерекшелігі
ауызекі тілде олар айтылмайды.
Абай шығармаларында кездесетін араб сөзінің барлығына
жуығы белгісіздік халдегі арабизмдер. Олар түгел тануинсіз
айтылған. Мысалы, қуат, құдірет, заман, зауық, ғибадат,
ғибрат, ғиззат, ләззат, ләзім, мақам, макруһи, майдан, пайда,
му ‘мин, мүнәсибәт, мүнкір, хайрун, рафғат, фитнә, уадуд
тағы да басқа сөздердің бәрі тануинсіз қолданған. Алайда, Абай
тілінде сөздерді белгісіздік халдік грамматикалық көрсеткіші
тануинмен қолданған тұстары да кездеседі. Ол қолданыс
«иманун, халидун» сөздерінің /ун/ тануинмен берілуінен
көрінеді. Бұл екі сөз де Абайдың қара сөздерінде, алайда
бұл сөздердің тануинсіз қолданылған сөздерден мағыналық
өзгешелігі жоқ.
83

85.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Парсы тілінде де белгілілік, белгісіздік сипатты білдіретін
морфологиялық көрсеткіштер бар. Бірақ Абай тілінде
кездеспейдіктен біз оған тоқталмаймыз.
1. Араб және парсы тілдерінің морфологиялық
ерекшеліктері
Абай тіліндегі араб, парсы сөздерінің көбі түбір сөздер.
Бірақ көптік ұғымдағы сөздер де баршылық. Араб тілінде
көптік ұғым дұрыс және бұрыс (правильная и ломаная форма
множественного числа) формада кездеседі.
Орайы келгенде тек ұғымына тоқталып өткен дұрыс. Араб
тіліндегі барлық зат есімдер тек жағынан екіге бөлінеді
1. музәккар – мужской род - ер тегі
2. муәннас – женский род - әйел тегі
Көптік жалғауынның дұрыс формасы ер текті есімдерден
тануиннің орнына ‫ون‬- уна жалғауы жалғауымен ерекшеленеді.
Абайда көптік жалғауының бұл түрі кездеспейді.
Муәннасқа жататын сөздердің негізгі морфологиялық
көрсеткіші негізгі морфологиялық көрсеткіші ‫« ة‬та-марбута»
әрпі арқылы берілетін атун жалғауы. Бұл әріп алфавит құрамына
енбеген, себебі бұл – әдеттегі ‫ ت‬әрпінің өзгерген формасы.
Көптік жалғауының дұрыс формасы әйел текті (женский
род) есімдерден атунның орнына ‫ ا ت‬- аатун жалғануымен
ерекшеленеді.
Абай текстерінде әйел текті есімдерден жасалған көптік
жалғаулы араб сөзі біршама: ‫ صالت‬сөзінің көпше түрі ‫صالوت‬
«салауат» - /божья милость/. Абай бұл сөзді көпше түрінде
қолданған:
... Енді намаздың атты – салауат, салауат дұға
мағынасында деген.
‫ بىت‬сөзінің көпше түрі ‫« ابىات‬абиат» /стих /.
Ти – тілімнен шығардым түрлі әбиат
Си – сәнаи мәдхіңа хүрмәт еттім.
84

86.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
‫« قوت‬қут» сөзінің көпше түрі ‫« اقوات‬ақуат» - /пища,
пропитание/. Абай бұл сөзді «дәулет», «байлық» мағынасында
қолданған.
Өз үйінде қипаңдап,
Кісі үйінде күй таңдап,
Ақылы бар кісіні
Айбаттайды, даттайды.
Ауқаты бар кісіні
Қайырсыз ит деп жаттайды.
Бұл сөздің жекеше түрін де Абай «бақыт», «ырыс» мәнінде
пайдаланған: ...Көкіректі дым тазаламаймын деме, оны кім
көріп жатыр, ішінде қатпар көп болмаса, құт-береке жағымды
болмайды.
‫« نبات‬набат» сөзінің көпше түрі ‫« نباتات‬набабат» /растение/. Бұл сөзді Абай бұл сөзге қазақ тілінің көптік
жалғауын қосып қолданған: Күн қыздырып, теңізден бұлт
шығарады екен, ол бұлттарды жаңбыр жауып. . . неше түрлі
нәбаттарды өстіріп хайуандарды сақтайтын, бұлақтар ағызып,
өзен болып хайуандарға орын болып жатыр екен.
Араб тілінде әйел текті көптік жалғауының дұрыс түрі
жансыз заттарды білдіретін ер текті есімдерге де жалғанады.
Абай өзінің еңбектерінде көптік форманың бұл түрін де біршама
қолданған.
‫ معاش‬сөзінің көпше түрі ‫« معاشات‬ма᾿ ашат»- /1.земная и
загробная жизнь, 2.средства необходимые для жизни, 3.содер­
жание, жалованье/.
. . . Мұндағылар ұзақ жылдар өмір өткізіп, ғылымды
пайдасыз ұзақ бақастар бірлән күнін өткізіп, мағишат дүниеде
надан бір ессіз адам болып шығады да, харакетке лайықты жоқ
болған соң, адам аулауға, адам алдауға салынады.
Ал араб тілінде ‫« ممكنات‬мумкинат» және ‫« نقلىات‬нақлиат»
сөздері тек көпше түрінде кездеседі. Абай бұл екі сөзді де
қолданған. Ал қазақ тілінде бұл сөздер жекеше түрде
қалыптасқан.
Араб тілінде көптіктің «бұрыс» формасы да өте көп
85

87.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
қолданылады. Көптіктің бұл түрі сөздің ішкі структурасы
қопарылып, сөз құрамындағы дауысты дыбыстар өзгеріп, ол
сөзге белгілі бір жалғау жалғануы арқылы жасалады. Абай осы
жолмен жасалған көптік жалғаулы араб сөздерін де бірқыдыру
қолданған.
‫ علم‬сөзінің көпше түрі ‫« اعالم‬ағлам» - /выдающийся
человек, весьма известный/. Абай бұл сөзге «лану» жұрнағын
жалғап пайдаланған: Жә, ол сегіз сипатына сипатымызды һәм
ол аттары бірлән ағламланған фиғыл құдаға фиғылымызды
ертпек не бірлән табылады, қалайша табылады оны білмек
керек.
‫عضو‬
сөзінің көпше түрі ‫« اعضاع‬а‘да» - /часть тела,
телесный орган/. Абай бұл сөз араб тілінде көптік формада
тұрса да, «нәбәтат» сөзі секілді қазақ тілінің көптік жалғауымен
қолданған: ...Сөзімді тазалыққа кіргендігіңді кәміл ықыласыңды
көрсетіп, ішімді сафлығының соңында халық көрер сыртымды
да пак етемін, һәм көзге көрінбейтін ағзаларымды да пак
етемін, бұл пактіктің үстінде аллаға дұға айтамын деп
әзірленесіз.
‫ ولى‬сөзінің көпше түрі ‫« اولىاء‬аулиа‘у» - /1.близкий, родной;
2. покровитель, опекун; 3.святой, угодник; рел. святой/. Қазіргі
қазақ тілінде негізінен бұл сөздің діни мағынасы көптік түріндегі
формасында қалыптасқан. Жекеше түрі «Уәли» боп адамның
есімі ретінде қолданылады. Сондықтан әулие сөзі қазақ тілінің
көптік жалғауын қабылдайды. Абайдың сөзіне жүгінсек:...Бұл
айтылмыш үш хәсләттің иелерінің алды - пайғамбарлар, онан
соң әулиелер, онан соң хакимдер, ең ақыры мұсылмандар.
‫ اسم‬сөзінің көпше түрі ‫« اسماء‬асма‘ у» - /имя/. Абай бұл
сөзді тоқсан тоғыз сан есімінен кейін көптік жалғауда қолданған:
...Ол «бір» деген сөз ғаламның ішінде, ғалам алла тағаламның
ішінде, құдай табарака уатағала кітаптарда сегіз сүбүтия
сипаттары бірлән, тоқсан тоғыз әсма-и Хусналар бірлән
білдірген.
‫ روح‬сөзінің көпше түрі ‫« ارواح‬аруақ» - /1.дух, 2.душа, 3.
призрак, 4.жизнь/. Абай бұл сөздің тек көпше түрін қолданған.
86

88.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Сөз болып отырған лексеманың қазіргі қазақ тіліндегі кейпін
Л.Рүстемов өте айқын айтқан: Перейдя в казахский язык
значения слов ‫ روح‬және ‫ ارواح‬дифференцировались. Если в
слове ‫« روح‬рух» преобладает значение «дух», моральная сила
человека, то ‫« ارواح‬аруах», являющийся его множественным
числом, употребляется в религиозном значении «душа
умершего, приведение»,«призрак» [60,68].
Абай тілінде осы «рух», «аруақ» сөздері сияқты мағынасы
жіктелген (дифференцияланған) сөздер біршама кездеседі:
Арабша формасы
Жекеше түрі
‫عالم‬
[алим]
учёный
‫ولى‬
[уали]
близкий,
родной
‫فقىر‬
Қазақша формасы
Көпше түрі
Жекеше түрі Көпше түрі
‫علماء‬
[улем‘ у]
учёные
‫اولىء‬
[аулиа‘у]
близкие,родные
рел.святые
‫ءارقف‬
ғалым
ғұлама
Уали
(адам аты)
әулие
[фақир]
бедняк
[фақар‘у]
бедняки
пақыр
бұқара
[қут]
пища,
пропитание
[ақуат]
пропитания
қут
ауқат
‫قوت‬
‫تاوقا‬
Абай қолданыстарында араб тілінде көп кездесетін
«бұрыс» көптік формасы (фатха, фатха, кесра, дамма) түрінде
де көп кездеседі. Мысалы: ‫ عجىتة‬сөзі көпше түрі ‫« عجائت‬ажа‘
иб» - /чудо, диковинка/. ...Бірақ адам баласы болмаса, бұл
ғажайып ақылды және ғажайыппен жасаған денеге кіргізіп,
мұнша салахият иесі қылғаны хикметпенен өзге қайуанға
сұлтан қылғандығына дәлел емес пе?
Абай тіліндегі «тауарих», «халайық» сөздері де «бұрыс»
көптіктің осы формасы бойынша жасалған.
Абай парсы сөздерінің де көпше түрін біршама
пайдаланған. Парсы тіліндегі көптік жалғаулары ‫ –ها‬және ‫ ان‬87

89.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
ан. Бұл екі жалғау да сөздің соңында жалғанады. Абай тілінде
‫ها‬- һа жалғанған сөздің көпше түрі жоқ. Ал ‫ان‬- ан жалғаулы
сөздер кездеседі.
Жаран: ‫ يار‬көпше түрі ‫« ياران‬йаран», - /люди, народ,
друзья/. Абай бұл сөздің жекеше түрін де, көпше түрін де
қолданған. Бұл лексема дифференцияланған. ‫ يار‬- / друг,
подруга/ «жар», «жұбай», «қосақ» болып, ‫« ياران‬халық, ел»
болып қолданыс тапқан:
Дүниеде сірә, сендей маған жар жоқ ,
Саған жар менен артық табылса да.
Өз бойыңа болып сақ,
Жан жағына қараңдар?
Күн көріп жүр күлік ақ
Сенен басқа жарандар.
Қазақ тілінде «жарандар» сөзі тек көпше түрінде
қолданылады. Бұл сөз қазақ тілінде «халық», «көпшілік» деген
мағынада пайдаланылады.
Жазған: ‫ يزد‬көпше түрі ‫« يزدان‬иәздан» - /несчастный,
бедняга/. Абай тілінде бұл сөздің жекеше түрі қолданылмаған.
Ал көпше түрін 1-ақ рет «сорлы», «бейшара» мағынасында
пайдаланған.
Үйіндегі бір нанды
Бір ай жеді аз-аздан
Бір күн түгіл, бір айды
Ынсап қылмай ол жазған.
Абай шығармаларында араб тілінің ‫« دور‬даур» - /эпоха,
эра, век/ сөзі парсы тіліндегі ‫ ان‬көптік жалғауымен қосылып
‫« دوران‬дәурен» болып «рахат заман», «қызық өмір» деген
мағынаға ие болған:
Көмді күн, кызык дәурен, тату өткіз!
Күншіліксіз тату боп шын көңілмен,
Қиянатшыл болмақты естен кеткіз.
Ал парсы тіліндегі араб сөздері көптік жалғаудың араб
тіліндегі формасын сақтайды. Араб сөздерін парсы сөздерінен
айырудың тағы бір критерийі осы морфологиялық көрсеткіш –
88

90.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
көптік жалғауы болып табылады.
Қатыстық сын есім. Араб тілінде қатыстық сын есімдер
бар (имена относительные). Ол қатыстық сын есімдер зат есімге
морфологиялық көрсеткіш ‫ – ى‬ииун, әйел тегінде ‫ ية‬- ийатун
жалғауы жалғану арқылы жасаланады. «Такие прилагательные
обозначают принадлежность, происхож­дение, материал, из
которого сделан предмет и прочие относительные
признаки»[56,86 ].
Абай өз шығармаларында осындай қатыстық сын
есімдерді қомақты пайдаланған.
Қияли:
‫ خيالى → خيل‬/«хиали»/ - фантастический,
воображаемый/. Ойланбай жақсы, іске тіпті салынып кеткен
кісі ойын байлай алмай қияли болып та кетеді. Ал қиял сөзін
Абай 5 рет қолданған.
Жапырағы қуарған ескі үмітпен
Қиял қып өмір сүріп бос жүріппін.
Жибили: ‫→ جبل‬
‫جبلى‬
«жибили» - /врождённый,
природный/.Ішсем, жесем демектің басы жибили ұйықтамақ та
соған ұқсайды.
Әһли: ‫« هلى → اهل‬әһли»- /народный, национальный/.
Күллі махлұқ өзгерер, алла өзгермес,
Әһли кітап бүл сөзді бекер демес,
Адам нәпсі, өзімшіл мінезбен
Бос сөзбен қастаспай түзу келмес,
Діни: (араб) → «дини» - /религиозный, относяийщися к
вере/.
Ықыласымен өзін-өзі аңдып, шын діни шыншылдап жаны
ашып тұрмаса, цсалғырттың иманы бап деп болмайды.
Жәннәти: ‫« → جنة‬жаннати» - /райский/.
Уәлләзинә аману уәғәмилуссалихаби уаикаасхабул
жәннәти һум фиһа халидун деген аяттар құранның іші толған
ғамалус салих не екенін білмейміз.
Абай тілінде осы іспеттес сөздер - шаһари, хәрәми, кәсіби,
әзәли, әдәби т.б.
Ал Абайдың «имани» және «тәрки» (тәркі) сөздерін
89

91.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
қолдануы ақынның өз қолданысы. Себебі, бұл сөздерден араб
тілінде қатыстық сын есім жасалмайды.
Иман: ‫« ايمان‬иман» - /вера в бога/;
Тәрк: ‫« ترك‬тәрк» - /оставление, бросание/.
Осы сүю болады имани гүл
Иманның асылы үш деп сен тахқиық бақ,
Ойлан дағы, үшеуін таратып бақ.
Басты байла жолына малың түгіл.
... Бірақ әулиелердің де бәрі бірдей тәрки дүние емес еді,
гашәрән-шүбішірдан қазірет Ғосман Ғабдурахман бин Бауф уа
Сагид бин Әбудқас үшеуі де үлкен байлар еді.
Арабизмдердің белгілі тобы осы жұрнағымен қазіргі
тілімізге енген. Мәселен, әскери, әдеби, діни, ғылым, қияли
сөздері негізі сөздік қорымызда бар. Бұл араб тілінің жұрнағы
туралы С.Кенесбаева былай дейді: «Данную морфему в таких
казахских словах, как қазақы, қалмақы и т.п., можно считать
заимственной. Ее нельзя назвать продуктивной с точки зрения
частности в словообразовании, но факт расширения функции
этой морфемы на слова исконно казахские, ее роль в образовании
изафета позволяет говорить о ней как о заимствованой» [55,32].
Абай шығармаларыңда кездесетін араб сөздерінің басымы
І-баптың етістігінен жасалған. Алайда, жиналған лексикалық
материал Абайдың Ү, ҮІ, Х т.б. бапта тұрған етістіктерді де
қолдағанын көрсетті:
Тағала: сөздің түбірі ‫« )تعالى ( علو‬та’алла» (ҮІ бап) - /быть
высоким, возвышенным/.
Табарака: сөздің түбірі ‫« )تبرك( برك‬табарака» (Үбап) - /
получать благословение, просить благослования/.
Истанжа: сөздің түбірі ‫« )استنجى( نجو‬истанжа» (Х бап) - /
обмываться, подмываться/.
Ташаһада: сөздің түбірі ‫« )تشهد( شهد‬ташаһада» (Ү бап) - /
произносить слова исповедения веры (нет божества кроме
Аллаха, Мухаммед пророк его)/. Абай еңбектерінде бұл сөз
(тәшәһһуд) болып жазылып жүр. Ал «Абай тілі сөздігінде»
бұл сөзді (куәлік беру) деп аударған. Ол - әрине дұрыс емес.
Абайдың өз сөзіне келсек. ... Қағадат ул-ахир дұғаның
90

92.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
ақырында аллаға тахият одан тәшәһһуд, одан салауат,
пайғамбарымыз салаллаһу ғалайһи уәссәләмге айтпақ үшін ең
ақырғы сәлемінен тауысасыз, яғни алла тағаладан не тілеп дұға
қылдыңыз.
Абай тіліне араб сөздерінің жіктік жалғауы тұлғалары де
кездеседі. Бірақ көп емес. Мәселен, «аманту» фонетикалық
варианты «әмәнту» сөзінің түбірі ‫ امن‬яғни, І. Быть уверенным,
2. доверять деген етістік. Ал ‫« امنت‬аманту» өткен шақ жіктік
жалғауының І-жағында тұр. Сөз деп отырғанымыз шартты
түрде, араб тілінде бұл толық мағыналы сөйлем.
‫ امن‬етістігі үнемі ‫ ب‬/би/ предлогымен тіркесіп қолданады.
Абай араб тілінің осы грамматикалық ерекшелігін де дұрыс
қолданған. Ақын тілінде «аманту биллаһи» деген тіркес бар.
Ол (мен аллаға сендім) деген сөз.
Екінші жіктік жалғау формасында қолданылған сөз
«ғарафта». «ғарафта» сөзінің түбірі ‫« عرف‬арафа» - /знать,
узнавать/ мәніндегі етістік. Ал «ғарафта» өткен шақтың жіктік
жалғауының 2 жағында (м.р.) тұр. Бұл сөзді қазақшаласақ (сен
білдің) болып шығады. ... Хакім, ғалым - асылда бір сөз, бірақ
ғарафта басқалар дүр.
Ал Абай шығармаларында кездесетін «бинәдән», «әбден»,
«заһиран» (ақын жинақтарыңда заһири болып қате жазылып
тұр) сөздеріндегі морфологиялық көрсеткіш - араб тілінің табыс
септігінің (вин.падеж) қосымшасы ‫ يا‬/ан/.
І. ‫ ابدى‬/вечный, бесконечный/ ‫« ابدا‬абадан» /вечно/ әбден.
Ақыл менен білімнен
Әбден үміт үзіппін,
Айла менен ажалды
Меруерттей тізіппін.
2. ‫رهاظ‬/ясный, явный/, ‫« ارهاظ‬заһиран» /явно/. Хақим,
ғалым-асылда бір сөз, бірақ ғарафта басқалар дүр. Дүниеде
ғылым заһири бар, олар айтылмаштарды нақша деп те атайды,
бұл нақлияға жүйрітер ғалым атанады.
3. ‫ بناع‬/строительство, сооружение/ ‫بناعا‬
«бина’ан»
/основываясь, на основании/. Құдай тағала ешбір нәрсені
91

93.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
себепсіз жаратпаған, мұны ізерлеп тәфаккару фи әла иллаһи
деген хадиске биаән бұл сұнғати құдадан ізерлеп құмар болып
ғибраттанушыларға тыю жоқ.
Жоғарыдағы Біз көрсеткен тұжырымдардың негізінде
Абайдың шығармаларында араб тіліндегі сөз жасаудың
морфологиялық тәсілі өте сауатты қолданылған деп айта
аламыз.
Араб тілінде етістіктен жасалған есімдер бірқатар
үлгілермен жасалады. Абай өз шығармаларында оларды да
біршама қолданған.
Мазлұм: ‫ ظلم‬/угнетать, притеснять/, ‫« مظلوم‬мазлум» /
угнетенный/.
Мазлұмға жаның ашып, ішің күйсін,
Харекет қып, пайдасы көпке тисін
Көптің қамын ауелден тәңірі ойлаған,
Мен сүйгенді сүйді деп ие» сүйсін.
Мағмұр: ‫ معر‬/быть населенным/ ‫« معمور‬ма’мур»
/І.возделанный, 2. населенный/. ... Дүниенің мағмұрлығы бір
түрлі ақылға нұр беріп тұратұғын нарсе.
Мұнафик: ‫ نافق‬/проявлять лицемерие, притворяться/ ‫منافق‬
«мұнафик» /лицемер/.
Шыр айлан да, таза ойла бір иманды,
Мұнафик намаз қылмап па, мағлұм ғой ол.
Мәтбуғ: ‫ تبع‬/следовать, идти за кем.л./ ‫« متبوع‬матбу» /тот,
за кем следуют, начальник, вождь/. ... Олай болмаса сипаттар өз
орталарында бірі табиг бірі мітбүг болады ғой.
Абайдың бұл «мәтбуғ» сөзінің алдында «табиғ» сөзін
қатар қолдануы ақынның ол сөздердің араб тіліндегі мағынасын
жақсы білгендігін көрсетеді. Себебі «табиғ», «мәтбуғ» сөздері
түбірлес сөздер. Және де, олардың мағыналары біріне бірі
қарма-қарсы, бірі ‫« تابع‬табиғ» /идущий вслед/ (еруші) болса, ал
«мәтбуғ» (ертуші) деген мағынаға ие.
Абай осындай бір түбірден өрбіген сөдерді біршама
қолданған. Мысалы «қадам», «қадим» сөздерінің, «қаж»,
«қажы» сондай-ақ «қазан», «қазына» сөздерінің түбірлері бір.
92

94.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Абай шығармаларында көптеген сөз тіркестері кездеседі.
Олардың екі сыңары да араб сөздері, мәселен, «алла тағала»,
«ақыр заман», «арам ақыл» сияқты сөздері. Бір сыңары араб,
парсы екінші сыңары қазақтың төл сөздері болып келген сөз
тіркестері де көп. Олардың барлығы дерлік образды тіркестер.
Мысалы, абыройлы қалжың, қайраң сөз, талаптың дәмі, терең
ой, жаңа түрін қосып, түрлендірді, жетілдірді, системаға, жүйеге
түсірде. Эпитеттің жаңа түрін пайдаланды[16,32].
Мәселен, Абайдың шығармаларында кездесетін қу
шалбар, мәліш сауда, кеселді пысық, кер нағыз, үкімет зорлық,
жас қуат тәрізді образды тіркестерді ақынның өз қолтаңбасы.
Изафет (матасу). Араб тілінде матаса байланысқан
аңықтаушы сөз тіркесі өте кең тараған. Ілік септігіндегі зат
есімдер немесе заттанған есім матаса байланысқан аңықтауыш
болады. Бұл сөз тіркесі европалық грамматикаларда status
consrustus, ал араб тілінде идафа (қосылу) деп аталады. Араб
тіліндегі бұл құрылым қазақ тіліндегі матаса байланысқан сөз
тіркесімен сәйкес келеді. Екі тілде де ілік септігіндегі сөз
аңықтауыш болады. Изафеттік тіркес-біртұтас синтаксистік
құрылым, оның екі мүшесінің арасына басқа сөз енгізуге
келмейді. Абай осындай сөз тіркесін өте сауатты пайдаланған.
Сауатты пайдаланған деп отырғанымыз, мұндай тіркестердің
әрбір сыңарлары белгілі бір морфологиялық көрсеткіштерге ие.
Мәселен, тіркестің екінші сыңары міндетті түрде ілік септігінде
/род.падеж/ тұру керек. Ол сөз тіркестің бірінші сыңарын
аңықтап тұрады. Ал бірінші сөз белгісіздік халде және тануинсіз
жазылуы тиіс.
мағрифат улла: «ма ʻрифат-уллаһи» - познание аллаха/
алланы тану.
... егерде ол сипаттар бірлән тағриламамасақ, бізге
мағрифат улла қиын болады.
қағидат ул-ахир: «қа ʻадат-ул ахири» - /последнее
првило молитвы/.
... Қағадат ул-ахир – дұғаның ақырында аллаға тахият,
дан тәшәһһуд, одан салауат, пайғамбарымыз саллалаһу ғалайһи
93

95.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Уәссәләмге айтпақ үшін ең ақырғы сілемменен тауымсыз, яғни
алла тағадан не тілеп дұға қылдыңыз.
сурахи фатиха: «сурат-ул фатиха» - /первая сура
Корана/. ... Қыблаға қарамақ - әрине, құдай тағалаға ешбір
орын мүмкін емес болса да,зиратын парыз дүғадай қабылдыққа
жақын болар деген ишараты. Онан соң қира эн, яғни сурәһи
фатиха оқисың, мұнда бірақ сөз узарады.
шәмсі жиһан: «шамсу жиһан» - /солнце вселенной/
Сол Масғұт қыдыр шалдан бата алыпты,
Соңында шәмсі жиһан атаныпты.
Мағынасы: бұл дүниенің күні деген
Жетіліп бізге ғибрат сөз қалыпты.
Абайдың араб тілінің изафеттік байланыстағы сөз тіркесн
пайдалануы, ақынның араб тілін өте жақсы білгендігінің айғағы.
Парсы тілінің грамматикасында да изафет кездеседі, бірақ
Абайдың қолданысында жоқ болғандықтан біз оған
тоқталмаймыз.
Біріккен сөздер. Қазақ тілінде жаңадан сөз тудырудың
сөздің түбіріне жұрнақ жалғаудан соңғы ең өнімді түрі – екі
сөзді біріктіріп бір сөз ретінде жұмсау. Түркі системалы
тілдердің әр алуан сөдері бірігіп, жаңа мағына беріп, дербес
лексикалық қатегорияға айналады. Мұндай реттерде бірігетін
сыңарлар бастапқы тұлғаларын өзгертіп, олардың не арасынан,
не соңынан жекелеген дыбыстар немесе буындар түсіп қалып,
компоненттер өзара кірігіп, жігін білдірмей кетеді[61].
Сөзден сөз тудырудың жолы - екі сөзді біріктіріп айту,
араб, парсы тірдеріне де тән категория. Бірігу процесі қазақ
сөздері мен араб, парсы немес араб және парсы сөздерінің
арасында жиі болып тұрады. Мұның өзі- тілдердегі сөз тудыру
тәсілінің бір саласы. Араб, парсы сөздері лексикамызда не
бастапқы тұлғасын сақтап орын алады немес басқа сөздермен
бірігіп, жаңа лексикалық категорияға айналады. Абай тілінде
осындай біріккен сөздер өте көп. Екі сыңары да толық мағыналы
біріккен сөздер. Наурыз: п. /ное/ новый + п. /руз/ /день/ жаңа
күн. абырой: п. /аб/ вода- п /лицо/ /абруй/ честь, достоинтво/.
Парсы тіліндегі (беттің суы) деген тіркес біздің тілімізде бірігіп
(бедел) деген мағынаға ауысқан. (Қазақтардың бетімнің суын
94

96.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
бес төгіп) дейтіні осы сөздің негізінде алынған болу керек [61].
Екі сыңарының екеуі де басында толық мағыналы
сөздерден құралған бірікен сөздің бірі (патша) сөзі. Парсы
тілінде пати /властитель, господин (титул монарха в некоторых
странах Ближнего Востока) болған. Ал қазақ тілінде бұл екі сөз
де соңғы әріптерін жоғалтып (патша) болып шықты. Мұндай
реттерде бірігетін сыңарлар бастапқы тұлғаларын өзгертіп, не
арасынан, не соңынан жекелеген дыбыстар немесе буындар
түсіп қалып, компоненттер өзара кірігіп, жігін білдірмей кетеді.
Абай Патша сөзін 25 рет қолданған.
Ал шаһ сөзін ешқандай өзгеріссіз, сол қалпында қолдану
фактісі де кездеседі, Мәселен, Абайда (шаһ баз) сөзі бар. Бұндай
(баз) парсының өыран, сұңқар құс /сокол/ дегенді білдіреді.
Шаһ – өзімізге белгілі патша деген сөз. Осы екеуі қосылып
(патшаның сұңқары) тіркесін береді. Кейін келе-келе бұл тіркес
бізде сабаз болып кірігіп адамның қасиетін білдіретін мағанаға
ауысқан[61]. Абай осы (шаһ баз) тіркесінің тұп нұскасын бұзбай
қолданған:
Сіз бір сұңқар шаһ баз,
Жер жүзінен алған баж,
Абай тіліндегі біріккен сөздердің дені-префикстер,
суффикстердің және етістіктің толық мәнді сөздермен
қосындысы.
І. /бахтан/ /играть, проигрывать/ етістігі арқылы жасалған
біріккен сөздер: құмарпаз: а+п /қимар/ азартная игра + /баз/
осн.наст.вр.гл. - /бахтән/ играть. /қимарбаз/ азартный игрок,
любитель азартных игр; өнерпаз: п+п /һонәр/ І. талант, 2.
искусство + /искусный, умелый; әсемпаз: а+п/ - щеголь, легко
увлекающаяся натура. Бұл /баз/ суффиксі арқылы қазақ тілінде
(дауылпаз) сөзі жасалған. Абай бұл сөзді де өз шығармаларында
қолданған.
2. /даштән/ /иметь/ етістігі арқылы жасалған біріккен
сөздер. қарыздар: а+п /қард/ /долг, заем, кредит /дар/ осн.наст.
вр.гл. /даштән/ иметь. /карддар/ должник. хабардар. А+п /
хабар/ весть/, известие/ + /иметь/ - /хабардар/ осведомленный,
знающий.
3./хордән/ /кушать, есть, пить/ етістігі арқылы жасалған
95

97.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
бірікен сөздер. намысқор: а+п /намус/ /совесть честь/ + /хор/
осн.наст.вр.гл. /хордән/ щепетильный человек, дрожащий своей
честью. қамқор: а+п /ғамм/ /печаль, скорбь. + /ғамқор/ /зоботливый, счастливый/.
(Қор) суффиксі арқылы қазақ тілінде кездеседі. Абай
шығармаларында кездесетін біріккен сөздердің дені парсы
тілінің (бей, би) префиксі арқылы жасалған. (Бей) префиксі
парсы тілінде зат есіммен бір нәрсенің жоқтығын білдіретін,
сын есім, үстеу жасайтын морфологиялық тұлға. Абай тіліндегі
бейғам, бәйкүнә, бейуақ, бекер, бейжай /бижай/, бихабар,
бишара бекілді біріккен сөздер осы (бей, би) префиксі арқылы
жасалған сөздер. Абай тілінде бұлардан басқа да көптеген
біріккен сөздер кездеседі. Мәселен, пайғамбар п+п; перизат
п+п; надан п+п; қошемет п+п; жәдігей п+п. Сонымен қатар,
жеке п+п; ораза п+п; адамзат п+п; шыбық п+п; дәрігер п+п;
даугер п+п; яки а+п; дидар а+п; намазшам; саудагер п+п;
күнәкәр п+п тағы басқа сөздердің бәрі де екі сөздің қосындысы.
Абай тілінде кездесетін біріккен сөздердің көбісі – парсы
сөздердің қосындысы. Мұны өзі Абайдың парсы тілінің сөз
жасау жолдарын жақсы білгенін көрсетеді.
Сонымен, жоғарыда келтірілген сөздер - түгелімен
біріккен, кейбірі кіріккен сөздер. Намазшам, адамзат, күнәкәр,
даугер сияқты сөздердің екі компоненті де айқын көрініп
тұрғанын байқауға болады. Алайда кейбір біріккен сөздердің
жекелеген компоненттері бұл сөздер сияқты айқын көрініп
тұрған жоқ. Олар сабаз, абырой, надан, яки, шыбық, даугер
тәрізді болып бірімен бірі мейлінше жымдасып, жігін білдірмей
кеткен.
Қос сөздер. Сөзден сөз тудырудың тағы бір амалы- екі
сөзді қосарлап айту. Қос сөздердің тілімізде алатын орны үлкен.
Олар, негізінен, екі сөзді бірге қосақтау, бір сөзді қайталау
арқылы, я оның буынын қабаттастыру арқылы жасалады.
Сөзден сөз тудырудың бұл тәсілі - тілімізде тіпті ерте заманда
шығып, әбден қалыптасып орныққан әрі көне, әрі аса ауқымды
тәсіл. Абай тілінде де осы тәсіл қолданылған. Ақын
шығармаларында екі компоненті де араб, парсы немес бірі араб
екіншісі парсы, қазақ сөздерінен құралған қос сөздер өте көп.
96

98.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Абай тілінде оларды 4-ке бөліп қарастыруға болады:
1. Екі сыңары да араб сөздерынен құралған қос сөздер:
иннәмал-агмал, кәмәлат-ғазамат, әл-қуат, ғылым-білім, зарнала, қауып-қатер, тасдих-хақ, тахсим-гүлүм.
2. Екі сыңары да парсы сөздерынен жасалған қос сөздер:
сейіл-серуен, жан-жануар, дос-жар.
3. Бір сыңары араб, екіншісі парсы сөздерінен құралған
қос сөздер: сән-салтанат, ар-намыс, ақыл-мизан.
4. Бір сыңары араб я парсы, екіншісі сыңары қазақ
сөздерінен құралған қос сөздер: Көр-жер, керім-кербез, мұңзар, некен-саяқ, сәлем-сауқат, уайым-қайғы, әуре-сарсаң,
балшы-балгер, дәм-тұз, жанжал-керіс, ар-ұят, ақыл-ой, жержиһан, жер-дүние, ауел-баста.
Сөзімізді түйіндей келгенде, Абай шығармаларындағы
араб, парсы сөздерінің тұлғалық ерекшеліктері мыналар:
1. Абай тіліндегі араб, парсы сөздері грамматикалық
жақтан игеріліп, қалыптасқан. Олар төл сөзіміздей тұлғанып,
қазақ тілінің грамматикалық заңдары бойынша басқа сөздермен
тіркесіп қолданады. Араб, парсы сөздерінің грамматикалық
жақтан игерілуі деп, ол сөздерге қазақ тілінің қосымшалары
жалғанып, олардың төл сөздермен емін-еркін тіркесіп жұмсалу
қабілетін айтамыз.
2. Абай шығармаларындағы арабизмдер әртүрлі баптарда
тұрған қимыл есімдері (масдар). Абай тілінде көп қолданатын
1-бапта тұрған арабизмдер 10 түрлі типте кездеседі. Олардың
дені халық тілінде бар сөздер.
3. Абай араб, парсы тілінің грамматикасын өте жақсы
білген. Оны ақынның сөз қолданысынан көруге болады.
Абайдың шығармаларында кеңінен қолданған араб, парсы
тіліне тән грамматикалық көрсеткіштер мыналар:
• әл- белгілік жағдайда білдіретін артикль;
• көптік ұғымды білдіреті араб тілінің табиғатына тән
көптіктің (дұрыс) және (бұрыс) формасы. Абай тіліндегі
біршама көптік формада тұрған арабизмдер жекеше формасынан
мағынасы жағынан жіктелген;
97

99.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
• Қатыстық сын есімнің морфологиялық көрсеткіші ер
тегінде және әйел тегінде әрқалай. Қазақ тіліне арабтың біршама
сөздері осы морфологиялық көрсеткішімен бірге енген;
• Жіктік жалғауының 1,2 жағының морфологиялық
көрсеткіші ту, та қосымшалары;
• Араб тіліне тән сөз жасаудың морфологиялық тәсілі,
оның бірқатар үлгілері кездеседі;
• Матаса байлнысқан анықтаушты сөз тіркесі /изафетматасу/.
98

100.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
ІV - т а р а у
АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ШЫҒЫСПЕН
ЛИНГВОМӘДЕНИ БАЙЛАНЫСЫ ЖӘНЕ
КОГНИТИВТІК СИПАТЫ
________________________________________________
4.1 Абай шығармаларын когнитивті зерттеудің негізі
Абай шығармаларының тілінің тақырыбы, қолдану
аясы кең, сондай-ақ алуан түрлі. Абай шығармалары адамдар
арасындағы коммуникативтік қарым-қатынастың сан қырлы
жақтарын қамтиды. Олар:
1. Қоршаған ортаның қасиетін көрсететін табиғатқа
байланысты танымдық сөздер;
2. Адамның дене мүшесінен бастап, табиғат танымы,
материалдық мәдениетін, оқу-ағарту т.б. бейнелейтін адамға
және оның тіліне байланысты танымдық сөздер;
3. Саяси-әлеуметтік
қоғамға байланысты танымдық
сөздер;
4. Исламға байланысты танымдық сөздер.
Абай тіліндегі когнитивтік сөздерін табиғат, адам
(Абайда ең басты тақырып - адам), қоғам, ислам тұрғысынан
қарастырғанда, біз қазақ халқының, рухани мәдениеті, тұрмыс
тіршілігі, қоғамдық-әлеуметтік өмірі, дүниетанымы, діні
қаншалықты бейнеленгендігін байқауымызға болады.
Осы орайда, Абай шығармаларына ғылыми дұрыс талдау
жасап, ол жөнінде аса құнды еңбек қалдырған Қ.Жұбановтың
пікірін келтіруді орынды деп санаймын. Ғалым Абайдың
тілі туралы былай деп жазады: «Ол ескіні де, өз заманын да
дәріптемейді. Ескі образды алғанда, оны сүйдіру үшін емес,
ескіні бұзып, жаңа қылып, сонымен жаңаша ұғындыру үшін
алады. Абайдың әдебиет, мәдениет істеріне қолы тиіп кетсе, ол
тек сипап, сүртіп, шаңын кетіріп шықпайды, өзінше түзеп, өз
қолының ізін қадырады. Өлеңнің ырғағы да, ұйқасы да, буыны
да, әні де, тақырыбы да, сөз төсегі де, суреті де Абайдың
қолынан өткенде, бұрын көрмеген жаңа нәрсе болып шығады...
99

101.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Бірақ сөйте тұрса да, Абай өлеңі – қазақ өлеңі, қазақ өмірінің
суреті, қазақ тілімен жазылған, қазаққа түсінікті болып шығады»
[9, 36].
1939 жылы жарық көрген Абайдың толық жинағына
кіріспе сөзінде жазушы-ғалым С.Мұқанов та Абай тілі туралы:
«Абайға шейін де, Абайдың тұсында да, қазақтың ұлт мәдение­
тін Абайдай көтерген акын жоқ... Абай ұлт қазынасы - тілді
бірінші рет ұлт керегіне жұмсай біліп, сол тілмен болашағына
басшылық қылған ақын» [11,14] деп, А.Байтұрсыновтың «Абай
-қазақтың бас ақыны» [7] құнды пікірін дұрыс қолданған.
Шынында да, Абай мұрасы терең танымдық идеяларға
толы: онда бірінші орында тұрған Абайдың өзіне негізгі мәселе
болып табылатын, Абайды ерекше толғандыратын Адам
мәселесі.
Адам - Жер бетіндегі ең жоғарғы даму сатысындағы
тіршілік иесі, қоғамдық-тарихи әрекет пен мәдениетті
жасаушы. Адам – танымдық лингвистика, әлеуметтану,
психология, философия, педагогика, физиология, медицина,
т.б. ғылымдардың нысаны болып табылады. Адам мәселесі,
оның пайда болуы, өмірде алатын орны, тіршілігінің мәні мен
мақсаты адамзат танымының формалары – жалпы ғылымдағы
ең негізгі мәселе.
Абайдың еңбектерінде «адам» концептісі интегра­
цияланған Абайдың адамы, яғни ақынның адам туралы ойлары
мен түсініктерінің еңбектерінде өзінше орын алып, әрдайым
өзгеріске ұшырап отырады. Мысалы:
• «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес»;
• «Адам болам десеңіз...»;
• Адал бол - бай тап, Адам бол - мал тап, Қуансаң қуан сол
кезде»;
• «Адам деген даңқым бар» т.с.с.
Абай шығармаларында адам мәселесі арқылы көптеген
мәселелердің арақатынасы шешіледі. Атап айтсақ, Абай
адамгершілік қасиеттер туралы ілімді дамытты, адамның
моральдық жетілуінің гуманистік принциптерін алға тартты,
эстетикалық мәселелерді қарастырды, адамның танымдық
100

102.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
қабілеттері туралы мәселені зерттеді, адамның болмысын,
этикалық, эстетикалық көрінісін көрсетті, адам өмірінің мақсаты
мен мәнін, оның сезімдері мен ақыл-ойының әлемін жырлады.
Абай шығармаларында Адам мәселесін түрлі тіркестермен
береді: жақсы адам, сотты адам, даугер адам, байқаған адам,
жаман адам, адам баласы, бұлдаған адам, адамдықтың орны,
адамның жаны, адамның баласы, адам жаулағандық, адамның
қасиеті т.с.с. Абайдың Адам концептінің фреймдері: адалдық,
сабырлық, достық, махаббат, ел билеген адам т.б.
Болыс, мал-жан аман ба?
Мынадайға кез болдың
Аума-төкпе заманда,
Ел билеген адам жоқ,
Ата менен бабаңда [1, 101].
Абайдың дүниетанымы шығармаларында қалыптасқан
көзқарастар жүйесі ретінде көрінеді. Ғалымдар оның ертедегі
шығармаларының үлгілері болмағандықтан, рухани жетілу
кезеңдерін байқай алмайтынын айтады. Алайда, оның
әлемге және адамға деген көзқарастарын Абайдың замандас
ақындарының дүниетанымымен салыстыра отырып, ерекше
екенін байқауға болады. Абай олармен кез-келген маңызды
мәселе бойынша, ең алдымен адамның қоғамдағы орны
мәселесіне келгенде келіспеді. Адамға деген көзқарас және
осы қатынастың көрінісі көбінесе әр уақыттың философиясын
да, әдебиетін де, тілін де анықтайды. Қазіргі когнитивтік
лингвистиканың ұстанымдары бойынша бүкіл тілдің негізгі
сипаты – оның антропоөзектілігі, яғни «Тіл мен адам»
біртұтас құбылыс немесе бір құбылыстың екі жағы. Міне, осы
сабақтастық Абайдың шығармаларының өн бойында көрініс
тапқан. Абайдың санасындағы әлемнің бейнесін, сонымен
қатар оны айнала қоршаған ортаны тану негізінде жалпы қазақ
халқының болмыс-бітімін тұтастай тануға болады. Заманауй
антропоцентристік парадигма бағытының басты мақсатының
өзі тілді сол тілді жасайтын адаммен біртұтас қарау болса, Абай
шығармалары тілі халықпен біте қайнасқан деп айтуға болады.
101

103.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Адам мәселесі көптеген ғылымның негізгі зерттеу
нысандарының бірі екені көне заманнан белгілі. Алайда адам
мәселесі әлі толық шешімін таппаған  іргелі тақырып. «Барлық
заттың өлшемі - адам» деп грек ойшылы Протагор айтса, қытай
философы Лао Цзы: «Басқаларды білетін адам -ақылды, өзін
танып білген адам – данышпан»,- деген екен. Ал ұлы данышпан
Абай: «Атаңның баласы болма, адамның баласы бол» деген
қанатты сөзімен адамның қазақ халқы үшін қаншалықты
жоғары екендігін көрсеткен. Бұдан   адам мәселесі және оның
тарихи дамуы, адам жайындағы философиялық   тұжырымдар
Абайды да бей-жай қалдырмағаны көрінеді. Жаңа ғасырда өмір
сүріп отырған біз Абайдың даналық ойларын санамызға сіңіре
отырып, оның рухани әлемін әлі зерделеп келеміз. Абайды
оқыған сайын, зерттеген сайын оның адамға деген көзқарасын,
халқының қиын-қыстау өмірін суреттегенін, рухани болмыс
тіршілігін жан-жақты сипаттағанын, өлеңдері мен қара сөздері
арқылы бүкіл халыққа паш еткенін көреміз.
Адам болу туралы ойлар, әсіресе, ақынның қарасөздерінде
молырақ таратылған. Ондағы «адам болу, адам, жарым адам,
толық адам, адамның адамдығы, адамшылық, адамшылығының
кәмалаттығы, пенделіктің кәмалаттығы, инсанияттың
кәмаләттығы т.б. терминдік мәні бар сөздердің бәрі де толық
адам жайлы пікірлерімен сабақтасып жатады [62].
Абайдың дүниетанымы, оның рухани әлемі ерекше,
ол туралы жан-жақты зерттеген зерттеулер мен көптеген ойпікірлер бар[63,64,65]. Абай өз замандастарынан барынша
ерекшеленеді. Оның бүкіл шығармаларындағы басты және
орталық мәселе - Адам. Абай өзінің азаматтық парызын
жоғары қояды, адамның орнын көрсету жолында көптеген
жаңа ізденістер мен ерекше әрекеттер жасайды, адамды толық
тану жолында көп жаңалықтар ашты. Абайдың басты мақсаты
адамды барынша жоғары денгейге жеткізу және болашақтағы
адамның рөлін өзінше көрсетпек болды.
Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,
Ол бірақ қайтып келіп, ойнап күлмес,
102

104.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
«мені» мен «менікінің» айрылғанын,
«өлді» деп ат қойыпты өнкей білмес [1, 225]
Абайдың ойынша нағыз адам адамгершілігі мол, өзінің
өмір сүру принциптері нақты, өмір сүру әрекеті дұрыс адам.
Сол нағыз адамды Абай одан да жоғарыдан көргісі келеді.
Сондықтан Абай адамның бес дұшпаны - Өсек, Өтірік,
Мақтаншақ, Еріншек, Бекер мал шашпақ, ал адамды өсіретін
бес асыл іс - Талап, Еңбек, Терең ой, Қанағат, Рақым екенін баса
айтады.
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз.
Тілеуің, өмірің алдыңда,
Оған қайғы жесеңіз.
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ –
Бес дұшпаның, білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым, ойлап қой [1,65].
Абайдың дүниетанымы, оның рухани әлемі Абайдың
өзіне ғана тән мынадай ерекшеліктерді көрсетеді:
1. Абай творчествосында негізгі, орталық, басты орын
Адамға, адамның тарихи дамуына беріледі. Сондықтан
Абайдың Адамы өлмейді. Атаның баласы емес адамның баласы
болу доминантты ерекшелік.
2. Абай шығармаларында ең басты концепт «Адам».
Адамды жасайтын қасиет ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы
жүрек. Осы үш қасиет үлкен әлеуметтік ізгі күшке айналатын
ғылым.
3. Абайдың өлеңдерінде адам болу қағидасы ерекше
орын алады. Абайда нағыз адамды жасайтын компоненттер
нақты, олар: Талап, Еңбек, Терең ой, Қанағат, Рақым.
4. Абайдың басты мақсаты – адам болу үшін ненің жаман,
не жақсы екенін көрсетіп қана қоймай, жаманнан жирендіріп,
жақсылыққа бастау. «Адам бол!» деген үндеуді паш ету.
103

105.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
5. Абай танымында Адамды болашаққа, алға жетелейтін
– ар, намыс, ұят, ал оларды басқаратын – ақыл.
6. Абай танымында Адамның қасиеттері тек өзіне ғана
емес, қоғамға да қатысты. Сондықтан «Адам» концептісіне
байланысты танымдық сөздер бір-біріне қарсы жақсы, жаман,
адалдық, арамдық сияқты ұғымдармен ұштасып жатады.
7. Абайдың адамы үнемі ізденіс үстінде жүреді, тек
қана алға ұмтылады, жасампаз болуға талпынады, Абай Адам
концептісіне Пендені қарама қарсы қояды,
8. Абайда қазақи болмысты, менталитетті көрсететін,
әдет-ғұрыптық, адами қарым-қатынасты, туыстық қатынас
ерекшеліктер көрсететін Әділет, Ар, Ағайын концептері
айрықша орын алады.
9. Хәкім Абай танымында қазақи мінез-құлық этикеті
жоғары орын алады. Ол әсіресе туыстық қатынаста, ата-ана мен
балалары арасындағы сыйластық түрінде көрінеді.
10. Абай дүниетанымында әлемнің тілдік бейнесін
адам құндылықтарын көрсететін дос, береке, талап, абырой
т.б. концептілер құрайды. Бұлардың ішінде ар, намыс, ұят,
концептілері – қазақ халқының ұлттық символына айналған
концепттер.
11. Абай үшін дүниенің басты құндылығы – Адам, жәй
ғана адам емес, рухани тұрғыда кемелденген Толық адам.
4.2. Абай шығармаларының тілдік дүниетанымдық
сипаты
Заманауй лингвистикада «адам және тіл», «тіл мен
мәдениет», байланысын когнитивтік тұрғыдан қарастыру өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Адам, тіл және мәдениет үштігі бір-бірімен тығыз
байланыста ғана емес, олар сонымен қатар бір-біріне тікелей
әсер етеді. Тіл біріншіден - мәдениеттің айнасы, ақпаратты
жеткізу құралы болса, екінші жағынан мәдениеттің ең маңызды
құрамдас бөлігі.
104

106.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Әрбір этностың мәдениетін, салт-дәстүрін, тарихын,
дүниетанымын сол халықтың ұлттық тілімен бірлікте
қарау мәселесі лингвистикада өзіндік орны бар когнитивтік
лингвистиканың мақсат-міндетінің бірі. Қазіргі кезеңде тіл
ғылымында антропоцентристік бағыт ерекше дамып отыр.
Бұған дейін ғылыми зерттеулердің көпшілігінде тілдің
құрылымдық жүйесіне мән беріліп келсе, қазіргі таңда тілді
жаңаша кешенді түрде зерттеу, соның ішінде тілдің танымдық
қызметіне, когнитивтік бағытқа баса назар аударылып отыр.
Абай тіліне когнитивтік талдау жасау негізінде жалпы
қазақ халқының сонымен қатар тілдік тұлға Абайдың өзінің
санасындағы әлемнің бейнесін, айнала қоршаған ортаның
болмыс-бітімін тұтастай тануға болады. Тілдің болмысы мен
табиғатын толыққанды тану үшін сол тілді жасайтын адаммен
біртұтас қарау керек. Осы принципті басшылыққа алу заманауй
антропоцентристік парадигма бағытының басты мақсаты болып
табылады.
«Поэтикалық және қара сөзбен жазылған философиялық
мазмұнға толы шығармадағы тілдік жүйенің құрылымын, ұлттық
тілдің табиғатын шынайы танудың бір жолы-тілдік таңбаларды,
оны құрайтын әлементтерді, олардың мазмұндық жағы мен
тұлғалық жағын тілдің өз заңдылықтары негізінде қарау
болса, екінші жолы-олардың тілдік емес құндылықтарымен,
яғни ақиқат өмір, ойлау, танымдық тұрғыда бір-бірімен тығыз
байланыста қарау болмақ. Ал бұл тұрғыдан алғанда, көркем
поэтикалық және қара сөзбен жазылған шығарма, ондағы тілдік
бірліктер ақиқат өмірді, яғни ойлау мен тілді ұштастыратын
категория ретінде танылады. Адамның когнитивті дүниесі оның
ойлау әрекетінен көрінеді десек, сол әрекетті танытатын негізгі
белгі оның тілі болып табылады» [66,11].
Абай шығармаларының тілінің қамтитын тақырыбы да,
қолдану аясы да кең, сондай-ақ алуан түрлі, адамдар арасындағы
коммуникативтік қарым-қатынастың сан қырлы жақтарын
қамтиды. Абай шығармаларының негізі әлемді өз санасының
елегінен өткізе отырып, дүниетаным моделін жинақтаған
тұлғаның ерекше сипатын аша түседі. Абай шығармалары
мәтіндерін мынадай танымдық жіктемелерге бөлуге болады:
105

107.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
- Адам мәселесіне байланысты дүниетаным (жақсы
адам, сотты адам, даугер адам, байқаған адам, т.б);
- адамды қоршаған табиғатпен байланысты дүние­
таным (тұман, жел, шаң-тозаң, т.б);
- ақын өмір сүрген қоғаммен байланысты дүниетаным
(бай, кедей, болыс, атшабар, үкімет т.б);
- адам сезімімен байланысты дүниетаным (сағыныш,
махаббат, ғашықтық т.б);
- философиялық дүниетаным (дүние - үлкен кел, заман соққан жел).
Этномәдени байланыста өзінің ұлттық ерекшеліктерін
өзге этностарға таныстырумен қатар өмірдің ерекшеліктерін
бағамдап, өмірге өзіндік баға беру қазақ тарихында ерте
замандардан басталады. Осындай дәстүрді Абай да сақтаған.
Өмір, дүние дегенің
Ағып жатқан су екен [1,182].
Заманауй лингвистикасында тілді ұлттық таным коды
тұрғысынан зерделеу ерекше қолға алынып отыр. Әр ұлт
қоршаған әлемді өзінше танып-біледі, әрбір ұлттың адам
баласына тән ішкі және сыртқы құндылықтары, өзіндік
менталдық ерекшеліктері сол этностың тілімен тығыз
байланысты. Ұлттық тіл түрлі дүниетанымдық құрылымдардан,
сан алуан лексикадан, мол сөздік қордан тұратыны белгілі.
Сондықтан соңғы уақытта тілдің тек құрылымдық жағын
ғана зерттемей, дүниетанымдық тұрғыдан кодтау, танымдық
тұрғысынан қарастыру бүгінгі қазақ тіл біліміндегі когнитивтік
бағыттың негізгі нысаны. Яғни, қазіргі уақытта тілдің танымдық
қызметін жіті зерттеудің қажеттілігі туып отыр. Бұл процесс тіл
мен адам санасын бір тұтастықта қарастырады. Адамзат өзін
қоршаған әлемдегі құбылыстарды, шындықты қабылдайды,
ақпаратты өзінше танып, білімді меңгереді, талдайды, өңдейді,
қорытады, баға береді, тәжірибеде қолданады яғни әлемнің
тілдік бейнесін жасайды және оны келесі ұрпаққа жеткізеді.
Әлемнің бейнесін жасайтын дүниетанудың басты құралы – тіл.
Әр тіл ең алдымен өзіне қатысты, өзі өмір сүретін ұлт әлемін
сипаттайды.
Тіл - ұлттық дүниетаныммен тығыз байланысты. Әр
106

108.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
этностың тек өзіне ғана тән дүниетанымдық түсініктері болады.
Қай ұлт болмасын, қай этнос болмасын әлемді өзінше таниды,
әлемнің тілдік бейнесін өзінше жасайды. Ол халықтың бірқатар
ерекшелігіне байланысты:
1. Қоршаған ортасына, географиялық орнына;
2. Халықтың тарихына;
3. Әдет-ғұрпына;
4. Салт-дәстүріне;
5. Менталитетіне;
6. Ментальдық ерекшелігіне,
7. Халықтың психологиясына т.б.
Сонымен адамның әлемге көзқарасы әлемнің тілдік
бейнесін жасайды, әрбір жеке тілде көрініс тапқан әлем
моделі жалпы ұлттық әлем бейнесіне ұласады. Әрбір жеке
ұлт тілдің негізінде әлем бейнесін өзінше ерекше кескіндейді.
Тіл субьектісінің санасындағы ақиқат әлем бейнесі, ұрпақтан
ұрпаққа тіл арқылы берілетін дәстүрлі білімдер жүйесі –
когнитивтік код пайда болады. Кез-келген елдің ұлттық коды
сол халықтың тіліне, оның мәдениеті, дәстүрлері мен дініне
негізделген. Осы элементтердің ерекше үйлесімі кез-келген
ұлт үшін ерекше ұлттық код жасайды. Бұл факторлар біздің
еліміздің ұлттық кодын қалыптастыруға да әсер етті. Ұлттық
кодымыз толеранттылық, икемділік, басқа этностарға және
басқа діндерге деген құрмет қасиеттерін біріктіреді.
Белгілі Абайтанушы М.Мырзахметов: «...Енді жаңа
дүниетаным тұрғысынан ойлап   қарағанда, Абайдың әдеби
мұрасы мен ақын дүниетанымын танып білу жолында
жүргізілетін бүгінгі ғылыми зерттеу жұмыстарымыз қандай
бағыт бағдарда болатындығын айқындауға аса басым түрде мән
беретін уақыт келді. Абайтану саласында 125 жылдық мерзімде
жазылған өткендегі ғылыми творчестволық зерттеулерге де
осы жаңа дүниетаным тұрғысынан қарап, жетістіктеріміз бен
кемшіліктерімізге де сын көзімен қарап, бағалайтын  боламыз.
Бұл дегеніміз орасан зор қиын жұмыс болса да, қолға алатын
тікелей парызымызға айналып тұр» [66,32] - деп көрсетеді.
Абай ұлттық дүниетанымды, қазақ халқының басқалар­ға
ұқсамайтын өзіндік ерекшелігін, өмір сүру дағдысын, адамды
107

109.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
және оның өз тіршілігіне деген көзқарасын өз шығармалары
бойында көрсетеді, кейде сынап та алады. Мәселен Абай
қазақ халқының мол қазынасы – мақал-мәтелдердің кейбірін
танымдық тұрғыдан талдайды. Ол өзінің бесінші және алтыншы
қара сөздерінде қазақтың кей мақал-мәтелін сынаған, олардың
тереңіне үңіліп, мән-мағынасын ашып көрсеткен.
Адамды мақалдарынан танырсың, әуелі: - «Түстік өмірің
болса, күндік мал жи», «Өзіңде жоқ болса, әкең де жат», «Мал
- адамның бауыр еті», «Малдының беті - жарық, малсыздың
беті - шарық», «Ер азығы мен бөрі азығы жолда», «Ердің малы
елде, еріккенде қолда», «Берген перде бұзар», «Алаған қолым
- береген», «Мал тапқан ердің жазығы жоқ», «Байдан үмітсіз құдайдан үмітсіз», «Қарның ашса, қаралы үйге шап», «Қайраны
жоқ көлден без, қайыры жоқ елден без» деген мақалдарды
талдайды. Абайды осы мақалдардың шығуы, ол мақалдар
неге жиі айтылатындығы, неге адамдар кей мақалды дұрыс
қолданбайтыны ойландырады, толғандырады.
Кеселді жалқау, қылжақбас,
Әзір тамақ, әзір ас,
Сыртың - пысық, ішің - нас,
Артын ойлап ұялмас, - болып жүріп, тірімін деме, онан да
Алла жіберген ақ бұйрықты өлімнің өзі артық, - дейді ұлы ақын.
Абай Құнанбаев өзінің 29-шы қара сөзінде де бірнеше
мақалды сынайды: «Жарлы болсаң, арлы болма», «Қалауын
тапса, қар жанады», «Сұрауын тапса, адам баласының
бермейтіні жоқ»,«Атың шықпаса, жер өрте», «Алтын көрсе,
періште жолдан таяды», «Ата-анадан мал тәтті, алтынды үйден
жан тәтті». Абай осындай білместікпенен айтылған сөздеріне
бек сақ болу керектігін баса айтады. Ол «адам бейнесінің» жеке
тұлғалық ерекшелігін басқа мақалдармен салыстыру арқылы
көрсетеді: «Адал жүріп, адал тұр», «Адам баласына адам
баласының бәрі - дос», «Адамшылықтың алды — махаббат,
ғаделет» деп адамдар арасындағы адалдықты, достықты,
адамшылықты, махаббатты дәріптейді.
«Абай өз шығармаларында адамгершілік тәрбиеге,
қазақтардың өткені мен бүгініне, болашағына, салт-дәстүрі мен
рухани мәдениетін жетілдіруге, жастарға адамгершілік тәрбие
108

110.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
беру жолдарына үнемі орала береді. Бүгінгі уақыттың талабына
сай ой түйіндейтін болсақ, хакімнің ойлау мәдениеті қазақтың
менталитеті, болмыс бітімі қандай, оған тән кемшіліктерді
қалай жоюға болады, деген сауалдар төңірегінде өрбіді. Ол
өзінің бүкіл болмысын, білімі мен өмірлік тәжірибесін, поэзия
мен прозасын, ой-толғанысы мен философиясын адам бойынан
таба білді. Ол кісілік қасиеті, білімі мен парасатын елдің қамын
ғана емес, адамзаттың мақсат-мүддесін ойлайтын, дүниеге
әлем тұрғысынан қарайтын адамды тәрбиелеуге жұмсады. Ұлы
данышпанды адам өмірінің мәні, тұрмыс тіршілігі мен болмысы,
ар – намысы сияқты мәселелер ерекше толғандырды» [68,11].
Абай шығармаларындағы дүниетаным оны қоршаған
заттардың, құбылыстардың, оқиғалардың табиғаты Абайдың
санасында түрліше көрініс табады: біреулері – көрнекі нақты
образдар арқылы берілсе (мысалы, қу шалбар, мәліш сауда,
кеселді пысық, кер нағыз, үкімет зорлық, жас қуат), келесілері
– қарапайым ұғымдармен (дос, береке, талап, абырой),
үшіншілері – символдар (ар, намыс, ұят – қазақ халқының
ұлттық символына айналған сөздер) кейпінде келеді.
Абай тілі қазақ халқының танымы мен бүкіл тұрмыстіршілігін суреттейді. Абайдың қай шығармасын алмайық
халықтың тұнып тұрған тұрмысынан, тарихынан, мәдениетінен,
дүниетанымынан хабар береді.
Ақынның дүниетанымындағы негізгі тұжырым, басты
құндылық – адам болмысы. Абай шығармаларында адам мәселесі
арқылы көптеген мәселелердің арақатынасы шешіледі. Атап
айтсақ, жеке адамдардың тұрмыс-тіршілігін сипаттай отырып,
Абай адамгершілік қасиеттер туралы ілімді дамытты. Адамның
қоғамдағы моральдық жетілуінің гуманистік принциптерін
алға тартты, эстетикалық мәселелерді қарастырды, адамның
танымдық қабілеттері туралы мәселені зерттеді. Жалпы
адамның болмысын, этикалық, эстетикалық көрінісін көрсетті,
адамдардың мінез-құлқы, психологиясы арқылы олардың
сезімдері мен ақыл-ойының әлемін, атадан қалған салт-дәстүр
арқылы адам өмірінің мақсаты мен мәнін жырлады. Абай
шығармаларында Адам мәселесін түрлі тіркестермен береді:
жақсы адам, сотты адам, даугер адам, байқаған адам, жаман
109

111.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
адам, адам баласы, бұлдаған адам, адамдықтың орны, адамның
жаны, адамның баласы, адам жаулағандық, адамның қасиеті.
Абайдың Адам концептінің фреймдері: адалдық, сабырлық,
достық, махаббат, ел билеген адам т.б.
«Абайдың ойлау жүйесі, адам өмір сүруінің философиясы
мен табиғатына, адамзат болашағына зор сенім негізінде
қалыптасқан. Сонымен біз өскелең ұрпақ адамды Абайша
түсінудің тұжырымдарын, құндылықтарын түсінуге бет
бұруымыз қажет. Бұл әр адамнан парасат пен ерікті, ақыл мен
сезімді жұмылдыруды талап етеді. Абай жолы, Абай мұрасы –
ізденіс пен ойланудың, кемелділік пен ізгілікті танудың үлгісі»
[69,10].
Қорытындылай келе айтарымыз, қазақ хaлқының бaсынaн
кешкен тaрихы, болмысы, дүниетaнымы, бүкіл рухaни, мәдени
бaйлығы, өмір тіршілігі, әдет-ғұрпы, сaлт-сaнaсы, күнделікті
тұрмысынa қaжет бұйымдaры, тaлғaмы әлемнің тілдік бейнесін
жасаса, Абай тілінде осының бәрі көрініс табады. Абай өз
шығармаларын қазақ ұлтының тарихымен, мәдениетімен,
рухани қазынасымен, дүниетанымымен тығыз қарымқатынаста, бірлікте жазған және ол ұлттық тіліміздің табиғатын
шынайы танып білуге жол ашады.
4.3 Абай тілі – қазақ ұлттық концептосферасының
бастауы
Әлемнің тілдік когнитивті бейнесі және оның түрлері
концептосфера бойынша зерделенеді, жалпы, тілдік концепт
туралы санадағы ақпараттар концептілік жүйеде құралады.
Концептілік жүйенің негізгі қызметі – ұлттық терең ұғымдарды
бір мазмұнға реттеп топтастыра отырып, жүйелеу.
Концептосфера күрделі, біртұтас құрылым. Ол этностың
тарихын, географиялық ортасын, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін,
менталдық ерекшелігін, менталитетін қамтиды. Әр ұлттың
тарихы, мәдениеті, әдебиеті, ғылымы, қаншалықты бай болса,
әрбір халықтың концептосферасы соншалықты бай болады.
Концептосфера ұлттық концептердің жиынтығы болса, концепт
110

112.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
мағынасы тереңдетіліп, ерекше сипатқа ие болған этникалық
бірлік. Ұлттық концептосфера халықтың дүниетанымның,
салт-дәстүрдің, халықтық психологияның, ой-өрістің, білімнің,
мәдениеттің, қарым-қатынас заңдарының, басқа ұлттарға деген
көзқарастың, басқа этносқа деген толеранттылықтың, халықтың
рухани жан-дүниесінің, материалдық құндылықтарының
ерекше қасиеттерінің жиынтығы.
Концептосфера туралы сөз қозғала бастағанына көп
бола қойған жоқ. Концептосфераның қазақ әдебиетіндегі
орны туралы әлі де толық айтылмай отыр. Орыс әдебиетінде
концептосфера туралы ұғымды енгізген және ол терминді
ең алғаш қолданған академик Д.С. Лихачев. Концептілердің
біртұтастығы, жиынтығы – концептосфера. Ол когнитивтік
лингвистиканың ұғымдық аппаратында негізгі термині боп
табылады. Концептосфера халықтың дүниетанымын, салтдәстүрін, халықтық психологиясын, халықтың рухани жандүниесін, халықтың ішкі және сыртқы құндылықтарын,
халықтың менталитетін анықтаудың қайнар көзі болып
табылады. И.А. Стернин: «Концептосфера – бұл халықтың
концептілерінің жиынтығы, ойлаудың ақпараттық базасы»
[70,94] – деп анықтайды. Әлемнің когнитивтік және тілдік
бейнесі концептосфера бойынша ұғынылады, жалпы, тілдік ұғым
туралы санадағы ақпараттар концептілік жүйеде дұрысталады.
Концептосфералық жүйенің негізгі функциясы – ұлттық,
этникалық күрделі ұғымдарды ортақ жүйеге топтастырп, бір ізді
жүйелеу. Қазақ тіл білімінде концептосфераны қарастыру енді
ғана қолға алынғандықтан, концептілік жүйе, концептуализация,
категоризация, әлем моделі немесе когнитивтік модель және
оны құраушы бөліктер мәселесі әлі де зерттелу үстінде.
Д.С.Лихачев ұлттық тілдегі концептілердің сфера­
сын,
нақтырақ
айтқанда
ұлттық
концептосфераны
меңгеру халықтың мәдениетімен тығыз байланыста болу
керек деген тұжырымға келген. Ол «Ұлттың мәдениеті,
әдебиеті, фольклоры, ғылымы, бейнелеу өнері неғұрлым
бай болса, ұлттық тілдің концептосферасы соғырлұм бай
111

113.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
болады, концептосфера халықтың тарихи тәжірибесімен
тығыз байланысты», - деп жазады. Ғалым өз ойын былай
жалғастырады: «концептосфера - әр халықтың семантикалық
сөз мағынасынан кең ұғым, ол халықтың не жеке адамның тілі
мен ақыл-ойы». Д.С.Лихaчев концептосферaның кең мaғынaдa
түсінілyін ұсынaды: «В совокyпности потенции, открывaемые
в словaрном зaпaсе отдельного человекa, кaк и всего языкa в
целом» можно нaзвaть концептосферой». Ғалымның ойыншa,
ұлттық тілдің тұтaстaй концептосферaсы жеке aдaмның
шындықты концептyaлизaциялay нәтижесі болaтын жеке
индивидyaлды концептосферaлaрдaн құрaлaды. Индивидyaлды
концептосферaдaн өзге ұлттық қayым ішіндегі белгілі бір
әлеyметтік және мәдени қayым концептосферaсы дa болaды.
Д.С.Лихaчев осы ойды әрі қaрaй жaлғaстырып, орыс тілінің
ұлттық концептосферaсындaғы мынaдaй концептосферaлaрды:
«инженер-прaктик», «отбaсы» концептосферaлaрын
бөліп
көрсете келе концептосфераны 3-ке бөледі: индивидуалды,
әлеуметтік, мәдени [71, 29].
Қазақстандық
ғалымдардың
да
еңбектерінде
концептосфера - когнитивтік лингвистикадағы маңызды
тұжырымдамалардың
бірі
болып
табылады.
Ғалым
Г.Хамитованың айтуынша «Концептосфера» термині өзіне
көлемділіктің, тұтастықтың, ұшқырлылықтың (трехмерность)
образды коннотацияларын енгізіп, онтологиялық құбылыстың
мәнін дәл бейнелейді». Концептосфера көп қырлы, кеңістіктік,
тұтастықтық құбылыс ретінде көрінеді, әйтсе де ол
халықтың әлемтануымен, әлемді қабылдауымен, тарихымен
менталитетімен, мәдениетімен байланысты ашық жүйе. Кезкелген тілдің концептосферасының үшқырлылығы оның
тілмен, рухани мәдениетпен, объективті шындықпен өзара
байланысы мен өзара әсерлесуі нәтижесінде қалыптасады.
Осыдан концептосфераның мынадай негізгі белгілері шығады:
1. көлемділік, ол халықтың мәдени тәжірибесі, мәдени
дәстүрі мен түсініктерінің байланысын білдіреді;
2. тұтастық, себебі концептосфера белгілі бір халықтың
112

114.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
тұтас ұлттық мәдениетін сипаттайды.
3. ұшқырлылық, тілді халықтың мәдениеті, тарихы,
әлемтануы мен әлемді қабылдауын өзіне енгізетін кеңістіктік,
барлығын қамтитын құбылыс ретінде көрсетеді; [72,65].
Сонымен, біздің пайымдауымша концептосфера
дегеніміз нақты ұлттық-мәдени қауымдастыққа тән құрылым,
оның ерекшелігі мен бірегейлігін көрсететін концепттердің
жиынтығы. Ал ұлттық концептосфераны анықтаудың мынадай
жолдарын көрсетеміз:
1. Концептосфераны құрастыру мен байытуда аса
маңызды рөл атқаратын тұлғалар: жазушылар (әсіресе ақындар);
халық ауыз әдебиетін таратушылар; белгілі бір кәсіп иелері;
2. Қандай да бір ұлттың ауыз әдебиетін және жазба
әдебиетін зерттеу, тарихи мәдени тәжірибесін зерттеу, ол
этностың концептілерін интерпретациялау;
3. Белгілі бір ұлттың тарихымен танысып, ұлт тағдырында
маңызы зор ұғымдарды зерттеу;
4. Ұлттың мәдениетімен танысу арқылы олардың әр
қырын ашу т.б.
Ұлттық концептосферасының бір қайнар көзі жазушылар
мен ақындардың творчествосы болса, Абай шығармалары, Абай
тілі қазақ ұлттық концептосферасының бастауы бола ала ма?
Абай шығармаларында адам болмысы толық суреттеледі.
Абай қазақ даласына адам болмысының негізі ретінде білімді
әкелді, оны даму принципімен байланыстырды[73]. Абайдың
өлеңдерінде ақыл, білім, ғылым қатар жүреді. Ғылымды
насихаттай отырып, жастарды тәрбиеге шақырады:
Ғылым таппай мақтанба,
Орын таппай баптанба,
Құмарланып шаттанба,
Ойнап босқа күлуге,
Ақын өлеңдерінде: «Ғалым болмай немене, балалықты
қисаңыз», «Артық ғылым кітапта, ерінбей оқып көруге», - деген
соны ойлары Абайдың ғылым-білімге аса үлкен мән бергенін
дәлелдейді. Абай тілінде адам болмысы эволюциялық жолмен
113

115.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Кәміл адамға (Толық адамға) ұласады. Кәміл адам портретін
Абай өлеңдерінде бес жақсы, бес жаман концептерді бір-біріне
қарама-қарсы қою арқылы аша түседі:
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз.
Тілеуің, өмірің алдыңда,
Оған қайғы жесеңіз.
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ –
Бес дұшпаның, білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым, ойлап қой [1,65].
Адамға қатты кесірін тигізетін бес жаман қасиетті Абай
«өсектен» бастайды. Шынында да, қазақ халқы Абайша
айтқанда «өсекті жүндей сабайды». Өсектің адам өміріне де,
бүкіл халықтың өміріне де тигізер зияны орасан зор. Өсектің
әсерінен қаншама адам жазықсыз, бекерден бекер қиналды
десеңізші! Қазіргі уақытта да осы өсектің кесірінен қаншама
жыл бір мекемеде жұмыс істесе де мансабы өспей, жасаған
қызметі бағаланбай жүрген жандар қаншама!
Ұлы Абай өсектен кейінгі жаман қасиеттерді өтірік,
мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ деп жалғастырады. Ал
осы жаман қасиеттерге қарсы концептілер талап, еңбек, терең
ой, қанағат, рақым! Осы қасиеттер адамды ішкі құндылықтарды
бойына сіңіре өсуіне үлкен мүмкіндік береді. Кәміл адам
(Толық адам) Абайдың қарасөздерінде де толысып, жалғасын
табады. «Толық адам» ілімі арқылы жастарды тәрбиелей
аламыз. Алланың бойындағы сегіз сипат адамда да бар, бірақ
Алладағыдай толық емес. Сондықтан бойымыздағы сегіз
сипатты Аллаға еліктей отырып күрделендіріп, жөндеуіміз
керек. Соған ұмтылуымыз керек. «Толық адам» ілімі содан
барып шығады», — дейді Мекемтас Мырзахмет.
Алайда, Абайдың сөзсаптауында жақсы адам, жаман адам
бір біріне қарсы суреттеліп, тереңделе түседі: жақсы адам,
114

116.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
адамшылық, сотты адам, даугер адам, байқаған адам, жарым
адам т.б. Концептосфера дегеніміз концептердің жиынтығы
болса, Абайдың жоғарыдағы өлеңі бірнеше концептерді
қамтыса, Абай тілі қазақ концептосферасының бастауы
деп толық айтуымызға болады. Абай тілі концептосферасы
әлеуметтік, қоғамдық, адамгершілік-моральдық мәселелерді
көтеретін, тәрбиелік мәні бар жеке концептілерден тұрады.
Абайдың «Қансонарда бүркітші шағады аңға», «Өлең
сөздің патшасы, сөз сарасы», «Қартайдық, қайғы ойладық»,
«Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат» сынды туындыларындағы
концептосфера қазақ тіліне ғана тән концептілерді құрайды.
Мәселен, «Қансонарда...» өлеңінде
қансонарда,
томағасын тарту, қандыкөз, шыбын жан, қырық пышақ, сегіз
найза, алпыс екі айла, «Өлең сөздің патшасы...» өлеңіндегі сөз
сарасы, зар нала, жоқтан қармау, сөз қадірі, тілін безеу, сөз
түзелді, өсекті жүндей сабау, «Қартайдық, қайғы ойладық,
ұйқы сергек» өлеңіндегі ашыған у, өнерсіздің қылығы, еріншек
ездігі, шайтан өрмек, өзімнің иттігім, «Жігіттер, ойын арзан,
күлкі қымбат» өлеңіндегі қызыл жібек бозбала, мақтан
күйлеу, нәпсіге еру, жеңсікқойлық, қылықты тамыршы, сасық
ми, қабақпен имендіру, алты ала сияқты Абай тілінде көптеп
кездесетін сөздер мен сөз тіркестерін тек қазақ халқының сөз
қоржынынан ғана кездестіретініміз хақ. Бұл Абайдың танымы
шығармаларында ұлттық дүниетаныммен астасып жатқанының
айғағы. «Көркем шығармалардағы ұлттық дүниетанымның
тілдік көрінісін бірнеше жікке бөліп қарастыруға болады. Олар
негізінен: ұлттық мәдениет; ұлттық өнер; діни дүниетаным мен
ұлттық таным әлемі. Ұлттық мәдениет: ұлттық салт-дәстүр
мен жол-жоралғының көркем шығармадағы тілдік көрінісі
болып табылады. Ұлттық өнер: халықтың ұлттық тұрмыстіршілік нышандарының көркем сөзбен суреттеліп берілуі.
Діни дүниетаным мен ұлттық таным әлемі: қазақ ұлтының діни
дүниетанымдық түсініктері» [66, 3].
Абай тілінде ұлттық мәдениет те, ұлттық өнер де, діни
дүниетаным да, ұлттық таным әлемі де жырланған. Абайдың
115

117.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
концептосферасы қазақ халқының тарихын, әдет-ғұрпын,
салт-дәстүрін, ментальдық ерекшелігі мен қазақ халқының
психологиясын
ашатын білім, ғылымды, адал еңбекті,
талаптылықты, адамгершілікті уағыздайтын концептілер
жиынтығынан тұрады.
Абай творчествосында негізгі, басты концепт - Адам.
Абай тіліндегі Адам үнемі дамып отырады. Өлмейтін Адамның
доминантты ерекшелігі- Атаның баласы емес Адамның баласы
болу.
Адамды жасайтын қасиет ыстық қайрат, нұрлы ақыл,
жылы жүрек. Абайда нағыз адамды жасайтын концептілер
нақты, олар: Талап, Еңбек, Терең ой, Қанағат, Рақым. Абайдың
басты мақсаты – «Адам бол!» деген үндеуді паш ету.
Абай танымында Адамды болашаққа, алға жетелейтін –
ар, намыс, ұят, ал оларды басқаратын – ақыл. Абай танымында
Адамның қасиеттері тек өзіне ғана емес, қоғамға да қатысты.
Сондықтан «Адам» концептісіне байланысты танымдық сөздер
бір-біріне қарсы жақсы, жаман, адалдық, арамдық сияқты
ұғымдармен ұштасып жатады. Абай Адам концептісіне Пендені
қарама қарсы қояды.
Абайда қазақи болмысты, менталитетті көрсететін,
әдет-ғұрыптық, адами қарым-қатынасты, туыстық қатынас
ерекшеліктер көрсететін Әділет, Ар, Ағайын концептері
айрықша орын алады. Абай танымында қазақи мінез-құлық
этикеті жоғары орын алады. Ол әсіресе туыстық қатынаста, атаана мен балалары арасындағы сыйластық түрінде көрінеді.
Абай дүниетанымында әлемнің тілдік бейнесін, адам
құндылықтарын көрсететін дос, береке, талап, абырой т.б.
концептілер құрайды. Бұлардың ішінде ар, намыс, ұят,
концептілері – қазақ халқының ұлттық символына айналған
концептілер.
Абай үшін дүниенің басты құндылығы – Адам, жәй ғана
адам емес, рухани тұрғыда кемелденген Толық Адам.
Осылайша, Абай тілінің тұтастай концептосферасы
жеке адамның шындықты концептуализациялау нәтижесі
116

118.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
болатын жеке
концептілерден құралады. Индивидуалды
концептосферадан өзге ұлт ішіндегі белгілі бір әлеуметтік
және мәдени қауым концептосферасы да болатынын көрдік.
Поэтикалық көркем шығарма тіліне когнитивтік талдау
жасау негізінде сол ұлттың сонымен қатар жекелеген тілдік
тұлғалардың санасындағы дүниенің бейнесін, айнала қоршаған
ортаның болмыс-бітімін тұтастай тануға болады. Тілдің
болмысы мен табиғатын, оның ішкі иірімдерін, толыққанды
тану үшін сол тілді жасайтын адаммен біртұтастықта қарау
керек. Аталмыш принципті басшылыққа алатын болсақ
антропоцентристік бағыт когнитивтік лингвистиканы дүниеге
әкеледі» [66].
Концептосфера - халықтың менталитетін анықтаудың
қайнар көзі. Концептосфера – халықтың және жеке тұлғаның
когнитивті сана-сезімінің ақпараттық базасы болып табылады.
Ақын-жазушылардың тілін зерттеу сайып келгенде, халықтың
концептосферасын зерттеу болып табылады. Олай болатын
болса, біз жоғарыдағы қойылған сұраққа жауап берейік. Абай
тілі - қазақ ұлттық концептосферасының бастауы.
117

119.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Қорытынды
Абай шығармаларының тілі, оның қазақ әдеби тілін
дамыта түсудегі ролі көп зерттеліп, алуан түрлі құнды пікірлер
айтылған, сан-алуан мақалалар мен монографиялық көлемдегі
еңбектер жарық көрген.
Шет тілден қосылған кірме сөздер, қай тілде болса да
молшылық. Кірме сөздер орнымен, дұрыс қолданылса, байырғы
тілді байыта, көркейте түседі.
Ұлы Абай туындыларында араб және парсы сөздері жиі
ұшырайды. Абай шығармаларында қазақ тіліне ертеде еніп,
сіңісіп кеткен сөздерді де, кітаби лексикада кездесетін, халыққа
біршама таныс сөздерді де, сондай-ақ өзінің қаламына тән
түсініксіз сөздерді де өте қомақты пайдаланған. Араб, парсы
сөздерінің Абай тілінде тақырыбы, қолдану өрісі кең, сондайақ алуан түрлі. Абай шығармаларындағы араб, парсы сөздері
адамдар арасындағы қарым-қатынастың сан қырлы жақтарын
қамтиды. Олар:
• Қоршаған ортаның қасиетін көрсететін табиғатқа
байланысты сөздер.
• Адамның дене мүшесінен бастап, табиғат танымы,
материалдық мәдениетін т.б. бейнелейтін Адамға байланысты
сөздер.
• Саяси-әлеуметтік қоғамға байланысты сөздер.
• Исламға байланысты сөздер.
Абай қаламына тән араб сөздерінің басым көпшілігі
жалғау-жүрнақсыз жеке-дара сөздер, таза араб, парсылық
элементтер. Абай көптеген моносемантикалық араб, парсы
сөздерін өз мағынасында, кейбір сөздерің барлық мағынасын,
полисемантикалық сөздердің халыққа таныс мағыналарын
қолданған.
Абай лексикасындағы араб, парсы сөздерінің дені
халықтың тіліндегі, бұрыннан енген сөздер. Абай олардың
біразын өз мағынасында емес, басқа үстеме мағына беріп, араб,
парсы элементтерін өте шебер қолданған. Ал кейбіреулерін
халық тіліне енбеген мағынасында жұмсаған.
Ақынның араб, парсы сөздерін қолдану деңгейі барлық
шығармаларында бірдей емес. Мәселен, Абайдың қазақы
118

120.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
өмірді суреттейтін, табиғат құбылыстарын бейнелейтін жыл
мезгілдерін сипаттайтын өлеңдерінде араб, парсы сөздері
мүлде жоқ, бар бола қалған жағдайда бірен-саран, оның өзі
халықтың тілінде бар сөздер. Араб, парсы сөздерінің көбісі қара
сөздерінде.
Абайдың араб, парсы сөздерін қолданудағы ерекше көңіл
бөлінетін мәселелер мыналар:
1. Ақын айтайын деп отырған ой;
2. Жырланып отырған тақырып;
3. Өлеңнің кімге арналғандығы /адресат/;
4. Ақынның тыңдаушымен /оқушымен/ санасуы;
Абай осы мәселелерге байланысты араб, парсы
сөздерін саналы түрде, орнымен қолданған. Мәселен, ақын
туындалырында өз атынан сөйлеу, біреудің атынан ой түйіндеу,
өзіне сұрақ қоя отырып, қоғамдағы топтар мен таптарды сынап,
талдау жасау, болған оқиғаны баяндау, оқу-ағарту, білімді сөз
ету, еңбек, кәсіп, шаруашылық жайларын баяндау, адамгершілік,
мінез құлық, мораль тақырыбын жырлау, дін, дүниеге
көзқарасын білдіру сияқты әртүрлі сипаттағы өлендері мен
қара сөздері бар. Абай, араб, парсы сөздерін осы мәселелерге
байланысты тыңдаушымен санаса отырып, айтып отырған
ой, жырланып отырған тақырып, ойға түрткі болған мәселеге
байланысты қолданған.
Абай тіліндегі араб, парсы сөздерінің түр-тұлғасы,
фонетикалық сипаты бірдей емес. Олар үш түрлі формада
кездеседі:
1. Сыртқы формасын сақтап, ешбір фонетикалық өзгеріс­
ке ұшырамаған яғни фонетикалық тұлғасы мүлде өзгермеген
сөздер. Мысалы, әддүния, әһли, әзәли, әзәлде, әлинсан, әннас,
басар, батыл, баһра т.б. Бұл сөздердің дыбысталуы, айтылуы
араб, парсы тілдерінде қалай болса, Абайда да солай. Мұндай
сөздердің сырт формасын сақтауының себебін біз ол сөздердің
құрамында қазақ тіліне хат дыбыстардың болмауынан деп
білеміз.
2. Сыртқы формасын жартылай сақтап, қазақ тілінің
фонетикалық заңдылығына жарым-жартылай бағынған,
яғни тұлғалары сәл ғана өзгеріске ұшыраған сөздер. Олар:
аброй, аза, айбат, айла, айт, айна, ақ, ақиқат, арам, аспан,
119

121.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
ауқат, әбден, әбілет, әз, әділ, әдеп, бинаән, ғадауат, бахас,
ғадалат, әлбетте т.б. сөздер. Бұл лексемалардың араб, парсы
тілдерінде дыбысталуын Абай текстеріндегі дыбысталуымен
салыстырғанда өзгешілік, ерекшелік бар. Олар кем дегенде, бір
дыбыстың өзгеруімен ерекшеленеді. Оның себебі, бұл сөздер
құрамында қазақ тіліне жат дыбыстың болуында.
3. Сырт формасы мен дыбысталуы адам танығысыз
өзгеріп кеткен сөздер: араз, әтәмурун, байымдау, безер, арыз,
бұқара, ағза, дәрілғараб, пиғыл, қазір т.б.
Бұл сөздердің арабтардың өздері танымастай өзгеруінің
себебі, бұл лексемалардың құрамында қазақ тіліне жат бір емес,
екі дыбыстың болуынан.
Абай шығармаларында араб, парсы сөздерінің
фонетикалық варианттары өте көп қолданылған. Абай тілінде
115-тей араб, парсы сөздері әртүрлі фонетикалық вариантта
көрініс тапқан.
Варианттарының кейбірлеулерінің әртүрлі мағыныға ие
болып, дифференцияланғанын байқауға болады. Мәселен, әлхал, әзір – қазір, ғылым-ілім, нәфсі-нәпсі, абырой-абиыр, сипатсымбат, сақат-сәт, харакет-әрекет, жамағат-жамиғат,
гаділет-әділет, хәкім-әкім, пейіл-пиғыл тағы басқа сөөздер
мағыналары сараланып қолданыс тапқан.
Абай тіліндегі араб, парсы сөздері грамматикалық жақтан
игеріліп қалыптасқан. Олар төл сезіміздей тұлғаланып, қазақ
тілінің грамматикалық заңдары бойынша басқа сөздермен
тіркесіп қолданады. Араб, парсы өздерінің грамматикалық
жақтан игерілуі деп, ол сөздерге қазақ тілінің қосымшалары
жалғанып, олардың төл сөздермен емін-еркін тіркесіп жұмсалу
қабілетін айтамыз.
Абай араб, парсы тілінің грамматикасын өте жақсы білген.
Оны ақынның сөз қолданысынан көруге болады. Абайдың
шығармаларында кеңінен қолданған араб, парсы тіліне тән
грамматикалық көрсеткіштер мыналар:
1. әл – белгілік жағдайды білдіретін артикль;
2. көптік ұғымды білдіретін араб тілінің табиғатына
тән көптіктің «дұрыс» және «бұрыс» формасы. Абай тіліндегі
біршама көптік формада тұрған арабизмдер жекеше формасынан
мағынасы эағынан жіктелген. Мысалы, ғалым-гұлама, Уали120

122.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
әулие, пақыр-бұқара, құт-ауқат сөздері.
3. Қатыстық сын есімнің морфологиялық көрсеткіші ер
тегінде және әйел тегінде бір бірінен ерекшеленеді.
4. Жіктік жалғауының 1,2 жағының морфологиялық
көрсеткіші Абай тілінде дұрыс, сауатты қолданылған.
5. Араб тіліне тән сөз жасаудың морфологиялық тәсілі,
оның бірқатар үлгілері кездеседі;
6. Матаса байланысқан анықтауышты сөз тіркесі
/изафет-матасу/ Хәкім Абай тілінде біршама көрініс тапқан.
Қорыта айтқанда, жоғарыда сөз болған ақын қаламына
тән ерекшеліктердің бәрі де араб, парсы сөздерін қолданудағы
Абайдың асқан ақындық шеберлігін байқатады. Оны осы
жұмысымызда толық, жан-жақты көрсету мақсатында біз
арнайы Қосымша беріп отырмыз (көлемі 80 бет). Бұл қосымшада
Абай қолданысындағы барлық араб, парсы сөздерінен лексика
- семантикалық жақтан қаншалықты игерілгенін сондай-ақ
авторлық өзгертуге түскенін көрсетеді. әрбір араб сөзінің
түбірін көрсетіп отырдық, бұл тіл қопарылмалы тілдер қатарына
енетіндіктен, сөздің түбірін табу жәй оқырмандар үшін
қиынға түседі. Осыны жеңілдету мақсатымен барлық сөздің
транскрипциясын бердік (Б.Тасымовтың оқулығы бойынша).
Бұл транскрипция араб, парсы сөздерінің қаншалықты
фонетикалық жағынан игерілгенін анықтауға мүмкіндік береді.
Қосымшада сөз тудырушы көптеген қазақ тілінің жұрнақтары
арқылы жасалған жаңа сөздер де көрініс тапқан. Бұл Абай
тіліндегі араб, парсы сөздерінің қаншалықты грамматикалық
тұрғыдан игерілгенін көрсетеді. Барлық сөздер «Абай тілі
сөздігімен» салыстыру мақсатында қазіргі қазақ тілінің 10
томдық түсіндірме сөздігін пайдаландық. Бұл Абай қолданған
араб, парсы сөздерінің қазіргі қазақ тіліне қаншалықты
енгендігін, семантикалық жағынан игерілгендігін және
ақынның сөз қолданысындағы төл ерекшелікті де көрсетеді.
Қосымшадағы мұндай салыстыру түптеп келгенде ұлы
ақынның тіл байлығын, сөз көркемдігін тереңірек түсінуге өз
септігін тигізеді деп ойлаймыз. Оның үстіне Қосымшадағы
біз қолданған салыстыра талдаудың материалы болашақта
жасалатын сөздіктерде (ақын тілінің сөздігі, түсіндірме сөздік,
аударма сөздік т.б.) пайдаланылуы мүмкін.
121

123.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Әдебиет
1. Абай /Ибраһим/ Құнанбаев. Шығармаларының толық
жинағы. Алматы, 1948.
2. Абай /Ибраһим/ Құнанбаев. Шығармаларының екі
томдық толық жинағы. Алматы, 1977.
3. Мүрсеиіт Бікеұлы 1909ж.
4. Сыздықова Р. Абай тағылымы. - Алматы: 1986 - 324б.
5. Марғұлан Ә. Әдебиет және искусство, 1967, №3, 87.
6. Торайғыров С. Айқап, 1913, №22-23.
7. Байтұрсынов А. Қазақтың бас ақыны //«Қазақ» газеті,
1913, №39.
8. Жансүгіров
І.Абайдың
сөз
өрнегі//Әдебиет
майданы,1934, № 11-12.
9. Жұбанов Қ. Абай-қазақ әдебиетінің классигі // Әдебиет
майданы, 1934, № 12-13
10. Жұбанов Қ. Қазақ тілі туралы зерттеулер. 1966, 292б.
11. Мұқанов С. Абай Құнанбайұлы. 1939, 14б.
12. Сауранбаев Н.Т. Проблемы казахского языкознания.
Избранные труды. — Алма-Ата, 1982. — С.280-293
13. Әуезов М. Абай мұрасы жайында // Қазақ ССР Ғылым
академиясының хабаршысы.1967, №3 5-15б.
14. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері
және Абай поэзиясының тілі. Алматы, 1960.
15. Кенесбаев С. Абай-основоположник казахского
литературного языка // Советский Қазахстан, 1955. № 9.
16. Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі. - Алматы:
1968 - 331б.
17. Әбілқасымов Б. ХІХ ғасырыдың екінші жартысындағы
қазақ әдеби тілі. Алматы, 1982.
18. Маркс К, Энгельс Ф. 1980 П, Шығармары. 2-ші
басылым, 21т, 25-26б.б.
19. См.: Veisengrun P. Die Entwicklungsgesetze der Men
20. Балақаев М. Қазақ тілі және оның нормалары. Алматы,
1984.-255б.
21. Аймауытов Ж. Тіл туралы // Е.К., 1926. -9 март.
122

124.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
22. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. Алматы,
1988.-238б.
23. Оңдасынов Н. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік.
Алматы,1984.-1 том.1989.-2 том.
24. Кеңесбаева С. Қазақ тіліне араб-иран елдерінен
ауысқан сөздер жөнінде // Қазақстан мектебі, 1964.№1.
25. Радлов, Образцы... часть Ш.СП 1970.
26. Саади Ғ.Тіл, әдебиет hәм олардың тарихи өсулері.
Қазан,1926.
27. Жұмалиев Қ.Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай
поэзиясының тілі.Алматы.1948.
28. Ковалев А.А., Шарбатов Г.Ш. Учебник арабского
языка. М., 1960.
29. Дмитриев Н.К. Строй тюрских языков. М., 1962.
30. Талжанов
С.
Араб
тілінің
әсері//қазақстан
мектебі,1969, 29 июнь, 3 июль,10 июль.
31. Талжанов С.К вопросу о влиянии персидского языка
на казахский// Тіл мәселелері.1968.135б.
32. Рүстемов Л. Қазіргі қазақтіліндегі араб, парсы кірме
сөздері. Алматы,1982.
33. Мұсабаев Қ. Қазақ тілі тарихынан. Алматы,1988.
34. Дербісалиев А. Ортақ міндет // Лениншіл жас, 1978,
17 ақпан.
35. Қазақ ССР тарихы, 1980, I т, 365б.
36. Кусайынов К. Радлов и казахский язык.Алма-Ата,1981.
37. Ысқақов А. Абай және қазақтың әдеби тілі// Абай тілі
сөздігі.- Алматы: Ғылым, 1968.- 734 б.
38. Қайдаров Ә. Қазақ тілі этимологиясынан этюдтер//сөз
өнері. Алматы,1978.
39. Досмұхамедұлы Х. Қазақ халық әдебиеті // Аламан.
Алматы, 1991.
40. Аханов К. Тіл білімдерінің негіздері. – А.; Мектеп,
1973. – 215б.
41. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы.Алматы, 1988.165 б.
123

125.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
42. Әбілқасымов Б. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы
қазақ әдеби тілі.Алматы,1982. -210б.
43. Қазақ Совет инциклопедиясы. Алматы,1 том.
44. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, 1999
-162 б.
45. Сүйіншалиев Х. Абайдың қара сөздері. Алматы,1956
– 180 б.
46. Әуезов М. Абай /Ибраhим/Құнанбайұлы// Қазақ
әдебиетінің тарихы. Алматы,1961-341б.
47. Ожегов С.И. Словарь русского языка. М.,1989 –
48. Поль Лафарк, 1930, 19/.
49. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі.1 том, 423 б.б.
50. Баранов М.Т., Костяева Т.А., Прудникова А.В.Русский
язык /справочные материалы/,М.: Просвещение,1987.-С.264.
51. Абай тілі сөздігі = Қазақ ССР ғылым академиясының тіл
білімі институты / Жалпы ред. басқарған филология ғылымының
докторы А. Ысқақов.- Алматы: Ғылым, 1968.- 734 б.
52. Мырзахметов М. Мұқтар Әуезов және Абайтану
проблемалары. Алматы,1982.
53. Төреқұлов.Н. Біздің міндеттеріміз // НВ. 1928.
№ 20/21. XII—XXII жинақ.
54. Досмұхамедұлы Х. Қазақ халық әдебиеті // Аламан,
алматы, 1991.
55. Муси Ғ. Жазу мәселесі // Айқап,1913, №10.
56. Кенесбаева С. Фонотактические модели арабилов в
казахском языке. Алма-Ата, 1987.
57. Халидов Б.З. Учебник арабского языка. Ташкент,1981.
58. Ковалев А.А.,Шарбатов Г.Ш. Учебник арабсеого
языка. Москва, 1960.
59. Баскаков И.А. Состав лексики каракалпакского языка.
Москва, 1962.
60. Әжинияз Зийуар. Таңламалы шығармалары. Некис,
1988.
61. Рустемов Л. Казахско-русский толковый словарь
арабско-иранских заимственных слов. Алма-Ата, 1989.
124

126.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
62. Жәркешева Г. Қазақ тілі мен әдебиеті, 1959, №4.
63. https://adebiportal.kz/kz/news/view/mekemtas_
mirzahmetuli_abai__12664
64. Кәкішев Т. Абайтану тарихының мәселелері. layPause
abai-inst.kz
65. Салқынбаев М. Қазақ-араб әдеби байланысы.Астана :
2009,205б.
66. Болатбеккызы
А.
Абай
шығармаларындағы
«толық адам» мәселесі / Айгерим Болатбеккызы. -Текст:
непосредственный // Молодой ученый. - 2015. - № 8.1 (88.1).
С.53 -55.URL:
https://moluch.ru/archive/88/ 17589 (дата обращения:
08.11.2020).
67. Әбікенова Г.Т. Когнитивті лингвистика// Көркем шы­ғар­
ма тіліне когнитивтік талдау жасау негіздері. Оқу құралы. - Семей:
М.О.Әуезов атындағы Семей университеті. 2008. – 118 б.
68. Мырзахметов М. Абайтану – ХХІ ғасыр көгінде //
«Жұлдыз» жұрналы. – Алматы., 1970. - №37.- 12-20б.
Абай философиясындағы адам мәселесі [Электронный
ресурс]. URL: https://melimde.com/i-kirispe-ii-negizgi-bolim.html
(дата обращения: 24.11.2020).
69. Оралқызы А. Абай поэзиясының тілі – қазақ әдеби
тілінің дамуындағы жаңа белес [Электронный ресурс]. URL:
https://massaget.kz/layfstayl/bilim/gumanitarly-ylymdar/41807/
(дата обращения: 24.11.2020).
70. Стернин И.А. Общие особенности коммуникативного
поведения народа: реальность или фикция? // Язык. Этнос.
Сознание. Культура. М., 1994, с.94-95
71. Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка //Русская
словесность. От теории словесносьти к структуре текста.
Антология. М.: Академия. 1997.С. 280-282.
72. Хамитова Г.А. Культурная концептосфера в языке
и принципы ее вычленения // ҚазҰУ хабаршысы. Филолоия
сериясы. 2004. №2.
73. Абдираманова, А.Т. Абай философиясындағы
адам мәселесі / А.Т. Абдираманова, Г.М. Ибраев. - Текст:
125

127.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
непосредственный // Молодой ученый. -2020. -№ 18 (308). С. 547-549.
74. Жұбанов Қ. Төңкеріс және қазақтың ұлт тілі // Қазақ
әдебиеті, 1936, № 31
75. Жұмалиев Қ. Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және
Абай поэзиясының тілі. Алматы, 1948
76. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері
және Абай поэзиясының тілі. Алматы, 1960.
77. Ибатов Ә. Кейбір сөз оралымдары // Қазақстан мектебі.
1973, № 9.
78. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, 1989.
79. Ислам. Қысқаша анықтамалық . алматы, 1988.
80. Ислам. Энциклопедический словарь. М., 1991.
81. Кайдаров А.О фразеологических вариантах в
уйгурском языке // Советская тюркология 1970, № 2.
82. Кенесбаев С. Абай-основоположник казахского
литературного языка // Советский Қазақстан, 1955. № 9.
83. Кеңесбаева С. Өазаө тіліне араб-иран елдерінен
ауысқан сөздер жөнінде // Қазақстан мектебі, 1964.
84. Кенжебаев Б. Абай / Еңбекші қазақ. 1925, 28 август.
126

128.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
ҚОСЫМША
127

129.

128
*Мағынасы «Абай тілі сөздігінен» дұрыс берілген.
Абайда
араб, парсы
Абай тілі
кездесетін
ТрансҚай тіл
сөздерінің
сөздігіндегі
араб, паркрипция
мағынасы
мағынасы
сы сөздері
1
2
3
4
5
парсы Абиыр /4/
‫عبرو‬
/абру/
Ар-ұят,
қадір-қасиет
честь, достоинство
араб
Абыз /4/
)‫(حفظ‬
/хафид/
Ескі заманғы
‫حافظ‬лицо,
білгір саналазнающий
тын адам
наизусть
Коран
парсы Абырой /2/ қ.Абиыр
Бедел, қадір,
атақ
, ,
араб
Ағза /1/
‫اعظاء‬
Дене мүшесі
/ а за /
Орган
а+қ
Ағлам)‫اعالم(علم‬
/,а,лам/
қ.ағламланған
ланған /1/
весьма изфиғыл құда
вестный
Шаман дініндегілердің өз молдасына қоятын аты
-
-
Әйгілі, көп білетін
адам
Ир.зат.Бедел, қадір, жақ- *
сы атақ
Сезім мүшесі
7
*
Абайдың өз
қолданысы
6
Абырой, бедел, жақсы
атақ
Қазақ тілінің 10-томдық түсіндірме сөздігіндегі мағынасы
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

130.

Азап/3/
Азар /1/
Азат /3/
араб
парсы
парсы
Аза/1/
араб
Азалы /1/
Ажал /14/
парсы
араб/
қазақ
Адал /16/
араб
129
(‫عذاب (عذب‬
/,азаб/
мука,страдание
‫اذار‬
/азар/
1. обида,
оскор-бление
2. печаль
‫ازاد‬
/азад/
свободный, вольный
қ. аза
‫(اجل) اجل‬
/ажал/
промежуток, период времени,
2. предел,срок
3. конец /жизни/
‫(عزى) عزاء‬
/,аза,/
1.утешение
2. терпение
)‫عادل (عدل‬
/ , адил /
справедливый,правосудный
*
*
ар. 1. Кісісі өлген үйге *
жақын туыстары мен
жекжаттары алып баратын жәрдем
2. Қайғы-қасірет,мұң-шер
*
ар. Өлім,қаза
1. ар. Пайдалануға жарамды,таза
2. Ақ ниетті, әділ
Еркін, басы
бос
ир. Еркін, өз еркі өзінде, ерікті
*
Ақын бұл
жерде қыстың ызғарлы
суығын бейнелеп отыр
Бейнет, мехнат, ар. Ауыр, бейнет, қиын- *
сор
шылық
Реніш, өкпе,
ир. Азап,қорлық
*
араздық
Аза бойы қаза
тұру-Зәресі
ұшу, қатты
қорқу
Өлім, қаза
Арамдығы
жоқ, таза
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

131.

Айт /3/
Айып /2/
Араб
130
Араб
)‫عيب (عاب‬
1. порицание,
2. недостаток,
порок
)‫عيد (عاد‬
/’айб/
/’ид/
/айене/
Парсы
‫أئينه‬
зерек
Айна/5/
парсы
араб
)‫هيبة(هاب‬
1. боязнь ,страх/ перед
кем-л/;
2. уважение, почтение,
3. Достоинство, престиж, авторитет
Айдаһар /7/ ‫أچدرها‬
/әждарһа/
дракон
Айла/14/
)‫حيلة (حول‬
/хайлат/
1. хитрость,
уловка,выдумка,
увертка
араАйбаттау
б+қазақ /1/
Айбат – ар.
Айбын,айбар
Айбат көрсету-қорқытты,күш көрсетті
Мифтегі жыир. Үлкен жыртқыш
ртқыш жылан жылан
1. Бір қиынар. Амал, ылаж, шара
шылықтан
шығу жолы,
амалы
2. Қулық-сұмдық
1.
Алдында ир.Алдындағы тұрған
тұрған заттың заттың бейнесін дәл
дәл бейнесін көр­ көрсететін шыңы.
сететін шыны
2. бейне көрініс
2. Ақын сана-сезімді, зерделікті
айтып
отыр
Діни мейрам
ар. Діни мейрам
Құрбан айт
– құрбан шалатын үлкен айт.
Кінә, жазық
ар. Қылмыс жасаған
үшін тағылған кінә,
жаза
Біреуді сыртынан жамандау, ғайбаттау
1. Мереке,
мейрам.
Құрбан айт –
діни мейрам
*
*
*
*
Біреуді
қорқыту, күш
көрсету
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

132.

131
Ақырет +
тік/1/
Ақыры /7/
Араб +
парсы
Араб
Ақыр
/ахир/
)‫اخر (اخر‬
/ахир/
1.последнйй, конечный
2. конец
_________ наконец
ақирет
/ахират/
Ақыр /7/
Ақыл/199/
Араб
Араб
Ақирет/1/
Араб
Ақыл = ой
/1/
Ақымақ /9/ )‫ احمق (حمق‬1.глупец, /ақмақ/
2.дурак
Ақиқат /2/
Араб
‫حق‬
/хакк/
мн.ч. ‫حقوق‬
право, правда, долг
обязанность
)‫حقيقة (حق‬
/хақиқат/
истина, правда, реальность, действитель- ность
)‫اخيرة (اخر‬
/ахират/
конец, окончание
‫االخيرة‬
загробная жизнь
)‫عقل (عقل‬
/ақыл/
ум, разум, интеллект, понимание
2. мудрость
‫عقل‬+ ой
/’ақл /
Араб +
қазақ
Араб
Ақ/54/
Араб
Бір нәрсенің
соңы, аяғы,
түбі
Ақылсыз,
ойсыз, сана –
сезімі кем
Ақырында,
түбінде,ең
соңында
2. Қайтсе де,
бәрі бір
Кебіндік
Сана - сезім
*
ар. О дүние, махшар
*
Өлген адамды орайтын *
ақ мата, кебін
үст. Соңы, кейінгі, ақы- *
рғы кезі
ар. үст. ақыр аяғында,
түбінде
Сана – сезім
*
ой - өріс
ар. ...ойланбай орынсыз- *
дық жасайтын адам.
*
*
ар. 1. Шын, шындық. 2. Шындық,
Даусыз, дәл, анық
ақиқат
Адамның ойлау ар. Адамның ойлау қақабілеті, сана - білеті, сана - сезім
сезім
О дүние, махшар
Шын, айқын
1.Қар, қант, бор 1.Қар,сүттің, бор-дың
тәрізді түс.
түсіндей.
2. Адал, таза
2. Адал...
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

133.

132
/’ар /
/йа пир/
/афат/
/аманту/
/аман/
/амал/
/’алла
та’ал/
/аллаһ/
)‫عرض (عرض‬1.предложение
/`арз /
2. демонстрация,
показ
Араз /5/
араб
Араб
Араб +
парсы
Араб
Араб
Араб
Араб
Алла тағала бог
‫هللا‬
‫تعالى‬
всевышний, бог
Амал /22/ )‫عمل (عمل‬
1.работа, труд,
2.действие, дело,
3.поступок,
4.практика,
5.творение
Аман /12/ )‫امان (امن‬
безопасность, спокойствие
Аманту /1/ )‫امنت (امن‬
1 л. наст.вр.
я был уверен,
я доверял
Апат /1/
‫آفات‬
бедствие, несчастье, опасность
Апырым – ‫يا پير‬
ау /1/
1.старый, старик
2. рел. святой
Ар /44/
‫عار‬
позор, стыц, срам
Араб +
араб
‫هللا‬
Алла /133/
Араб
*
*
ар. Елге төнген қауып
– қатер, қырғын, ауыртпашылық
Одағай
*
1.Мен сендім,
2.Жалпы
аллаға сену,
иман келтіру
*
*
Адамгершілік ар. Адамгершілік, қаси- *
қасиет, ұят, на- ет,намыс, ұят
мыс
Ренжіскен,
Тату емес, өкпелі, өш
*
өкпелі, тату
емес
ауыс. Қайғы
қасірет, мұң –
зар, арман
Көңіл күйі,
одағайы
ар.Құдайға
сену, иман келтіру
Сау – саламат, ар. Сау – саламат, есен
есен - сау
- сау
Лаж, шара,
ар. Тәсіл, айла, жол,әдіс *
жол,
2/ Айла, тәсіл,
әдіс
Құдай, тәңір, Тәңірі, құдай
жаратқан
Құдіреті күшті ар. Тәңір, құдай, жақұдай
ратқан
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

134.

133
Арам /15/
Арзан /8/
Арзу /1/
Арзуи /1/
Арман/13/
Аруақ /4/
араб
парсы
парсы
парсы
парсы
араб
араб+қа - Ар-ұят/1/
зақ
Араз /5/
араб
/арзан/
*
*
1.Мақсат
2.Өкініш,
қайғы
*
1.Бағасы
төмен,
2.Оңай, жеңіл,
3.Қадірсіз, керексіз
*
ар. Дәнді-дақылдан жа- *
салған ащы ішімдік
ар. 1. Діни Бауыздалмаған, қаны шықпаған,
2.Ауыс. Пайдасыз, қажетсіз,
3.Ауыс. Қара ниетті,
сұм. 4.Еңбексіз
1.Бағасы жоға- ир. сын. 1.Құны төмен,
ры емес, дәре- қымбат емес, 2. Ауыс.
жесі төмен.
Оңай, жеңіл
2.Ауыс, Опоңай, жеңіл
Ауыс.
Сұм=сұрқия,
қара ниет
Мас қылатын
ішімдік
‫ ارزو‬желание,
/арзу,арезу/ а. Тілек, мақ- ир. Ниеттес, тілектес
стремление
сат, арман
Арзу
а. Арзу
‫ارمان‬1.желание,
/арман/
Адамның қи- ир.зат.Көксеген мақсат,
2.сожеление, раскаялында бола- тілек, қиял
яние, печаль
тын ізгі мақсат,
қиял
‫روح ارواح‬1.дух,
Өлген ата-баба- зат. діни қасиетті ки2.душа, 3.призрак, /рух /
лардың рухы елі деп таныған рух,
4.жизнь, 4.спирт,
мн.ч.
күш-қуат
настойка
/аруах/
‫ عار‬+ Ұят
Ар-ұятын сату, зат. Ар-ұждан, намыс
/`ар /
Адамгершілік
қасиеттен айырылу, арсыздану
‫ارزان‬1.дешевый,
2.дешево
)‫عرق (عرق‬1.пот,испарина,
/`арақ /
2.арак,водка
)‫حرام (حرم‬1.запрещенный,
/харам /
2.запретный,
3.священный,
4.незаконный, грех
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

135.

Аспан /19/
парсы
134
араб
парсы
араб
араб
/`аризат /
‫اسمان‬Небо
/асеман/
‫اش‬1.суп,
/аш/
похлебка, кушанье
)‫عريضة (عرض‬прошение, заявление,
петиция
)‫عاشق (عشق‬1.Любящий,влюбленный, /`ашиқ/
2. поклонник
Асыл /18/
)‫اصيل (اصل‬1.благородный знатного
/асил /
происхождения,
2.породистый,
чистокровный, 4.
Природный
Ауқат /1/
‫قوت اقوات‬Продукт
питания, пища
/ақуат /
Ахирет /19/ қ. ақирет
Ашына
‫اشنا‬знакомый
/ашна/
Ас /25/
парсы
араб+пар
- Асық /9/
сы
Арыз /1/
араб
Ғашық, құмар
Дәулет, байлық
Ир.зат. 1.Тамыр-таныс, сырлас, дос, 2.
Ғашықтық, құмарлық
*
*
*
1.Біреудің үсті- зат. 1. Мұң-мұқтаж,
*
нен жазылған тілек, 2. Өтініш
шағым, 2.ауыс.
Тілек, өтініш
1.Ішіп-жем,
ир.зат. 1.Адам баласы- *
тамақ, тағам, ның қоректік заты, таға2. Атаұты, бай мы, ішіп-жем, тамақ
адамдардың
жылын беруге
арналған мол
қонақасы
Төбедегі
ир.зат.Төбедегі
*
кеңістік, әуе
кеңістік,көк, әуе
=ғашық
Сүйген, ынтық, құмар,
ынтызар
1,Қымбат, баға- *
лы, 2. Ауыс.
текті, жақсы, 3.
Ауыс. ақылды,
ойлы, саналы
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

136.

135
Әбден /15/
Әбиат /1/
Әбілет /1/
Әғмал /1/
Араб
Араб
Араб
Араб
а+п
Aраб
/аблис /
=Ә=
/азал/
/абиат/
/айат/
дьявол, черт, сатана
‫عمل اعمال‬
/а,мал /
‫ابدا‬
вечно, всегда, постоянно
‫بيت ابيات‬
стих
‫ابليس‬
‫اية‬
рел. стих Корана
)‫عيان (عين‬очевидный,ясный, явный /`айан /
Әлді/2/
Әдәби /1/
)‫حد (حد‬
/хадд/
1.предел, край, конец
2.граница, рубеж
работа, труд
)‫ادبى (ادب‬
/адаби/
литературный,
вежливый, приличный
Әддүния/1/ ­­­­­­­­­­‫الدنيا‬
/аддуния/
артикль, свет, мир
Аят /5/
Араб
Араб
Аян /2/ п
араб
-
қ.әддүние
мәзрәгәтүлахирет
п. Әл, күш,
шама
Ұнасымды,
келісімді
Жұмыстар,
еңбектер
Өлеңдер, жырлар
*
ар. зат. Шама
-
*
Жаратқан
Әдеби- ар. сын. Көркем Әдепті, ізетті,
шығармаға қатысты, тән сыпайы
Әбілет басқан- ар. зат. Оңбаған,
Жынды, оңжексұрын
баған
қ. Иннәмәлэғмәл бин инет
а. өлең, жыр
ар. Сын. Белгілі, мәлім, *
айқын. Біреуге түсінде
Алла тағала бір нәрсе
жайында хабар, белгі
береді.
Құранның
ар. зат. Діни. Құран
Құран
қағидасы
сүрелерінң бір шумағы сүресіндегі
жеке шумақтар
мүлде, біржола, үст. Біржола, мүлдем
*
тіпті
1.Мәлім, белгілі, аян беруҚыдырдың
түске енуі
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

137.

136
Әзәли /1/
Әзәлде /3/
Араб
Араб
Араб
Әз /3/
Справедливый,
правый
Әділет /11/ )‫عدلة (عدل‬
Араб
Әділ /8/
Араб
,
/ из /
+де вечность
Сила, мощь, могущество, 2.предел,
3.рассвет, слава
‫أزلى‬
/азали/
вечный
)‫أزل (أزل‬
/азал/
Справедливость,
правосудия,
2.юстиция
)‫عز (عز‬
,
/ адалат /
Обычай, обыкновение, привычка
,
)‫عدل (عدل‬
/ адил /
Әдет /14/
Араб
)‫ادب (ادب‬
/адаб/
1.литература, вежливость,
2.воспитание, воспинанность,
3.нравственность
)‫عادة (عاد‬
/адат/
Әдеп /3/
Араб
ар. Өмірде тұрақтанып
қалыптасқан қылық,
бейімділік
ар. Ізеттілік, сыпайылық, ибадаттық
*
*
*
Әуелде, о баста үст. Әуелде, баяғыда
Мәңгілік,
мәңгі
*
ар. Ғазиз, ардақты, жақ- Қымбатты,
сы
құрметті,
қадірлі
сын. Әділдік
а.табиғи, әуелгі -
Қадірлі, құрметі, Әз тұту,
қадір тұту,
сыйлау
Шындық,
дұрыстық,
әділдік
Тура, шыншыл сын. Турашыл, шыншыл *
Дағды, салт,
ғұрып
Іззет, сыпайылық
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

138.

Әзір /2/
Араб
Әйел /__/
Әл
Әла /1/
Әлбәттә/2/
Араб
Aраб
араб
араб
араб+пар- Әзірет /1/
сы
Әзіл /1/
Араб
137
,
/ аийал /
дитя, ребенок
)‫حال (حول‬1.обстоя- /хал /
тельство, случай,
2.положение, состояние
‫ ال إال‬+ ‫ان‬
/илла/
Если,не исключая,
кроме
‫(بت) بت‬отреза/`альбатта/
ние,
2.решение ‫البته‬
совсем на отрез
разумеется
)‫عيل (عال‬
)‫هزل (هزل‬
/хазл/
подшучивание,
шутка
)‫حاضر (حضر‬
/хадир /
1.присутствующий,
2.настоящий,
3.готовый, наличный
)‫حضرة (حضر‬
/хадарат/
господин, госпожа /
ставится перед титулом или именем/
сын. Дайын, даяр
=әлбетте
_
қ.тахаккару фи _
әла
1.Күш, қуат,
Ар. күш, қуат шама;
шама
2.хал-ахуал, тұрмыс,
2.Хал-жай, жән жағдай
Әзірет әлі:
Зат. Қазірет
Ақын бұл жерде кейбір ақынның өлеңінде
қолданған
теңеу сөзін
сықақ етіп
отыр
Ұрғашы
Ар. адам баласының
ұрғашы жыныстылары
Дайын, даяр
Қалжың, ойын ар. зат. Зілсіз қалжың
күлкі
1.Дұрысында,
расында әрине
Егер, егерде
1.Жағдай
2.Күш, қуат,
шама
*
*
*
*
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

139.

138
Әмәнту/10/ Қ.Аманту
Араб
‫ هام‬также, тоже, и,
равно
Әм/10/
Арабпарсы
Парсы
араб
араб
араб
Әлек/7/
араб
әлбәттә
/һам/
)‫ هلك (هلك‬гибну/халик/
щий,погибающий,
гиблый
/`алам/
Әлем/1/
)‫عالم (علم‬
1.свет, вселенная,
2.мир,
3.народ, публика
Әл-инсан/1/ ‫ناس انسان‬
/ал-инсан/
Человек, род+‫ال‬
Людской
____________
Алиф/2/
‫ألف‬
/алиф/
Первая буква арабского алфавита,
служит знаком долготы для фатхи и
является носителем
хамзы
Әл -қуат/1/ ‫حال‬+қуат
/хал/
Әлбетте/2/
араб
қ.әмәнту биллаһи
Күш жігер,
қайрат
Араб алфавитіндегі «а»
әрпінің айтылуы
қ.әл инсан
ғадду
Белгілі бір
адам
*
*
қ.әлбәттә
*
ир.шыл.әрі, және, деген *
мағынадағы жалғаулықты шыдау
Әмәнту биллаһи:мен Аллаға сендім
Зат.Күш жігер, қайрат
ар.зат кітаб әліп.Араб
*
алфавитінің бірінші әрпі
_
ар.зат.Жер жүзі, дүние
жүзі, жиһан
Жер жүзі, дүние, жүзі
Әбігер, әуре
ар.қыс.әрине деген
мағынадағы мақұлдау,
қоштау сөз
ар. зат әуре, әбігер
Әрине, дұрысында
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

140.

139
Араб
Парсы+
араб
Парсы
Парсы
араб
Парсы
‫ همه‬весь,все
/һаме/
Күллі, түгел,
барлығы
Бұйрық, жарлық
)‫ امر (امر‬приказание, /имр/
распоряжение,директива
Ән/35/
‫هنك‬
/һанг/
Өлең, ән
1.полк
2.мелодия,мотив
3.замысел,намерение
Әннас/1/
‫ ناس‬+ ‫ال‬
/аннас/
қ.әтәмурун әнчеловек
нәсә
Әңгіме /4/ ‫هنكامه‬
/һангаче/ Белгілі бір
1.скопище,толпа
оқиғаны ауыз2.скандал,
ша баяндау
суматоха
Әр /49/
‫هر‬
/һар/
Әрқайсысы,
Всякий, каждый
әрбір
Әрдайым/2/ ‫ هر‬+ ‫دائم‬
/һар, да`им/ Үнемі, әмсе,
Длящийся, длиәрқашан
тельный, вечный,
‫ هر دائم‬всегда, постоянно
Әрекет /1/ )‫حركة (حرك‬
/харакат/
Қырсық, бүлік
движение,
2.действие,
3.деятельность,
4.течение, ход, жест,
5.поступок,
6.грам.огласовка
Араб,пар- Әмме/1/
сы
Араб
Әмір/2/
*
*
Ар.зат.орындау,баяндау, Жағымсыз іс
меңгеру үстіндегі амал,
айла,іс қимыл
Ир. Өз алды, жеке жеке, *
әрбір
Ар.ир.үст. қай кез бол- *
масын,ұдайы, әр уақытта, әрқашан
Белгілі бір
адам
Зат. Белгілі бір оқиғаны *
ауызша баяндау
Ир.зат. вокалды музыка- *
лық шығарманың әуені,
сазы
Ар.зат.Бұйрық, жарлық,үкім
Әмбе
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

141.

140
араб+
парсы
аараб +
парсы
)‫حسن (حسن‬
/хасан /
красивый,
прекрасный,
хороший,
благой
Әсемпаз/1/ ‫حسن‬+суф.‫پاز‬
/хасанпаз/
играть,рисковать –
щеголь,легко увлекающаяся натура
Әсем/4/
Әрине/5/
Әуесқой,
көреқызар
Әдемі, сәнді,
көркем
сын.Кербездікке сәнқой- *
лыққа әуес.
сын.Көз жауын алатын- *
дай әдемі,көрікті
‫ هرائنه‬всегда, во вся- /һар айене/ Әлбетте, солай Мод. Иә, әлбетте
*
кое время, конечно
Парсы
Әркім/19/ ‫ هار‬+ кім всякий,
/қ.әр/
Әр адам
Ес.Әрбір адам кез келген *
қазақ
кажадый
кісі, кім көрінген
Араб +қа- Әрқайда /1/ ‫هار‬+қайда
/қ.әр/
Әр жерде,әрқа- үст.Жер жерде,кез-кел- *
зақ
шан
ген жақ
Парсы + Әрқайдан ‫هار‬+қайдан
/қ.әр./
Әр жерден,жан *
қазақ
/1/
со стороны,откуда
жақтан
угодно/Л.Р./
Парсы + Әрқайсысы ‫هار‬+қайсысы
/қ.әр./
Әрбіреуі,әркім ес.Жеке-жеке,бас сай*
қазақ
/1/
каждый в отдельын,әрбіреуі
ности
Парсы + Әрне /13/
‫هار‬+не все,
/қ.әр./
Әр нәрсе,бір- зат.Көрңнген нәрсе,ана- *
қазақ
все угодно,любая
деңе
у-мынау,көр-жер
вещь
Парсы + Әрнештік/7/ ‫هار‬+нешік
/қ.әр/
Әр қилы,әр
сын.Біркелкі емес,әр
*
қазақ
неодинаково,разнотүрлі
түрлі
образно
Парсы
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

142.

141
Әуез /1/
Парсы
/аваз/
/һауа/
Әуе/1/
Араб
‫هواء‬
атмосфера, воздух,ветер, климат,погода, каприз,трус
‫اواز‬
голос,звук
песня
Әтәмурун/1/ ‫اتى مر‬
/ата марра/
сделать что-нибудь
)‫اثر (اثر‬
/’асар/
след,остаток,
знак,предание, памятник древности,
впечатление эффект, произведение,
труд
Әскер /11/п ‫عسكر‬
/’аскар/
воин,солдат,армия,войска
Әсма-и /1/ ‫اسم اسماء‬
/’асмаУ/
имя,название
Әсмаиһи /1/ к.Әсма-и
Әсер/6/
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
Үл.,дауыс,
лебіз
ир.Құлаққа жағымды
ырғақты
-
-
гр.Мемлекеттің қарулы
күші,армия
*
*
ар.Сырттай бір құбылы- *
стан болатын ықпал
*
Әмәнту би-и
лаһи,мен аллаға сендім
қ.әтәмурун ән- ата марра
нисә билбирра
аннаса би и
бирри адамға
жақсылық
істе.
Аспан,көк
ар. Жер үстін қоршаған *
көк күмбе безі,аспан
қ.әмәнту биллаһи
а.Есімдер
Қарулы күш,самсаған қол
Ықпал,салдар
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

143.

Әуел /9/
к.Әуел
)‫اول (اول‬
начало, первый
142
Парсы
Әype / 26/
Әуес/2/
/аууалУ/
‫آوره‬
Скиталец, бродяга, /а
скитание, возня,
авәрә/
хлопоты
)‫هوس (هوس‬
/һаууас/
сумабродство,
страсть,
мания,
помешательство
араб+пар- Әуесқой/2/ ‫ هوس‬+ ‫كوى‬
/һаууасгуй/
сы
увлекающийся,либопытный
Араб
Әулие / 6 / > ‫ولى اولياء‬
/аулиа /
святой
Араб
Араб +қа- Әуелде /10/ к.Әуел
зақ
Араб +қа- Әуелі/90/
к.Әуел
зақ
Араб +қа- Әуелгі /6/
зақ
Араб
Алғашқы,
Әуелі
Басы,бастаалдымен, балуы,бірінсында
ші,алғашқы
Алғашқы,
үст.Осыған дейін*
бұрынғы,баста- гі,алғашқы,бірінші
пқы
БастапқыӘдепкі кезде,о баста,ә
*
да,алғашқыда деген де
Ең алир.Бәрінен бқрын,ең ал- *
дымен,бірінші- дымен,алғашқы
ден
Құмар,
ар.сын.Бір нәрсеге үйір,- *
құштар,
соған құштар
әуес көру,
қызығу,
құмарту
Көрсе қызар,әр сын.Әр нәрсеге құмар- *
нәрсеге қытып қызыққыш
зыққыш
I.Алдыңғы
Діни. Адам тағдырына I. Көріпкел,
өмірді болжай- ықпал жасайтын «қаси- киелі жан, 2.
тын білгіш
етті» киелі жан.
Ең дұрысы ,
ең жақсысы .
Әулие тұту құрмет тұту ,
сыйлау
Әлек , машақат, ир . зат . Бейнеті мол,
әбігер
бос машақат
*
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

144.

Баж / I/
Баз/1/
/Базар 9/
Парсы
Араб
Парсы
/әшкара/
/ ahлу/
143
/ба’ду/
‫بازار‬
/Базар/
/базар / базар , Ярмарка
)‫بعض (بعض‬
І.часть , кто - нибудь из ... Один из
не кто. 2. Ни - ни
‫بها‬
-Б–
І. цена , стоимость , /баһа/
2. блеск
‫باج‬
/бадж/
дань,налог,пошлина
Баға / 5
Парсы
Əhiл
Араб
Парсы
Әһли/І/
Араб
‫احمر‬
/ахмар/
красный
)‫اهلى (اهل‬......народ- /аһли/
ный , национальный , гражданский
)‫اهل (اهل‬
население жители
Әшкере / 4/ ‫اشكار‬
ясный , явный
Әxмap/I/
Араб
-
-
*
Әһли қатип
: халықтық
жазушы .
Ештеңе, еш
нәрсе
*
І.Сауда – сат- ир . Арнайы алаңдарда *
тық орындары орналасқан еркін сауда бар кең алаң. саттық жайы, орны
2.ауыс.Ойын-сауық, думан қызық
баж . алу : тоят- ир . Мемлекеттер аратау, ляззат алу сындағы экспорт үшін
алынатын ақшалай салық
қ . Баз махфи ир . сын ер жүрек,
ол-мая
батыр, азамат
а. қауым ,
қоғам
*
Әйгілі , жария , ир . Сыры жария, құпия- I.Анық,айқын.
белгілі
сы белгілі
2. Әйгілі , жария, белгілі
Бір заттың
Зат.
*
құны , нарқы Заттың құны , нарқы
Әһли кітап.
a . кітаби қауымдық
қ . Қызыл
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

145.

Байпақ /І
‫پاى پا‬
/пай/
нога , ступня + пак
словообраз . суффикс = обувь
144
Бақша / 2/
Бақыт / 1/
Парсы
Парс
қ.бак І
‫باغ‬+ шa фруктовый
сад , огород,бахча
Бaйғyc / І7 / ‫ بى‬префикс без
/ биһуш /
+ ‫هوش‬ум,разум ,
рассудок ‫بيهوش‬І.бессознательный,безчувственный 2. без
сознания
ПарБайымдау
)‫ فهم (فهم‬понимание /фаһм/
сы+қазақ /І/
, 2.пpoницательность, 3.ум , 4.
умение
Парсы
Бақ /І8/
‫بحت‬
/бахт /
судьба , счастье
Араб
Бақи
‫باق‬
/ бақи/
І.длительность ,
2.вечность , З.сохранность
Парсы
Парсы
+қазақ
Зат . Етістің ішінен киетін жүннен не киізден
істелген қонышты аяқ
киім.
*
*
ир . Зат . Бақыт
*
Бақ , шаттық,
қуаныш
-
Зат.Адамның арманына жетуі ,зор қуаныш ,
шаттық
ир.бақ
*
*
Мәңгі , өмірлік ир . сын . Мәңгі , өмірлік *
Бақыт, дәулет
Жан - жақты
Байым – зат. Адамның
*
ойлан , ақылға өмірден көріп біліп түйсалу
гені , аңғарғаны
Аяушылықты , сын . Сорлы бейшара ,
мүсіркеушілікті мүсәпір
білдіретін сөз
Киізден істелген етіктің
ішінен киетін
киім.
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

146.

Баcap / I/
Батин /2/
Араб
Араб
Батыр /7/
Бахас /9/
Баян /2/
Парсы
Араб
Парсы
араб+пар- Батыл /2/
сы
Бала’и/І/
Араб
145
/баһадор/
/батилун/
/бата/
/’басару /
/ сали’/
‫ (بحث) بحث‬об/бахс/
суждение, спор,
рассуждение, 2.
изыскание, исследование
)‫بيان (بين‬ясность, 2. /байан/
объяснение, 3. объявление, заявление,
4. возвание
а. І.зрелый ,
2. большой
)‫بصر (بصر‬
зрение
)‫بتاع (بتع‬собственность, принадлежность
)‫باطل (بطل‬ложный,
неверный, недействительный.
2. напрасный
‫بهادر‬1.храбрый,
смелый
‫(بلع) بالع‬
/байанун/
1.Соғыста ерлік көрсеткен
адам,
2. Ер жүректі,
күшті
Күншіл, көре
алмаушылық
а. теріс
а. іш, ішкі сарай
a.көз,назар
-
-
*
*
*
тұрақ, опа
*
*
Едәуір , айтар
лықтай
бақасс, бәсекелес, бақта- *
лас
зат. Ел қамы үшін жауымен алысқан тарихи
қаһарман, алып
сын. Именшек емес,
қайсар. ержүрек
а. Ұлы , жоғары -
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

147.

Батин /2/
Араб
146
Бахас /9/
Бәле /5/
Батин /2/
Бәлки /13/
Парсы
араб
Парсы
Батыр /7/
Араб
Парсы
араб+пар- Батыл /2/
сы
Бәле /5/
Араб
)‫بحث (بحث‬обсуждение, спор, рассуждение, 2. изыскание, исследование
)‫بالع (بلو‬1.испытание, 2.беда,несчастье,
3. труд, работа
собственность,
принадлежность
‫بلكه‬1.
по, а, даже, напротив,того
2. может быть
)‫بالع (بلو‬1.испытание, 2. беда,несчастье,
3. труд, работа
)‫ بتاع (بتع‬собственность, принадлежность
)‫باطل (بطل‬ложный,
неверный, недействительный.
2. напрасный
‫بهادر‬1.храбрый,
смелый
/балке/
/бата/
/бала/
/бахс/
/баһадор/
/батил/
/бата,/
/бала/
сын. Именшек емес,
қайсар. ержүрек
*
*
тұрақ, опа
*
Кесел, жаман- ар. зат. Пәлежала, шатақ, *
шылық
дау-жанжал
мүмкін
мод. Бәлкім
*
/байанун/
1.Соғыста ер- зат. Ел қамы үшін жа*
лік көрсеткен уымен алысқан тарихи
адам,
қаһарман, алып
2. Ер жүректі,
күшті
бақасс, бәсеке- бақасс, бәсекелес, бақта- *
лес, бақталас лас
а. теріс
а. іш, ішкі сарай
Кесел, жаман- ар. зат. Пәлежала, шатақ, *
шылық
дау-жанжал
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

148.

Бәлкім /1/
қ. бәлки
/бани/
Бәлки, мүмкін мод. Мүмкін,
ықтимал
Араб
Бәни
‫بنى‬сыновья
/бараа. нәсіл, ұрпақ, ар. зат. фәни
ка-л-лаһи/ әулет
Араб
Бәрекелді
‫بارك هللا‬меж.
/паст/
Риза болғаод.сойл. 1. Біреуді мавыражает одобредықты, қоше- дақтау үшін айтылатын
ние, восхищение
меттеушілікті сөз
Букв.право, славно
білдіретін
2. Бір нәрсені құптау,
одағай
мақұлдау
парсы
Бәс
‫بست‬низкий,
/бизар/
бір бәс. Бірдей ир. сын. Төмен, кем,
презренный
бір есеп
нашар
парсы
Безер
‫بى زار‬питающий, /гамм, гам/ Қашу, керек
Без.ет. Қашу, зыту, боотвращение
қылмау
сып кету
парсы
Бейғам
‫غم‬печаль,
/бигам/
Қамсыз, алаң- грусть, скорбь
сыз, жайба‫بيغم‬
рақат
Араб
Бейнет /І0/ ‫مهنة‬
/миһнат/
Азап, қиынзат. 1.Азап, мехнат, ма1.занятие, дело
шылық, мехнат шақат, қиыншылық,
2.профессия, ре2.Еңбек, харекет
месло
Парсы
Бейсенбі /І/ пять ‫پنج‬
/пандж/
Сәрсенбіден
ир.зат. Аптаның төртінчетверг ‫پنج شنبه‬
кейінгі төртін- ші күні
ші күні
ПарБейуак /І/ ‫بيوقت‬
/би/
Апақ-сапақ,
сын. І.Мезгілсіз, уақытсы+Араб
время, пора, период
кешкі уақыт
сыз,
времени
2. Кешкі уақыт, апақ,
=несвоевременный
сапақ кез
Парсы
147
*
*
*
*
*
*
*
*
*
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

149.

Бейіл /8/
Бейіс /7/
Бекер /17/
Бенде /22/
Береке /8/
Бетер /2/
Би /І/
Би /І/
Араб
Парсы
Парсы
Парсы
Араб
Араб
Араб
Араб
)‫فعل (فعل‬
/фи’лун/
1.действие, 2.воздействие, 3.дело,
поступок, 4.глагол
‫بهشت‬
/беһешт/
Рай
‫بيكار‬
/бикор/
Безработный,
2.праздный, 3.зря,
напрасно
‫بنده‬1.эпист, /банд/
я
/банде/
2. раб
)‫بركة (برك‬
/баракат/
1.благословение,
2.благодать, небесный дар
‫بد‬
/бәд/
Дурной, плохой,
суффикс
1.более чем,
2.хуже чем
‫ب‬
/ба/
Вторая буква арабского алфавита, ц,
з, ә
‫ ب‬предлог /би/
1.в,с,на,около,при,за,о,через,
2.частица клятвы
*
148
Одан да әрі
үст.Әрмен, жаман
Одан да жаман дегенде
қолданылатын
шылау
Араб алфавитіндегі «б»
әрпінің айтылуы
би әсмәнһи
*
*
*
1.Ынтымақ,
зат. 1.Ырыс, молшылық, *
ауызбірлік, 2. 2. Ауызбірлік, ынтымақ
Құб.молшылық
Адам, адам ба- ир.зат адам, адамзат.
ласы
*
*
зат. Пейіл, ниет, ықылас *
Жұмақ, бейіш, ир.зат.Жұмақ, жәннат
жәннат
Босқа-текке,
үст. Босқа, текке, әнжайдан-жай
шейін
Ниет, ынта,
ықылас
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

150.

Бина /І/
Бишара /7/
Болат /3/
Араб
Парсы
149
Парсы
А. Негіз, тірек
хабарсыз
Бетер,
артық
Шарасыз, сорлы, мүсәпір,
байғұс
Құрыш, асыл,
метал
/би/
/хабар/
/беһтар/
А. ұлы
Қ. әмәнту
*
Ұл
Құдай ақы
*
...Метал, ауыс. Берік,
*
мықты, табанды, төзімді
Сын. Сорлы, мүсәпір
Бейхабар ир.ар.
*
сын. Хабарсыз.
Мәліметсіз, хабары жоқ
*
-
-
-
Жайсыз, қолай- Бижай ир.сын.1. жай- *
сыз
сыз, көңілсіз, 2. Қамсыз,
қаннен қаперсіз
/бина’/
/ибну/
/би/
/Аллаһ/
/Биллаһи/
/би-джа/
‫بى چاره‬
/би-чаре/
Беспомощный, несчастный
‫ فوالد‬или ‫پوالد‬
/пулад/
Сталь,
/фулад/
булат
)‫بناء (بنى‬
1.строительство
2.строение
3.основание
Парсы + Бихабар /І/ ‫بيحبر‬
Араб
неосведомленный,
несведущий
Парсы
Биһтар /І/ ‫ بهتر‬лучше
Араб
Араб
‫بى جاى‬
1.неуместный, нелепый, неприличный.
2.неуместно нелепо, неприлично
Биллаһи /І/ ‫ب‬
Предлог
Я верю в Бога
‫ باهلل‬клянусь
Богом
Бин /3/
)‫ ابن (بنى‬сын.
Бижай /І/
Парсы
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

151.

Бұқара /І/
‫ فقير‬мн. ‫فقراء‬
/фақиру/
Бедный, нуждаю- /фуқара/
щий
2. бедняк
Парсы
Бұл /2/
‫پول‬
/пул/
деньги
Араб
Бүкіл /І/
‫ب‬предлог
/би/
‫كل‬целое, со- /куун/
вокупность, 2. весь,
вся, совершенно
Араб
Ғадауат /І/ ‫عداوة عداء‬
–Ғ–
вражда, враждеб- /’адауат/
ность. 2. ненависть /,ада,/
,
Араб
Ғадалат /І/ ‫(عدل) عدلة‬
/ адалат/
справедли - вость,
правосудие
Араб+Қа- ғажиздік /І/ ‫(عجز) عاجز‬слабый,
зақ
немощный, без/ ,ажиз/
сильный, 2.слепой
Араб
Ғазамат /І/ ‫(عظم) عظمة‬
,
величие,
/ азамат/
достоинство,
2.гордость,
3.величество
/титул султана/
Араб
Ғазиз /І/
‫(عز) عزيز‬
/’азиз/
І. сильный, могуществен-ный, 2.
редкий, 3. милый,
добрый, 4.тяжелый,трудный
Араб
ир.зат. Кездеме мата
ес. Түгел, бәрі бірдей,
барлық, күллі
Кездеме, мата
Барлық, күллі
150
Құдіретті,
қадірлі. аяулы
а. Ұлылық,
құдірет
Әділет, турашылдық,
адалдық
Дәрменсіздік,
әлсіздік, күшсіздік
-
ар. сын. құрметті, ардақты, аяулы, әзіз
-
ар.зат. кітаб әділет
Күшті,
құдіретті
*
*
*
а. дұшпандық, ар.зат. көне
*
зұлымдық
Дұшпандық, зұлымдық
*
*
Зат. Еңбекші қауым,
*
жұртшылық, қара халық
Көпшілік, халық
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

152.

151
Ғалайһи /7/ ‫عليه‬
ему
‫عليمات‬
ему следует
Ғамалус /2/ см.амал
Ғапыл /4/
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
Ғаклия /І/
Араб
/’алайһн/
‫(غفل) غافل‬
/ғафил/
невниматель-ный,
небрежный, беспечный
Ғарафта /І/ ‫(عرف) عرفت‬
/’арафта/
падеж.окон. П л.
м.р., првр., ты знаешь
Ғафләт /І/ ‫(غفل) غفلة‬
/ғафлат/
невниматель-ность,
небрежность
Ғайри /2/
Араб
‫(عظم) عظيم‬
/’азим/
І. великий, 2.огромный, 3.знатный,
4.важный
‫(غار) غير‬
/ғайр/
І. иное, другое,
2.не, без /с/
‫(عقل) عقلية‬
/’ақлиат/
І. умственное развитие, 2.склад ума
Ғазим /І/
Араб
*
а.Аңдаусыз
-дық, асығыстық
а. Білуде, тануда
қ. Ғамалус салих
Қаперсіз, қапыда
Сен оны білдің
*
Олжа, қуаныш
ар. зат. кітаб. Қапы қалу, *
қапы болу
-
ар. үст. Қапы, қапыда
Игілікті іс
ар.зат. ой+пікірді фи*
лософиялық тұрғыда
тұжырымдай-тын трактат, шығарма
қ. Салалаһу ға- Оған алланың сәлемі
*
лайһи уәссәлам мен игілігі тисін
Ақыл, өсиет,
үлгілі сөз
а. Босқа, бөгде, ар. сын. Басқа, өзге, өңге *
бөтен
а. Аса құрметті, аса аяулы
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

153.

Ғәдду /І/
араб
152
Араб +
қазақ
Араб
Араб
Ғашәрән /І/ ‫(عشر) عاشرا‬
в десятых
Араб
/’ашир/
Ғибадат/19/ ‫(عبد) عبادة‬
/ибадат/
1. обожание, почитание 2. Служение,
поклонение, культ
Ғұлама/2/ ‫علماء عالم‬
/алим/
1. Знающий 2.Ученый 3. Улема\знаток мусульманского
права
Ғұрұрлық ‫(غر) غرور‬
/ғарур /
Обманываю
щий, обманчивый,
ложный
‫عدد‬
/’адуада/
Перечислять, перечитывать
Ғафур /І/
Араб
‫(عفا) عفو‬
/’афу/
І. стирать, сглаживать, 2.прощать,
миловать, 3.воздержи -ваться
‫(عفر) عفر‬
/ғафр/
прощать, извинять
Ғафу /І/
Араб
-
алданушылық
*
*
*
Сын.кітаб Өмірлік
*
*
Ғадду ләма
жаһилға хисап –
Адам ақымақшылыққа
қарсы
Зат. Діни ибадат, құдайға *
құлшылық
-
-
Модаль, кітап.
Ғапу, кешірім
Оқымысты ға- Ар.зат. асқан ақыл ой
лым
иесі, оқымысты
Құдайға құлшылық ету
қ. Ғадду ләма
жаһилгә...
а. Кешіруші,
кешірім
қылушы
а. Он-ондық
а. Кешіру
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

154.

153
Жәбір/2/
араб
Араб
Жәннәтти/1/
Жәдігей/5/
Жаһат/1/
парсы
Парсы
Жауап/6/
Араб
/жауаб/
‫جهة‬
/джеһат/
Сторона , направление
‫(جبر) جبر‬
/жабрун/
1. вправление
2. принуждение
насилие
‫ جادو‬+ гөй
/джаду/
Суф. Чародей, волшебник
‫(جن) جنتى‬
/жаннати/
Райский
‫(جاب) جواب‬ответ
‫(عزر) عزر‬
/ғазр/
Изобилие, богатство
Араб
Дәһрі/1/
‫(دهر) دهر‬
/даһр/
Эпоха, век, навеки,
навсегда
Араб+қа- Еждихатсыз ‫(جهد) إجتهاد‬
/иждиһад/
зақ
Старание, усердие
Ғұзір/1/
араб
Іждаһат
Ынтасыз, талапсыз
Арбаушы,
Жадыгөй
сиқыршы, бас
айналдырушы
Жәннәт, жұмақ -
Қиянат, зорлық Ар.зат. біреуге жасаған
қиянат
Ниет, ынта
*
Мәңгілік
Мұң, сағыныш
Жұмақтық
*
*
1. зат. Біреудің сұрағына *
берілетін уәж, қайтарылатын сөз
Ар.зат.көне Жақ
Жақ
-
А . дінсіз
Сұраққа
берілетін уәж
-
Мұң, мұқтаж
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

155.

Жәһил/3/
Жеке/5/
Жибили/3/
Жиһан/1/
Зайығ/1/
Залал/13/
Затия/2/
Заһир/3/
араб
Парсы
Араб
парсы
Араб
Араб
154
Араб
Араб
/зайи/
/джаһат/
/жибили/
/йеке/
/жаһил/
‫(ظهر) ظاهر‬
/заһир/
Ясный, явный, видимый
‫(ضر) ضرر‬
/дарар/
Вред, потеря, убыток
‫(ذيع) ذايع‬
Известный
‫(جهل) جاهل‬
Невежественный,
глупец, невежа
‫يكه‬
Один, единственный
‫(جبل) جبلى‬
Вражденный,
природный, существенный
‫جهان‬
Мир, вселенная
Зиян, зарар, кесір
Зайығы ; ар, зая, құр,
бос, тек
Бүкіл дүние жүзі
-
Айқын. Анық
Ар.сын.Айқын, анық
Өзіне тән, өзіне лайық
Зиян. Қиянат.
Кесір
Қайран. Есіл
Әлем , жер
жүзі
Туа біткен қасиет
*
*
*
*
*
*
Жауыз, залым, Ақымақ, ақыжамандық
мақшылық
істейтін адам
Бір өзі, жалғыз Сын. Дербес, өз алдына *
бөлек, өзіндік
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

156.

Залиллік
араб
‫ظاهرا‬
явно
155
Араб
зидди/1/
/закат /
/заһр/
/заррат /
садақа
*
*
*
Хауаси хамса
заһири-айқын/
анық
*
Кәмелетке толған адам *
а.керісінше қа- басына салынатын діни
рама-қарсы
салық
Зәресі үшу:
Үрейі
үшу,қорқу,шошу
а.өте ұсақ,то- заңның үш-қыныдай
п.удай
Заһар:ар,зат
1.у,зәр
Малдың мөлАр.зат.діни
шеріне қарай
алынатын діни
салық
/заһре/
Зат. Үрей, қорқыныш
-
Қапалық ,
қорлық ,
қиянат
Заһир
/залил /
/заһир/
)‫ِض ٌّد (ضد‬
1.противник,сопер- /дилд /
ник
2.противопо ложность
‫(ذل) ذليل‬
1.униженный 2.покорный
3.смиренный
+қазаө
Зәре/1/ ‫زهره‬
Желочный пузырь
,храбрость,мужество
Араб
Зәрра /1/ ‫(ذر) ذرة‬
1.частичка 2.пылинка 3.атом
ПарЗәһәрдай /1/ ‫زهر‬1.яд,отрава
сы+қазақ
2.горе,гнев
Араб
Зекет/2/
‫زكاة‬
1.чистота 2.милостыня 3.десятина
Заһири/1/
Араб
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

157.

156
Иллаһи/2/
Араб
/ла л лаһа
иллалаһ/
Лә илаһа
илалла
Араб
Араб
‫ال‬
‫للا االّ اله‬
ّ
Нет бога кроме
аллаха
См.иллаһа
Иждиһад /7/ ‫اجتهاد‬
/’ ижтиһад/ а.тырысу,ең1.старание,усердибектеу
е,прилежание
Илалла /1/ ‫إله ال‬
/иллалаһ / қ.ләм-әлиф
Кроме аллаха
Илаһа
Нет бога
/лаллаһа /
қ.ләм-әлиф
-
*
Сақ бол,
абайла , абай
бол
қ.Тәфәккару
қ.ләм-әлиф
-
-
Алладан басқа
Ар.зат. Я алла я құдай,тағдыр
*
Жаратқан
/құдай/
Алладан басқа
жаратқан жоқ
*
-
а.наным,сенім Зат. 1.өлген кісіні жер- *
лейтін орын ,мола,бейіт
2.қабір,мазарат
Мола,бейіт
Араб
Араб
Араб
п.қалайда,өЗинһар: кінәлі,айыпты
те-мқте,әсіресе
‫حذار‬
/зенһар /
1.берегись!
осторожно!
смотри! 2.безопасность,защита,пощада
‫ح ّج‬
Зират /1/
/зийаратун/
1.посещение,
визит 2.поломничество
Иғтиқат/ 2/ ‫ِإ ْعتِقَا ٌد‬
/’и’тиқад /
Верование,
вера,
убеждение
Зинһар /4/
Парсы
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

158.

157
Араб
Араб
Араб
Араб
Иналлаһу
Араб
ٌّ‫ِإي َمان‬
Вера /в бога/
қ.иннәмаләғмал
а.адам,кісі
а.қалау,тілеу
-
Тілек,ниет,ой
Кісілік
Нағыз дұрыс
еңбек-еңбек
Егер алла...
Ислам дінінің Ар.зат. Діни
*
бес парызының 1. Ислам дінінің бес пабірі,сенім,,ирызының бірі,алла-тағалану
ланың біреу екеніне
сену 2.адам бойына тәң
ізгілік, адалдық 3.белгілі
бір іспен байланысты
серт, уәде
қ.әтәмурун
-
Ар.зат кітаб адамгершілік,кісілік
/’инсаният/ а. адамгершілік -
/ин аллаһ/
/’иман /
Инсаният/1/ ‫إنسانيّة‬
1.человечество
2.человечность
3.вежливость
Ирада/3 /
‫ارادة‬
/’ирадат /
1.намерение,желание,охота
/добрая воля/
2.дектер,указ
‫أ َ ْعلَ ُم‬
Если аллах....
Иннәмал/1/ ‫ َل‬-подлинно,
верно+амал
Инсанды/1/ қ.әл-инсан
Иман /59/
Араб
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

159.

/’аслам/
-
-
158
Араб
Иұхиббул/І/
‫يحب‬Он не /ухиббу/
любит,не -справедливого человека
н.в.
Ш л. он любит
қ.Инналаһу
-
Ол жақсы
көреді, суйеді
Лә йұхиббуззалимин –
Жарылқаушылық,жақбылық,
Қайырымдылық
Табу,шығаруы
*
Дәлел.
ҮІІ ғасырда
ар.зат. ҮІІ ға-сырда араб *
араб- пайғам- елінен тараған дін:мұбары Мухамед сылман діні
негізін салған
мұсылман діні
Араб+қа- Истихражы ‫(خرج) إستخراج‬І.из- /’истихраж/ а. Ойлану,
зақ
влечение
шығару
2.добывание
Араб
Ихсан/4/
‫(حسن) إحسان‬І.благо- /’ихсан/
деяние,
Жақсылық айту
милость,
2.милостыня
Араб
Испат/2/
Араб
‫اسالم‬I.Ислам,
2.Мусульмане
‫(ثبت) اثبات‬І.подтвер- /’исбат/
а.Дәлелдеу
жедние,
доказывание,
2.доказательство
Истанжа/2/ ‫إستنجى‬обмываться, /’истанжа/ а.Дәрет алу
подмываться
Ислам/5/
Араб
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

160.

Кәзір
Кәлам /2/
Араб
Араб
Камил /І/
Араб
Қадір/3/
Иұхиббулмух син /І/
Араб
Араб
Иұхиббуззалимин /І/
Араб
159
‫(حضر) حاضر‬І.связаные слова, фраза,речь,разго-вор
обильный,2.назва-ние райской
реки
‫(كلم) كالم‬
/калам/
/хадир/
Қ.Еннатайына
кәлкәусәр
А.Сөйлеуші,сөй-леу
Қасиет,қадір
Қазір
Толық,толысқан,жетілген
-К-
қ. Әтәмурун
инәсә
/залим /
қ. У а әммәл/ла ухиббу- зинә
з – залима/
‫يحب المحسنا‬Он /мухсин/
любить благо-деятеля
‫(كمل) كامل‬І.полный- /ухиб,целый,2.совершен- бу-л-мухный, законченный сина/
количество, раз/Камилун/
мер,величина,степень,
достоинство,
‫(قدر) قدر‬2.предопре- /кадр/
деление
присутсвующий
настоящий /о моменте/
‫ال يحب الظالما‬
ар.зат.Сөз,
сөйлем,әңгіме
сөйл.Қазір
зат.сөйл.Қадір
-
-
-
*
*
*
*
Ол жарылқаушыны
Ол залым
адамды суймейді
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

161.

160
Араб
Парсы
Араб
Парсы
Араб
Кітап /9/
‫(كتب) كتاب‬
I.книга
2.письмо,
послание,
грамота
‫كيسه‬
кошель, мешок
/Китабун/
/кисе/
Кәусәр суы
секілді
*
Қайшы,теріс,әрекет
*
Зат.діни.Дінге,шариғатқа *
Кемер белбеу;Әшекейлі *
жалпақ белбеу
2.Ауыс.Дәлел,Айғақ,
*
3.Ауыс. уақиғаның айғағы,куә,растаушы
ар. сын.Белгілі бір кәсіп- Сол сияқты
ке,мамандыққа
Кәсіптік,еңбектік
-
-
Күміспен сән- Күнәлі,айыпты,кінәлі
*
деп,әшекейленген,белбеуге
тағатын қалта
Өлең я қара
Баспадан басылып
Сөзбен жашыққан өлең я қара
*
зылған
сөзбен жазылған еңбек,
шығарма
мәдени,рухани,қазына
Кісә /І/
/калкәусар/
Араб
‫كالكوثر‬
Парсы+
парсы
Кәлкәусәр
/І/
Кәмәһу/І
‫كما هو‬как
/кама хууа/ к. Әмәнту
оно есть
Кәсиби/2/
‫(كسب) كسبى‬І.
/касби/
а.Кәсіппен,еңПриобретение
бекпен та2.прибыль,выпода,
былған
польза
Кемер /І/
‫كمر‬І.поясница, /камар/
Сәнді белдік
талия 2.пояс, кушак
Кепіл /І/
‫(كفل) كافل‬
/кафил/
Арқа суйер таI.поручитель,
яныш
2.попечитель,
опекун
Күнә /4/
‫كناه‬
/’гонаһ/
Айып, жаВина, преступлеза,қылмыс
ние
Күнәқар/3/ ‫كناه كار‬
/гонаһкар/ Кінәлі,айыпты
грешник
Араб
Араб
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

162.

161
Араб
Қирәт /2/
Қожа /9/
Қауым/4/
Парсы
‫(قام) قوم‬
I.народ,нация
/қаумун/
2.люди
‫خواجه‬
I.өвнух, 2.глава,
/Хадже/
3.начальство
‫(قرأ) قراعة‬
/қара`ат/
чтение, рецитация
Корана
Қараша/2/
Араб
/хараж /
‫(خرج) خراج‬
поземельный,
налог,расход
дань
Қағаз/7/
Араб
‫(قعد) قاعدة‬
/қа`идатун/
I.база,2. постамент,3. основа,
основание,4.
Дно,5.правило,положение,
принцип
‫كاغز‬
/кагаз/
I.бумага,
2.письмо
Қағадат /I/
Араб
-
Оқу, дауыстап
оқу
Иемденуші,ие
Бұқара,
көпшілік,
жұртшылық
-
-
-
I.Жазу жазуға Ағаш пен мақтадан
Арналған зат,ақ жасалатын жазуға арпарақ,
нал2.Ауыс.Арыз, ған ақ түсті жұқа зат
шағым
Октябрь айы- Күздің екінші айы, ноның ескіше аты ябрь
Қ,қағадат
ұл ахир
Құранды оқу
*
*
I.Күз айының
бірі, ноябрь, 2.
Адам өмірінің
күзі-кәрілік
*
Қағадат-ул
ахирСоңғы ереже
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

163.

Құран /8/
Араб
162
Құрбан/4/
Құтпа /1/
Қыбла/1/
Араб
Араб
Араб
‫(قبل) قبلة‬
Қибла
2.ниша
3.юг
‫(قرب) قربان‬
I.жертва
2.рөл.причастие
‫(خطب) خطبة‬
речь,проповедь
‫(قرب) قربان‬
I.жертва
2.рөл.причастие
‫ قرآن‬Коран
Қауым/4/
Араб
Араб
Құдай /160/ ‫حدائى‬
I.божественность
2.божеский, свойственному
богу
Құмар /41/ ‫(قمر) قمار‬
азартная игра
парсы
/қиблат/
/хутбат/
/ құрбан/
/қуран/
/қаум/
/қимар /
/ходаи/
Садақа,пида
сын. Ынтық,
ынтызар, асық
*
*
ар.ир.зат.Бүкіл ғаламды
жаратушы,
Тәңірі
Алла тағала
Мешітте айтылатын діни
уағыз
Намаз оқыған- да бет қарататын жақ.Мекке
жақ
*
*
Мұсылман
ар. зат. діни Ислам
*
дінін дәріптей- дінінің ереже-уағытін кітап
здары, әдет-ғұрып,
заң шарттары, құдайға
құлшылық ету жолдары
жазылған діни кітап
Садақа,пида
Садақа,пида
*
Садақа,пида
Ынтық,
ынтызар
Алла,тәңірі,
Жаратушы,
жасаған
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

164.

Лағилдек
Лакин /I/
Парсы
Араб
Лаһу/2/
Лә /5/
Ләб/1/
Ләзім /1/
Араб
Парсы
Араб
Араб
Араб
Лағаируузл-әһуә
/I/
Лағнет /3/
Араб
-Л/ла һайру
уа ла Һуа/
`нет/
/ла
163
необходимый,нужный
/лазим /
/лаб/
/ла /
ему ,у него есть
‫ال‬
не,нет,без/с/
‫لب‬
губа,губы,берег,край
‫الزم‬
/лаһу/
‫له‬
‫لعل‬
I.рубин, яхонт
/ла`л/
2.перен. алые губы
‫(لكن) لكن‬
/лакин/
но, однако
‫ال غير و ال هو‬
Никто другой, и
не он
‫(لعن) لعنة‬
проклятие
-
-
-
Ерін
емес,жоқ
жоқ нәрсе
Оған,Ол
адамға бар.
*
*
Қарғыс
Ол да емес,
басқа да емес
Лайық, дұрыс, мод.Солай болғаны
*
жөн, тән
дұрыс,жөн,қажет,лайық
а.ләп’а Ерін
а.емес,жоқ
а.Бірақ,
дегенмен,
алайда
қ.мен әр лә ха- яун лаһу...
Біреуді қарғап Лағынет-ар.
айтылатын сөз зат. Жек көрген
адамна, жауына
айтылатын жаман
тілек,қарғыс
Лағыл сияқты Сәнге жұмсалатын қызыл түсті асыл тас
қ.Ләғаирууәләһуә
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

165.

Ма,ишат/1/ ‫(عاش) معاشات‬
жизн,средства
необходимые для
жизни,жалованье
Мағлұм /12/ ‫(علم) معلوم‬1.известный
2.конечно
Мағмұрлық ‫(عمر) معمور‬1.возде/1/
ланный
2.населенный
Мағрифа /2/ ‫(عرف) معرفة‬1.знание, познание
2.знакомство
Мағшұқлық ‫(عشق) معشوق‬1.лю/1/
бимый
2.возлюбленный
Мазлұм /1/ ‫(ظلم) مظلوم‬угнетенный
Макру /1/
‫(كره) مكروه‬1.не
хороший, дурной,
неприятный
2.неприемлимое,
недостойное
Араб
164
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
Лебіз
Араб
‫لما‬
из-за того,что,так
как
‫(لفظ) لفظ‬
слово, выражение
Ләма/1/
Араб
Үн,әуез
-
қ.әл-инсан,ғал- ду ләмә
/макруһ/
/мазлум/
/ак’шуқ/
Мәлім, белгілі, аян
-
а.Момын,
зұлым, емес
а.Жиіркенішті, таза емес
а.Сүйіспеушілік
-
а.Келісімділік, қызық, әдемілік
Аян, белгілі,
мәлім
/ма’рифат/ а. тану, білу
/ма’мур/
/ма’лум/
-М- а.Тіршілік,өмір /ма’шат ун/
/лафз /
/лама/
Қорлық
көруші
*
*
Таным, білім,
тану
*
*
-
Сөз,ой
Сол үшін
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

166.

Мархамат
/5/
Араб
165
Араб
Араб
Араб +
қазақ
Араб
Мантикин
/І/
Араб
‫(نطق) منطوق‬
изложенный, произнесенный
‫(خلق) مخلوق‬тварь,
создание
/мантук/
/махлуқ/
а. Сөз баптаушылар
Жәндік,
жан-жануар
Мақлық, зат. Ақылойы, сезімі жетілмеген
жан-жануар, жәндік
-
‫(رحم) مرحمة‬
/мархамат/ Қайырыммилосердие, соды-лық, жақстрадание, милость
сылық, мейірімділік
Махаббат ‫(حب) محبة‬
/махаббат/ Сүйіспен/43/
любовь, привязанші-лік, достық
ность
сезім
Махкамле- ‫(حكم) محكم‬
/мухкам/ п. Бекіту, берік- мек /І/
І. хорошо сделантеу, бекемдеу
ный, прчный, крепкий, 2. точный, верный, 3. Уверенный
и ясный /о стихах/
Махрум /І/ ‫(حرم) محروم‬І.лишенМахрум қалу: Сын. Құр алақан, жұрный 2.отлученный /махрум/ Құр қалу, алда- дай, бос
3.несчастный
нып қалу
Махри /І/ ‫(خفى) مخفى‬
а. Жасырын
скрытый, спрятан- /махри/
болмасын
ный
Мақлұқ /7/
Араб
Жасырын
*
Анық, дәл. /
құранға байланысы/
*
*
Айтылған сөз
*
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

167.

166
‫(تبع) متبوع‬
1.тот за кем следуют, начальник,
вождь
/матбу’/
Мәтбуғ /1/
Араб
Араб
Мәнфаға /1/ ‫(نفع) منفعة‬
/манфа, ат/
1.польза,выгода,иинтерес
2.благо,добро
Мәсіх /2/
‫(مسح) مسيح‬
/масих/
1.смазанный
2. рел.
помазанный
Араб
Араб
Мәзрәгәтүл ‫(زرع) مزرعة‬1.об/Мазра,ат/
/1/
роабатываемое поле,пашня, 2.ферма
Мән /3/
‫من‬
/ман/
кто?
/мадх /
Араб
‫(مدح) مدح‬
хвала, похвала
Мәдіх/1/
Араб
/махшар/
Машхар/5/ ‫(حشر) محشر‬
Араб
-
А.намаз оқыр алдында дәрет
алып отырып,
суды қолмен
сипап жасайтын ишарат
а. Біреудің
жетегінде
болушы, еруші
Қ. жәліб мәнфағат.../
қ. Әддуния мәзрәгәтүн-ахриет
қ. мән лә хаяун -
Діни ұғым
бойынша өлген
адамның күнәсі
тексерілетін
орын, о дүние
а.Мадақ,мақтау -
Біреуді жетегіне алушы,
көсем
*
Пайдалыны
алу
Бұл дүние
ақыреттің
егіні, азығы
кім
*
*
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

168.

167
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
Мәужүт /1/ ‫(وجد) موجود‬
/маужуд/
а. Бар нәрсе
1.имеющийся,
наличный, 2.существующий
Мехнатсыз ‫(محن) محنة‬
/михнат/
Бейнетсіз,
ир. Сын.Азапсыз, бей/1/
испытание, беда,
азапсыз
нетсіз
горе
Михраб /1/ ‫(حرب) محراب‬
/михраб/
Мешіттің құ- Мешіттің құбыла жаққа
святилище, ниша
была жағынқаратып жасалған имам
в мечети /указыдағы имам
тұратын орын
вающая сторону, к
тұратын орын.
которой молящийся
должен стоять лицом/
Муафих /1/ ‫موافق‬
/мууафик/ п. Үйлесімді, Муапық ар.сын.
1.одобряющий,
сәйкес
Лайық, орынды, жара2. соответсвоваюсымды
щий, подходящий,
приемлимый
Мұғамәлә
‫(عمل) معاملة‬1.снощеа. Араласу, қа- ние,
/му`амалат тынасу
2.обращение
/
3.дело, тоорговля
Мұлахаза/1/ ‫(لحظ) مالحظة‬1.наМұлахаза қылу, блюдение, надзор, /мулахазат / а. Ойлау, ақыл2.примечание, замен қарау
мечание
Байқау, бақылау, қарау
*
*
*
*
*
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

169.

Мұтәкәлли- ‫(كلم) متكلم‬1.говорямин
щий, разговаривающий,
2.грам. первое
лицо, 3. ученый по
догматическому
богословию
Мұхәл/1/
‫(مهل) مهلة‬
отсрочка, приостновка, исполнении
Мұхафаза/1/ ‫محافظة‬
соблюдение сохранение
Мухсиниң ‫(حسن) محسن‬
1.благодетельный
2.благодетель, благотворитель
Мүбада
‫(مبدا) مبادأة‬
1.начинание
2.инициатива
Мүбәшәра ‫(بشر) مباشرة‬
/1/
1.выполнение
‫مباشرتا‬
прямо, непосредственно
Араб
168
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
Мұнафиқ/1/ ‫(نفق) منافق‬лицемер
Араб
-
Егер, бір себеп- тен
/мубашара/ қ.ғәшәран
мүбәшәрадан...
/
,
/мубада ат
Мұхафаза
/мухафазат/ қылу: а. Сақтау,
қорғау
/мухсин/
қ.әтәмурун ән- нәсә...
Екіталай,
/муһалат / неғайбыл
/ а. Ішінен дінге мунафиқ / қарсы, сыртқа
мұсылман болып көрінетін
адамдар
а. Дінді дәле- /мутакал - ледеп сөйлелим//
ушілер
Ондықтың
ішінен
Бастама
Жарылқаушы,
есіркеуші,
қолдаушы
*
*
*
Екі жүзді
адам
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

170.

Му,мин
‫(امن) مومن‬
169
Араб
Араб
Парсы
Араб
1.порицаемый,неподабающий,
2.Мункяр / ангел
смерти
Мүнәжәт/1/ ‫(نجا) مناجات‬
1.тайная беседа,
тайный совет
2.беседа
Надан/58/ ‫نادان‬
Невежественный,
Невежда
Надир/1/
‫(نظر) نظير‬
Равный,одинаковый
подобный
Нақлия/4/ ‫(نقل) نقليات‬
Науки,основанные
на традиции
верующий
Рааб+қа- Мүнәсибәт- ‫(نسب) مناسبة‬
зақ
сіз
1.соответсвие,
2.уместность,
3.отношение
Араб
Мүнкір /1/ ‫(نكر) منكار‬
Араб
/нақлиат/
/назир/
-Н/надан/
/мунажат/
Құлшылық
ету,сыйыну
а.Даналық
Нақыл сөз.Өнеге өсиет
сөз,өсиет,ақыл ретінде айтылатын аталы сөз
*
Білімсіз,өнер- ар.сын.Топас,пайымсыз. *
сіз,. Топас,қа- Хат танымайтын қараңғы
раңғы
а.Аз, сирек,кем Бірдеңе, тең
Тілек,жалбары- Мінажат:Құдайға құлныс
шылық ету,сыйыну
Ұятты болу,
күнәқар болу
Мүңкір болу: а.сенбеу, қарсы
болу
/ мункар/
*
Лайықсыз, үй- лесімсіз
/мунасабату/
*
а.Құдайдың
құл, мұсылман
/
,
/му мин
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

171.

Нәби /1/
Нәпсі /19/
Араб
Наурыз/2/
Парсы
+парсы
Араб
Налас/1/
Араб
Нәбәтат
Наме/1/
Парсы
Араб
Намаз/5/
Парсы
/намаз/
170
‫(نبا) نبى‬
/набии/
пророк
‫(نفس) نفس‬
/нафс/
1.дума
2. человек 3.грам.лицо.
4. кровь
5.немерение, желание 6.страние
7.сущность 8.гордость 9.сом
‫نامه‬1.письмо,грамо- /наме/
та,книга.
2.сочинение
‫(نفس) نفس‬
/нафас/
Дыхание, вздох
2.пар.3.лит.стиль
‫نورروز‬1.Ноуруз,/ноу-руз/
день иранского нового года /21 марта/
‫(نبت) نباتات‬
/набатат/
Растение
‫نماز‬
Молитва,намаз
Жаңа жыл мей- ир.зат. 1.Ескіше жаңа
*
рамы
жыл басы,діни мейрам
/22мартқа сәйкес келеді/
а. өсімдік,
ар. Зат. Жер бетіне
*
дақыл
шығатын өсімдік,
жеміс-жидек,гүл-бәйшешек
Пайғамбарлар ар. зат. Діни шарапатты Пайғамбар
кісі, пайғамбар
Құлқын, той- ар. зат. Тәбет құлқыны, Құмарлық
ымсыздық
құмарлық
Ислам дінінде- Ислам дінің тұтынатын *
гі адамдардың тіндар адамдардың Алқұдайға жалаға бағыштап, күніне
сайтын құлбес рет дұға оқып өтейшылығы
тін құлшылық
п.Хат,өтініш
Нма ир.зат.Жазылған
Дастан
хат, шығарылған бәйім,
дастан
а.Үні,лебі
Үн, леп
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

172.

Нәфиғлық
/ 1/
‫(نفع) نافع‬
Полезный, выгодный
Араб+қа- Нәфрәтлі/1/ ‫(نفر) نفرة‬
зақ
Отвращение
антипатия
Араб
Низам /1/
‫(نظم) نظام‬
1.порядок ситема
2. Строй системы
3. Устав
4. регламент
Араб
Ниғмат /2/ ‫(نعم) نعمة‬
Благаденствие
Счасливая жизнь,
счастье
Араб
Ниет/15/
‫(نوى) نية‬
Немерение
цель
Араб
Нисбәт/1/ ‫(نسب) نسبة‬
Отношение
связь
Араб
Ниһаят/1/ ‫(نها) نهاية‬
1.конец
2. предел
Араб
Нүр /17/
‫(نار) نور‬
свет
Араб
а. Заң,тәтіп
Байлық, дәулет иесі, несібе берууші
а.Түпкі ой,
пиғыл, пейіл
а.Тап болу, ду- шар болу
а.Шек , шама,
мөлшер
1.Жарық,сәуле Зат.Сәуле,жарық, шұғы- *
2.Көрік,рең
ла
3.Ауыс,ажар,түс
/на мат/
/нийе/
171
/нисбат/
/ниһайат/
/нуру/
-
Бір нәрсеге бейіл,мақсатты ой,ынта,тілек
-
*
Қатынас,әсер
Ой , тілек
Береке, рахат,
бақыт
*
*
/низам/
-
Жиіркенішті,
үлгісіз
/нафрат/
Пайдалы, олжалы
а.Пайда тигізушілік,игілік
/нафи/
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

173.

Опа/1/
Ораза /3/
Араб
Парсы
Нисап /8/
Араб
Обал /3/
Нысана/1/
Араб
Араб
Нұсқа/3/
Араб
‫(نصف) إنصاف‬
Справедли
вость
Правасудие
Беспристрас
тие
‫(وبل) وبال‬
1.нездоровый
Климат
2.зло,беда 3.вред,груби тельность
‫(وفى) وفاء‬
1.верность, лояльность
2. оплата,уплата
‫روزه‬
Пост/мусульманский
‫(نسخ) نسخة‬
1.копия
2.экземпляр 3.рецепт
‫(نشن) نشان‬
1.цель,мишень
2.орден
172
/рузе/
/уафа/
/уабал/
/инсаф/
/нишан/
/нусхат/
Зат.1. бір заттың түп
негізі
2.ауыс.үлгі ,өнеге
ар. зат. Қайыр, шапағат,ізгілік, құт
Қиянат,күнә
Дұрыстық,
дәлдік
*
*
*
Түр,адам болмысы
Ораза тұту:А- ир. зат. Ай календары
*
уыз бекіту,ора- бойынша тоғызыншы
за ұстау
ай есебіне тура келетін
ораза ұсталатын рамазан
айы
Тұрақ, байлау
Күнә,қиянат
Нысанаға шан- Көздеп ату үшін
шылма: аұын алынған қарауыл, белгі
бұл жерде
көзге түспеуді
бейнелейді
Қанағат,тойым- Өзін- өзі тоқтатудағы
дық
тойымдық, тоқпейілділік, қанағат
Тұлға ,келбет
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

174.

Орамал /2/
‫رومال‬
Полотенце,плоток
/ру-мал/
173
парсы
Пайғамбар ‫پيغمبر‬
/16/
пророк
Іскерлік, шеберлік,
2.ауыс. кәсіп,
харакет
Билік,үстемдік, Зат, саяси үстемдік.
өктемдік
билік
*
Бет,қол сүртуге ир. зат.1.Әйел ба1.бет,қол сүрарналған шү- сына тартатын жатуге арналған
берек
улық.2.Сүртінетін
шүберек
сүлгі,бет орамал3. Әр
2. шүберек,
адамның өзі ғана пайда- мата
ланатын орамал
Өкімшілік жа- Өршілену.күшеҮстем болу,
сау,күштеу
ю,қарқылдау
күштеу, тегеуріндеу
зат. 1.Бір істі ұқсатып
*
жасаушылық, шеберлік,2.Өмір шындығын
образдар арқылы бейнелейтін қоғамдық сана
мен адам іс – әрекетінің
өзіне тән ерекшеліктерімен дараланатын
формасы
-П- Діни ұғым
ир.зат. Діни ұғымы бой- *
/пейбойынша алла ынша – алланың дінін,
ғам-бар/
тағаланың
уағызын қауымға тараадамдарға жөн тушы елші, әулиелердің
үйрету үшін
ең үлкені
жіберген елшісі
Араб+қа- Өкімдеу/1/ ‫(حكم) حكم‬
/хукм/
зақ
1.господство
2.власть 3.режим
сторй 4.решение 5.
суждение
араб
Өкімет
‫(حكم) حكمة‬
/хукумат/
1.правление
2.правительство
3. государство
Парсы
Өнер /46/
‫هنر‬
/һонар/
1.Талант,
2.искуство
3.знание,
4.доблесть,
5.худ.ремесло
Парсы
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

175.

174
‫پناه‬
1.укрытие,
2.убежище
Пана /1/
Парсы
Араб
Парсы
Араб
Пайда2болу ‫پيدا‬
видный, видимый,
явный, ясный
Пайым /2/ ‫(فهم) فهم‬
1.понимание,
2.праницательность,
3.ум, 4. умение
Пак /2/
‫پاك‬
1.чистый,
2.скромный
Пақыр /1/ ‫(فقر) فقير‬
1.бедный,нуждающийся,
2.бедняк
Парсы
‫(فيد) فائدة‬
1.польза,
2.преимущество,
3.выгода
Пайда /84/
Араб
/панаһ/
/факирун/
/пак/
/фаһм/
/пейда/
/фа’идат/
*
*
зат.Адамның ой – өрісі- Түсінік, көрне тән ұғым мен түсінік, гіштік, зерекбір нәрсенің жөн – жо- тік, қырғалық
басы, байым
ар.зат. 1.... мол табыс,
таза кіріс, түсім,
2. Адамға тиімді,
жағымды іс – әрекет
жақсылық, олжа
Тап болды, кезікті,көрініс берді
пак ету: Таза
ир.сын.Таза, адал, бүлін- *
ұстау, кірлетпеу беген, бұзылмаған, кіршіксіз
Сорлы, бейар.зат.Байлықтан, мал – *
шара
мүліктен жұрдай кедей,
жарлы,
2.Қалі мүшкіл,
байқұс,сорлы, бейшара,ғаріп.
Панасы тию:
зат. Адамдардың тұруы- *
Пайдасы тию, на арналған тұрақ жай,
жәрдем көрсету ықтасын жер,2.Біреуге
,істелген қорғаныш, сая
Пайым қылу:
Пайымдау,
парықтау
Душар болу,
туу
Табыс, кіріс,
түсім
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

176.

Пара
Парсы
Паруардигәр I
Парыз /7/
Парық /1/
Патуа
/1/
Парсы
Парсы
Парсы
Араб
Араб
Парсы
/паре/
Бір пара:
зат. Бір нәрсенің бөлБөлшек, бөлік
Бірсыпыра,бір- шегі,
талай
бөлігі, тармағы
‫پارسى‬
/парси/
Халық аты
зат.Жалпы саны
*
1.персидский,
13,5 млн.Иран2.персидский язык
ның негізгі халқы
‫پروردكار‬
/парварда- п.Тәңірі, құдай ир.зат.діни.Жа-ратушы Тәңірі
рел.творец.созгар/
алла,құдай
датель,бог
‫(فرض) فرض‬
/фард/
Міндет, борыш ар.зат.Адам бала*
1.предположение,
сына тән азаматтық бо2.обязанность, долг
рыш, қастерлі
міндет
‫(فرق) فرق‬
/фарк/
Айырар.зат.1.Бір нәрсенің
*
1.отделение,
машылық,
екінші нәрседен айырмаРазлука,
ерекшілік
сы, айырмашылық ерек2.различие, разница
шелік, 2.Бір нәрсенің
қадір – қасиеті, мән –
жайы, жай – жапсары,3.
Белгілі бір істің пайымы
‫فتوى‬
Байлам, тоқтам ар.зат. Белгілі бір іс
Фетва, дін
фетва,решение, вы- /фатва/
жөнінде бітім, келісім, қызметкерполненное мусульуәде, шешім
лерінің щаманским духовным
риғат бойынлицом, приговор по
ша шығарған
шариату
шешімі, үкімі
‫پاره‬
кусок, часть
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
175

177.

Патша
/25/
Пәлен /7/
Пәлі /2/
Пейіл
/1/
Пенде
/2/
Парсы+парсы
Араб
Парсы
Араб
Парсы
/фулан /
/падешаһ/
‫بلى‬
/бәли/
да /выражает одобрение или восхищение/
‫(فعل) فعل‬
1.действие
/фи`л/
2. дело, поступок,
3. глагол
‫پرده‬
/парде /
занавес,завеса
‫(فلن) فالن‬
такой то
‫پادشاه‬
шах, царь, король
176
зат. пиғыл, ықылас,
көңіл
Берген пенде ир.зат. 1. Есікке, теребұзар: -Бензеге, театр сахнасына
ген адамның
құрылатын шымылдық
беті ашық.
Қараңғылық
пердесі- надандықтың кесірі
Ниет, ықылас,
құлық
Шымылдық
*
Бұрыңғы кезде ир.зат. 1.Бұрыңғы дәуір- *
ең жоғарғы ел дегі ел билеуші
билеуші
ең жоғарғы әкімшілік
атақ, 2. ауыс. Ел басқарушы, әмірші, құдай
3. ауыс. Бағасы, құны
артық, ең асыл, ең құнды, басқадан жоғары,
төре
Белгісіздік
ес. Белгісіздікті тұспал- 1. Дәл емес,
есімдігі
дап айтуды білдіретін
тұспалдап
сөз,
айтылған сөз,
2. Әлде біреу, әлдекім, 2. Әлдебіреу,
белгісіз адам
әлдекім
Көңіл күй
Бәлі- од. Мадақтау, қо- *
одағай
шеметтеу мағынасын
білдіретін сөз
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

178.

177
Араб
Араб
Араб
Парсы
Парсы
Перзент /3/ ‫فرزند‬
/фарзанд / 1.Ұрпақ, үрім- ир. Ұл, бала, ұрпақ, 2.
1.Ұл, бала,
сын, дитя, потомок
бұтақ, 2.Ақын Белгілі бір елге, жерге ұрпақ
бұл жерде өзен- түлек, азамат, 3. Тұңғыш
нің шыққан
іс, бастама, табыс
жерін айтып
отыр.
Періште /6/ ‫فرشته‬
/фереште / Діни ұғымда
ир.зат. діни.
*
рел.ангел
алла мен адам- 1. Құдайдың әмірін жетның арасында кізіп тұратын табиғаттан
жүргізетін таза, тыс мифтік көмекшілер,
күнәсіз зат.
2.Ауыс. Әзірейіл, әулие,пір, 3.Ауыс. Кінәдан
пәк уыз жас сәби, бала
т.б.
Пиғыл
‫(فعل) فعل‬
Пікір, ниет
ир.зат. Ниет, пікір, ішкі *
/1/
1.действие
/фи`л /
ой
2. дело, поступок,
3. глагол
Пида
‫فداء‬
Пида қылу:
aр. Құрбан, садақа
Құрбан, са/1/
1.избавление,
/фиду` /
құрбан ету, жан
дақа
2.спасение, 3. жертқию
ва
Пікір
‫(فكر) فكر‬
Ой, көзқарас
*
/1/
1.мысль, помышле- /фикр /
ние, 2.понятие, 3.
Мнение, 4. забота
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

179.

178
рақат/1/
рахмет /1/
Араб
Разы /8/
Араб
Араб
Разақ
/1/
Араб
Райыс /1/
Раббы /1/
Араб
Араб
Пір/1/
Парсы
/рийаз/
‫(راح) راحة‬
/рахат/
спокойствие, покой,удобство
‫(رحم) رحمة‬
/рахмат/
милосердие,сострадание,милость
сад,цветник
‫رياض‬
‫(رب) رب‬
1.господь, 2.госу- /рабб /
дарь, 3.владелец
‫(رزق) رزاق‬
Дающий средства /раззақ /
к существованию,
питающий
‫(رض) راضى‬
1.удовлетворенный, /рад /
2.довольный
‫پير‬
/пир/
1.избавление 2.
спасение, 3.жертва
-
Жарылқаушы
Ләззат,тыныш,өмір
Алғыс,мейірім зат.Ілтипатбілдірііп ай- Қайырымтылатын ризалық,алғыс дылық,мейірімділік
Қызық,қуаныш зат.Жаны жай табушылық,ләззат
Адамның бір нәрсеге
*
қанағаттанғанын білдіретін қуану, сүйіну
сезімі, ырза, риза
п.Рақат,мәртебе ар.зат.Рақат,бейіш,жұмақ Пейіш,жұақ
Риза, ырза
а.Құдайдың
көп атының
бірі
Пірге қол беру: ар.зат.діни.
Пир: діни
Жебеуші әулие- 1.Қорғап-қолдаушы рух, қауымдағы
ге қол тапсыру сиынушы, таыбнушы
басшы
аруақ, 2.Ауыс. Демеуші,
сүйеуші
Құдайдың көп ар.зат.діни.
Жаратушы,
атының бірі
Жасған ие, жаратушы
тәңір
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

180.

Рақым /7/
Рауаж /2/
Рахим/3/
Рахман/1/
Раһбар/1/
Рәсул /1/
Руніш/1/
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
/рахии/
/рауаж/
/рахум/
179
труд,тяжесть,боль,болезнь,обида,огорчение
‫رنج‬
‫(رسل) رسول‬
посланник
/радж/
/расул/
‫(رحم) رحمان‬
/рахман/
милосердый,милостивый
/эпитет аллаха/
‫راه‬
/раһ/
доброта,путь
‫(روج) ارواج‬
распространение
,обращение,спрос
‫(رحم) راحيم‬
милосердный,милостивый
милосердный,сострадательный
‫(رحم) رحوم‬
Тарату,өрістету,кеңейту
-
-
Жол
Қайырымды,мейірімді
/алланың аты/
зат.Адамгерщілік,қайы- Қайырымрым,мейірім,шапағат
ды,мейірімді
-
а.Мухаммед
Елші
пайғамбардың
лақап аты
Кеіс
зат.Бір нәрсеге риза бол- *
маудан,көңіл қалудан
туған кеіс,өкпе,қынжылыс
п.Жол,көрсетуші,басшы
а.Сырт
көрініс,жақсы
сипат
Құдадайдың
көп атының
бірі,мерйірім,ықылас,ынта
а.Рахымды,кешірімді
Қайырым,мей- зат.Адамгершілік қайы- Қайрымірім,щапағат
рым,мейірім,шапағат
ды,мейрімді,кішіпейіл,ізгі ниет
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

181.

Рузи /1/
Араб
180
Садаға /5/
Саза /1/
Парсы
Парсы
Араб
Араб
Риязы/1/
Араб
‫رنك‬
/ранг/
цвет,краска,окраска,блеск,яркость,перен,хитрость,план
‫(رأى) رياء‬
лицемерие,двули- /рийа’/
чие,неискренность
‫روز‬
/руз/
‫سزا‬
возмездие,наказание,награда
милостыня,подение
‫(صدق) صدقة‬
/саза /
/садақат /
день,время,пора
Рушдия /1/ ‫(رشد) رشد‬
/рущд/
сознание,благаразумие,совершеннолетие
,
Сағат/5/
‫ساعة‬
/са ат /
час,часы
Рең /1/
Араб
зат.Келбет,түр-түс,өң,шырай
Тәуліктің
уақыт мерзімін
араб өлшейтін
аспап,құрал
Құдайы,өқрзат.Кеғабыл адамдарға
бан,садақа
ақшалай я заттай қайыету:Тырнағына р,құдайы
татымау,басқан
ізіне тұрмау
Сазасын беЖазасын тартты,есесін
ру:Көресіні
қайтарды
көрсету
а.Түрлі пәндер оқылытн мектеп
сын.Шын ықылас,аЫсырапсыдал жүректен істелз,шығымсыз
ген,қалқысыз,бүкпесіз
п.Ашық күндей -
Көрік,өң
*
Құдайы,құрбан,қайыр
*
*
Күн
Адал,шанайы
*
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

182.

Салауат/3/
‫صالة‬
/салауат/
а.Мақтау ретін- зат.Шүкір, қанағат
Намаз
М.ч.‫صالوات‬
де айтылатын
1.молитва
дұға, намаз
Араб
Салахият/2/ ‫(صلح) صالحية‬
/салахийат/ а.Қабілеттік,
*
1.пригодность,
құдіреттік
Целесообразность,
2.полномочие,компетенция
Араб
Сауап/1/
‫(ثوب) ثواب‬
/сауаб/
Пайда,рақым Шапағаты тиетін игілік- Жақсы іс
1.возноаграждение,
ті, жақсы іс
Награда,2.доброе
дело
Парсы
Сауде/11/
‫سودا‬
/соуда/
Алып сатарлық зат.1.Затты сату шару- *
1.сильная люәрекет
ашылық әрекеті,2.Өзара
бовь,страсть
айтысып бәсекелескен
2.торгоавля,сделка
жай
Араб
Саудайы/1/ ‫سوداوى‬
/саудауи`/ Алаңғасар,
сын.Бетімен кеткен,
Құрғыр, оң1.мелонхоличенақұрыс
әдепсіз,тұрпайы,
баған
ский,
көргенсіз
2.меланхолик
Араб+қа- Сафлық
‫(صفو) صاف‬
/саф/
а.Тазалық
ар.сын.Қоспасы
*
зақ
Чистый,прозрачжоқ,тап-таза
ный,ясный
Араб
Сахаба/1/
‫(صحب) صحابة‬
/сахабат`/ а.Дос,жолдас Ар.зат.діни.Мұхаммед Мұхаммедтің
Рел.
пайғамбардың ислам
серіктері
сподвижники Мудінің күшпен таратқан
хамеда
кездегі сыбайлас серіктері
Араб
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
181

183.

Сахиб/1/
Сая/2/
Саяқ/1/
Сәжде/1/
Самиғ/2/
Сана`и
Сәниғ/2/
Араб
Парсы
Араб
Араб
Араб
182
Араб
Араб
/саждат/
/саууақ/
/сайе/
/сахиб/
‫(صنع) صنيع‬
1.производя щий,
Делающий работник
/сани`/
‫(سمع) سامع‬
/сами`/
1.слушатель,
2.слушающий
‫صناع‬
/сана`/
Умелый,искусный
‫(سجد) سجدة‬
1.поклан,
2.поклонение
‫(سوق) سواق‬
путешественник
‫(صحب) صاحب‬
1.спутник,
2.товарищ,друг
‫ساية‬
1.тень,
2.защита,
покровительство
Дос,жолдас
Зат.1.Жанға жайлы
Қорғақоңыр салқын жер.2.А- ныш,қорған
уыс.Арқа сүйер қамқор,
пана
_
а.Жасаушы,істеуші
а.Мақтаулы
айтулы
а.Естуші
_
_
_
*
*
*
Сын.1.Өз алдына бөлек Жиһанкез,
жүретін,
диуана
Тусыған бойдақ.
2.ауыс.Жападан жалғыз ,
жеке ала бөтен
Намаз оқыған- Зат.Намаз ақып,құдайға *
да жайнамазға құлшылық қылғанда
маңдай тигізу жерге жаятын ақ мата,ишараты
жайнамаз
Оқшау жеке
дара,жалғыз
Ауыс.
Қор,ан,пана
а.Қожа
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

184.

183
1.здоровье,
2.истинность,правдивость
Араб
орган
‫(صور) صورة‬
Сурет /8/
Сиқат/2/
Араб
Араб
Силдық/2/
Араб
Сипат /37/ ‫(وصف) صفة‬
лицо, знающий
наизусть Коран
Сопы /8/
‫(صوف) صوفى‬
Сәхар/1/
Араб
‫(ستر) ستتار‬
1.прикрывающий,
2.прощающий
/эпитет Аллаха/
‫(سحر) سحر‬
Заря,рассвет,
Сухур
‫(صدق) صديق‬
Всегда говорящий
правду,правдивый
‫(صح) صقة‬
Араб
Сәттар/1/
Араб
/сурат /
/суфий/
/сифат /
/сиххат /
/сиддик/
/сахар/
/саттар`/
-
_
_
_
Ерекше қасиет, ар.зат. кейіп-кескін,
түр, белгі
келбет, 2.ерекше белгі
қасиет
Дін жолына
зат.діни. дін жолына
түсіп, имамға түскен құдайшыл адам
қол тапсырған
адам
Бір заттың
зат.Бір заттың қағазға
қағазға не
не басқа бір нәрсеге
басқа нәрсеге түсірілгенбейнесі
түсірген бейнесі, келбеті
Ден саулық
а.Шындық,
шыншыл
а.Ертеңгі
таңертенгі
а.Айыпты
жабушы,
кешірімді
*
*
*
*
*
*
Алланың атының бірі
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

185.

Сұнғат /3/
Сурәһи /1/
Сұхсат /1/
Сүндет /1/
Араб
араб
Араб
+парсы
Араб
/суннат /
/субхан/
184
1.обычай,практика,
2.предание
3.закон
/суннат /
/соһбат /
/сухбат /
сура
/глава Корана/
‫(سحب) سحبة‬
1.сообщество
2.общение,дружба
3.приятели
п.беседа, разговор
‫(سن) سنة‬
/сурат /
1.искусство
2.занятие,
3.ремесло
‫(سور) سورة‬
1.обычай, практика
2предание,
3.закон
,
‫(صنع) صنعة‬
/сан ат /
Сұнат /1/
Араб
‫هللا‬весьма
известный
‫سنة‬
Сұбхан /1/ ‫سبحان‬
Араб
-
Мұхамметтің
дәстүрі, ісі
Сұхбат:қылу:
Әңгімелесу,
пікірлесу
А.Сүре, тарау,
бап
Сұнғати
Шеберлік,
өнерлілік,
кәсіп
Әдет=ғұрып
Жарылқаушы
Ар.зат.діни Мұсылман
болудың белгісі ретінде 5-9 жастағы балаға
жасалатын діни ғұрып,дәстүр
Ар.зат.Әңгіме-дүкен
құрған отырыс, жиын
Әдет-ғұрып,
дәстүр, заң
Әңгіме
Зат.діни1.Құранның бір *
тарауы,бөлімі,2.Бір заттыңжобасы,нұсқасы
-
А.Қағида, ере- же, жол
а. Күшті,
құдіретті
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

186.

Араб
+парсы
Тағат /8/
Араб
185
/тақдир /
/тақат /
идущий влед
‫طاقة‬
1.определение
2.оценка
3.предположение
4.порядок слов
5.эллипс / пропуск
слова
п. предопределение
/божественное/
Мүсін, тұлға,
бітім
-
зат.Сырт көрініс,
мүсін,тұлға, келісімді
келбет, түр, көрік
-
Біреудің
соңынан
еруші
*
Алғыс, бата
алу, алғыс,
бата сұрау
Жазмыш, бұй- ар.зат. 1.Діни.
*
рық
Құдіреттің жазуы, мазмыш
2.Өмір, тұрмыс, тіршілік
3.Ауыс.Бір нәрсенің
жай-күйі, келешегі, болашағы
Сабыр, шыдам ар.зат. Шыдам, төзім,
сабыр
а.Ертуші
-Т- қ.табарака
/табарака/ уа тағала
,
/таби /
1.сила,мощь
2.способность,
3.выносливость,терпение
Тағдыр /22/ ‫(قدر) تقدير‬
Табиғ /1/
Араб
Табарака /5/ ‫(برك) تبرك‬
Араб
Получать благословение, просить
благословения
‫(تبع) تابع‬
Сымбат /2/ қ. Сипат
Араб
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

187.

Тағриф /4/
186
Араб
Талап /45/
/та’зим/
‫(طلب) طلب‬
І.искание,
2.требование,просьба,спрос
3.учение
/талаб/
/талақ/
/тақлидун/
‫(علم) تعليم‬
/та’лим/
І.учения,обучение
2.образование
3.тренировка 4.доктрина
‫(عرف) تعريف‬
/та’риф/
І.ознакомление,обьяснение
2.представление /
кого-л/ 3.определение
қ.тағриф
/тагриф-
‫(عظم) تعظيم‬
приветствие,
п.поклон,оказание
почастей
Араб+қа- Тағрифлау
зақ
араб
Тақлиди /І/ ‫(قلد) تقليد‬
І.подражание,
2.предание,
3.традиция
Араб
талақ/І/
‫(طلق) طالق‬
Развод
Араб
Араб,пар- Тағлим /2/
сы
Тағзым /І/
-
-
-
Талақ ету:Дү- ар.зат.Неке бұзылды әйниеден безу,та- елін тастады деген сөз
стау
Ынта,ықылас І.ар.зат ынта,ықылас,
ұмтылушылық 2.мақсат,тілек 3.Міндет,жауапкершілік
а.таныту,білдіру
а. Біреуге
еру,нану
а.Тану,білу
Тағзым
ар.зат Ізет,құрмет, қоқылу:Ізет көр- шемет
сету,ишара
ету,кішіпейілділік көрсету
а. Үлгі өнеге
Тағылым.ар.зат.
Тәлім,үлгі-өнеге
І.Талпыныс,ынта,ықылас,
2.міндет
*
І.Еліктеу
2. Дәстүр,салт
*
Таныстыру,
таныту
*
Ізет,кішіпейілділік
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

188.

187
Тасбық /І/
Тасдих /І/
Араб
Араб
Араб
Араб
Тариқат/3/
Араб
‫(تم) تمام‬
/Тамам/
І.полнота,совершенство 2.полный,совершенный
3.конец
‫(طرق)طريقة‬
/Тари қат/
І.путь,дорога
2.способ, метод,средство
3.религиозное учение
‫(سبح) تسبيح‬
/тасбих/
1.Прославление,
2.четки
‫(صدق) تصديق‬
/тасдиқ /
І.Вера 2.потверждение 3.утверждение
Тауарих /3/ ‫تواريخ‬
/та’рих /
мн.ч
/тауарих/
І.число,дата 2.время,эпоха 3.история
4.хроника
Тахқиқ/5/ ‫(حق) تحقيق‬
/тақиқ /
І.выполнение,исполнение 2.проверка
3.исследование,изучение 4.усстановление,расследование,
следствие
Тамам /4/
Араб
-
а.Әбден,анық,айқын
а.Тарих
-
-
Құдайға құлшылық етіп
теретін моншақ
тәрізді зат
қ.тастих хақ
-
а.дін жолы,шариғат
Бүкіл,күллі,ес.Барлық,күллі,дүйім
барлық, барша
*
*
Сенім жоқ
*
*
*
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

189.

188
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
+парсы
Араб
қ.тахқиқ
/тахқиқ/
Анықтау,
айқындау
а.Дәрет
Тәкаппар/2/ ‫(كبر) تكبر‬
гордость,высокоме- /такуббар/
рие,тщеславие
Тәқлиф /І/ ‫(كلف) تكليف‬
/тақлиф/
І.поручение/действие/, возложение,
2.обложение,
3.обязанность
Тәкуин/І/
‫(كان) تكوين‬
/такуин/
І.создание,творение,
2.форма,телосложение
а.болдырушы,барлыққа келтіруші
тәқлиф қылу,
а.Бұлтыру, істе
деу
Менмен, паң,
өзімшіл
Таһарат /3/ ‫(طهر) طهارة‬
/Таһарат /
І.чистота,непрочность
2.обрезание 3.рел.
очищение,омовение
Тәбділ/2/ ‫(بدل) تبديل‬
/табдил/
а.Тоқтау,бөгеу
1.замена, 2.перемена
Тәжидуни/І/ ‫تجيدى‬
қ.фатлубни...
обновляющий
/та_ждиди/
Тахқиқлау
-
-
сын.Өр. Көкірек, менмен, паң
-
-
-
-
Барлыққа келтіру
Бұйрық
*
Жаңартушы
Өзгеріс
*
*
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

190.

189
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
‫(علم) تعليم‬
І.учение,обучение
2.образование
3.тренировка
4.доктрина
Тәркі /3
‫(ترك) ترك‬
оставление
бросание
Тәслім /2/ ‫(سلم) تسليم‬
1.приветствие
2. признание
3. вручение
4. поставка
Тәубә /4/
‫توبة‬
покаяние
раскаяние
исправление
Тәуекел /11/ ‫(وكل) تواكل‬
1.самостоятельность
2. самоуспакоенность
3. получение полномочий
4. упование
Тә”уил /1/ ‫(أول) تأويل‬
толкование
разъяснение
Тәлім/І/
/та”уил/
/тауакул/
/таубат/
/таслим/
/тарк/
/та’лим/
ар.зат.Тағдырда ризалық, шүкірлік
Тәсілім: жан тәсілімде.
Өлер шақта, көз жүмар
шақта.
а.Анық, түсінік -
*
Аллаға бас ию
мойындау,
мойынға алу,
тану
Анықтама
Бір іске батыл- зат.Бір іске жалбақтамай *
дықпен бел буу, батыл кіріскендік, белді
көз жұму
бекем буынғандық
а.Шүкірлік
а.Берілу
тәркі дүние
Дүниеден безу
Үлгі,өнеге,тәр- ар.зат Үлгі,өнеге,тәрбие
бие
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

191.

190
Тәшәһһуд
Тозақ /2/
Араб
Парсы
/тузах/
/ташаһада/
/тахсил/
-
-
-
-
сын№ Біршама жақсы,
онды, дұрыс
“Алладан басқа
жаратқан жоқ,
Мұхамед алланың елшісі”
дегенді айту
ғылым
Болжау, ойлау,
жобалау қабілеті
Ойлану, ойлау
*
Діни ұғым бой- зат.Дәни наным бойынша Діни ұғым бойынша күнәлі
өлген кісілерді кінәсі үшін ынша о дүниекісілерді о дүазаптап қинайтын жер
дегі көпір
ниеде қинайтын
жер
а.Куәлік беру
қ.тәхсил-ғұлұм
а.Шама
Тәхсил /1/
/тахмин/
Араб
‫(حمن) تحمين‬
1.оценка
2.предположение,
догадка
‫(حصل) تحصيل‬
1.приобретение, добывание
2. собирание, получение
3.учение
‫(شهد) تشهد‬
произносить слова
исповедания веры:”нет божества кроме
аллаха, Мухаммед
пророк его”.
‫دوزح‬
1.ад, преисподняя
2.дурные нравы
Тахмин /1/
Араб
Араб
‫(طور) طور‬
/таур/
жақсы, оңды,
1.стадия
дұрыс
2.состояние
3.вид.категория
4.манера
Тәфаккару /2/ ‫(فكر) تفكر‬
/таффаккар/ Қ. тәфаккару
размышление, мышление
Тәуір /14/
Араб
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

192.

191
Уайлан /1/
Уайым /13/
Араб
Араб
Уағалейкүм
үссәләм /1/
Араб
Уалуд /1/
Уа /13/
Араб
Араб
Тұмар /1/
Араб
‫(وهم) وهم‬
1.воображение, иллюзия
2.мысль, идея
3.догадка, опасение,
страх
‫(وهل) وهل‬
страх, испуг
‫(ود) ودود‬
любящий
‫وعليكم السالم‬
и вам мир
‫و‬
и, да
частица клятвы
‫(طمر) طومار‬
1.свиток
2.формат
3.тумар
/уаһи/
/уаһал/
/уадуд/
-
Қайғы-қасірет
зат.мұң, шер, қайғы
а.Күйінгенде ай- тылатым одағай
Құдайдың көп
атының бірі
*
*
Амандықты
сұрасқанға жауап сөз:”Сізге
амандық тілеймін”
сүюші
Кезден, тілден
ар.заат.дәни
*
сақтау үшін дұға Жас бала не жаңа туған
жазылған қағаз төлді көз тиюден, ауру-сырқаудан сақтайды деген
ұғыммен ішіне құран сөзі
жазылған үш бұрышты
мата не былғарымен тысталған дұғалық қағаз
ә. Ауыс
жаулаушылық
Және
шылау
/уа алайкум қ.уағалайкумус- Амандасқан адамның
уссалам/
сәләм
сәлемін қабылдау ретінде
қайтарылатын жауап
/уа/
/тумар/
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

193.

Уәхсусан /І/
Уәәхсану /І/
Уәғамилусса- Қ. Уа
лихат /2/
Қ. Амал
Уәзін
Араб
Араб
Араб
192
Қ. Әтәмурун
Әинәсә...
А. Әсірсе
Қ. Құдай табарака...
қ.Әмәнту биллаһи...
а.Аулиелер
-
А. Ысқылдап өл- шейтін өлшеуіш
-
-
-
-
-
а.Діни орындарға тегін берілетін
зат
/уа‘амаусса
- Қ. Уаәлимәлзилих/
на...
/‘ахсану/
/’ихсасан/
‫(وزن) وزن‬
/уазн/
1.вес,
2.значение,
3.муз.размер, 4.грам.
форма
5.стихотворный размер
‫(حسن) إحساسن‬
Чувствование ощущение восприятие,
чувство
‫احسن‬
Наилучший
Прекраснейший
/Та’ала/
Араб
‫تعلى‬
Быть высоким, Возвышенным
Уатағала /6/
Араб
Араб
Араб
‫(وقف) وقف‬
/уақыт/
имущество, завещанное на благотворительные цели.
Уали /1/
‫ولى أولياء‬
/уалий/
1.близкий, родной
2.опекун
3.святой, угодник
Уасифатиһи см.сипат
/*аулийау/
/1/
Уақыт /1/
Араб
Өлең өлшемі
Пайдалы іс
Ең жақсы керемет
*
Құдіреті күшті
*
Әулие
*
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

194.

193
Уеллаһу /1/
Уерд /І/
Ул-ахир
Араб
Араб
Араб
‫)ورد) ورد‬
1. Источник
2. водопой
3. моление, молитва
‫قاعدة االخر‬
последнее правило
Қ. Уа
И у него
Уәллізина /І/ ‫و الذى‬
Который, тот, кто
Араб
/ка’адат-ул
ахир/
/уирд/
/уа лаһу/
/уа‘аллази/
/уа ла/
Уәла /2/
Араб
‫وال‬
И не
‫(وكل) وكل‬
/уакил/
1.поверенный, уполномоченный,
2.агент
3.помощник, заместитель
Уәктүбиһи /І/ ‫و كتبه‬
/уа кутубуИ его книги
хи/
Араб
Уәкіл /І/
/уазир/
Араб
‫(وزر) وزير‬
1.министр. визирб
2.шахм.ферзь
Уәзір /5/
Араб
-
-
-
-
Намаздан кейін- гі, соңғы отырыс
Қ. Әдет, машық
Қ. Уа әммалзинә...
Қ. Уәлләзииә
әмәну...
Қ.мен ля хаяүй... -
А. Және оның
кітаптарына сенемін деген сөз
Ханның көмек- Зат. Кейбір шығыс елшісі, жәрдемшісі дерінің ел билеуші ханынынң немесе патшаларының ақылшысы, кеңесшісі
Құдайдың көп
Зат.белгілі бір мекеменің
атының бірі
атынан іс атқаруға өкілдік
алған, сенім білдіретін
адам
Соңғы қағида
Бір нәрсенің
көзі
Және ол адамда
Қай , қайсысы
Және де ол
емес
Және оның
кітаптары
Сенілген, аманат жүктелген
адам
*
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

195.

Улла /І/
Ухрауи /І/
Удда /2/
Үжүрәһум
Үкімет /І/
Үміт /37/
Фатиха /І/
Фәрияд
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
Парсы
Араб
Араб
/‘ухраун/
/ма’ри фат-уллаһи
194
/омид/
/хукумаут/
/ужуруһум/
/ужур/
Сәнім, дәме
Өкімдік
Уә әммәлзинә
Шек
А. Ахиреттік, о
дүниелік
А. Алланы тану
*
Олардың сыйықтары
Құмарлық,
көңіл ауу, ұнату
*
*
Бірінен кейін
бірің
*
Зат. Белгілі бір істің, ойдың *
жүзеге асуына білдірілетін
сенім, дәме
Зат.Мемлекеттің өкіметтің жоғарғы атқару және
басқару орны
-
-
-
-
‫(فتح) فاتحة‬
/Фатихат/
Қ. Сураһи фатиха Құранның бірінші сүресі
1.открытие, 2.начало,
введение ‫سورة الفاتحة‬
первая сура Корана
/суратул Фатиха/
‫ فراى‬один за другим /фурада/
П. Тілек, сыйыну ‫فرياد‬
/фариад/
түрінде айтылакрик, вопль
тын зар, үн
‫اجور اجر‬
Награда, вознаграждение, плата
+‫ هم‬их награды
‫(حكم) حكومة‬
1.правление
2.правительство
3.государство
‫ اميد‬надежда
‫ (ود) ود‬любовь, друж- /удд/
ба, благосклонность,
симпатия
‫ (اخر) اخروى‬относящийся к загробной
жизни
‫معرفة هللا‬
Познание Аллаһа
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

196.

Фиғлия /І/
Фитнә /2/
Хабар /ІІ/
Хадис /І0/
Хакім /3/
Хақ /22/
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
І. очарование искушение
соблазы
2. безумие
‫(خبر) خبر‬
І.известие, весть,
сообщение, новость,
слух.
2.грам.сказуе-мое
‫(حدث) حديث‬
І.разговор, беседа,
2.интервью, рассказ,
хадис./рассказ из
жизни пророка/
‫حاكم‬
І.правитель, гу- бернатор,начальник, 2.судь-,арбитр
‫(حق) حق‬
І. право, 2. справедливость истина, 3.
долг, обязанность
‫(فتون) فتنة‬
‫فعلى‬
1.Фактический
2.Практический
195
/хаққ/
/хаким/
/хадис/
- Х/хабар/
/фитнат/
/фи‘ли/
Ақылсыздық,
ессіздік
Шындыққа негізделген
І. Құдай, алла
2.Шын, ақиқат,
адал
зат. І. Күмәнсіз із шындық, *
ақиқат 2.Діни. Мұсылман
дініндегілердің ұғымы
бойынша дүниені жаратқан
алла – тағала, құдай, тәңірі
зат. Болған іс, оқиға, сон- *
дай-ақ біреулердің халжайы жөнінде білдірілген
ауызекі немесе жазба
мәлімет
а. Пайғамар.зат.діни Ислам дінінПайғамбардың
бар-дың айтып де-гілердің ұғымы бойын- өмірі туралы
кеткен өсиет
ша Мұхамед пайғамбардың әңгіме....
сөздері
айтқан қасиетті өсиеттері,
сөздері
Дана, данышпан ар.зат. Білімі, оқығаны көп, *
дана ғалым
Біреудің не бір
нәрсенің жай
– күйі туралы
мәлімет, ақпар
а. Бұзық, бұзақы -
А.Өзіне тән істе- летін іс
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

197.

Халат /І/
Хәләт /І/
Халидун /І/
Араб
Араб
Халис /І/
Араб
Араб
Халик /2/
Араб
Халифа /3/
Хәләт /І/
Халидун /І/
Араб
Араб
Араб
Халат /І/
Араб
/халк/
196
‫(خلد) خالد‬
/халид/
вечный, бессмертный
‫(حول) حالة‬
/халат/
І. положение состояние ситуация 2.случай
қ. халат
‫(حلص) حالص‬
/халисун/
І.чистый, искренний,
2.свободный 3.законченный
‫(خلف) خليفة‬
/халифат/
І. наместник, халиф
2.приемник
‫ (خلق) خلق‬І.творение
создание 2.люди,
народ
‫(حول) حالة‬
/халат/
І. положение состояние ситуация 2.случай
қ. халат
‫(خلد) خالد‬
/халид/
вечный, бессмертный
-
-
-
-
*
*
*
Мәңгі, мәңгілік
*
қ.уәлләзинә
әмәну
= халат
-
-
Мәңгі, мәңгілік
*
а. Мемлекет ба- ар.зат. Орта ғасырларда мұ- *
стығы, патшаның сылман дініндегі елдердің
орынбасары
діні мен үкіметін бір өзі
бас-қарып отырған мемлекет билеушісінің құрметті
атағы, лауазымы
а. Хал, жай-күй *
а.Шын, адал,
таза
а. Жаратушы
= халат
қ.уәлләзинә
әмәну
а. Хал, жай-күй
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

198.

Халифа /3/
Халлақы /3/ ‫(خلق) خالق‬
творец, создатель
Хамса /І/
Харбия /І/
Хас /І/
Хасил /7/
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
Араб
/халк/
197
/харбии/
/хамсат/
‫ (خص) خاص‬І.особый, /хас/
особенный 2.частный, личный 3.касающийся /к чему-л/
‫(حصل) حاصل‬
\хасил\
1.результат следствия
2.смысл, 3. Сбор,4.
продукт 5. Поступление 6. Амбар
‫(حرب) حربى‬
военный
‫ خمس‬или
пять ‫خمسة‬
/халиқ/
‫(حلص) حالص‬
/халис/
І.чистый, искренний,
2.свободный 3.законченный
‫(خلف) خليفة‬
/халифат/
І. наместник, халиф
2.приемник
Халис /І/
Араб
‫ (خلق) خلق‬І.творение
создание 2.люди,
народ
Халик /2/
Араб
-
-
*
*
-
-
а. Нағыз, ерекше сын. І. Шын мәніндегі,
нағыз, нақ, дәл, 2.Бір нәрсенің бойына тән, соған
лайық
а.пайда болу,
Хасіл болды – ойлағаны
нәтиже беру
іске асты
а. Әскери соғыс
а.Бес
Пайда , нәтиже
*
*
*
а. Мемлекет ба- ар.зат. Орта ғасырларда мұ- *
стығы, патшаның сылман дініндегі елдердің
орынбасары
діні мен үкіметін бір өзі
бас-қарып отырған мемлекет билеушісінің құрметті
атағы, лауазымы
а. Жаратушы,
*
тәңірі
а.Шын, адал,
таза
а. Жаратушы
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

199.

198
Хаяһүн/1/
Хәрами /1/
Хибаи /2/
Араб
Араб
Хаят/3/
Араб
Араб
Хауаси /1/
Араб
Хаяүн /1/
Хауас /2/
Араб
Араб
Хаслат /2/
Араб
, ,
/ а за /
‫(خبأ) خباء‬
Палатка
оболочка
қ. арам
қ . Хаяхүн
/
/хиба
‫(حى) حياة‬
/хаят /
жизнь, существование
Жизнь, существование
‫(حى) حياء‬
\хайа\
Стыд, застенчивость,
скромность
Қ. Хауас
‫(حصل) حصلة‬
/хаслат/
1. Качества, особенность
2.мудрое правило
‫(هوس) هوس‬
/хауас /
Мысль, идея, помышление
-
-
-
-
-
А . киіз шатырлы -
а . арам нәрсе
= хаяүн
қ. Мән лә хаяүн
Өмір, тіршілік
А. Сипат, сапа, түр
Бұл жерде
адамның сезім
мүшелері мағынасында
Қ. Хауаси хамса -
а. Сипат
Шатыр
*
*
Кімнің ұяты
жоқ болса
*
Сезім мүшесі
Ақыл-ой
Ерекшелік,
сипат
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

200.

Хұлық/1/
Хұсусан/1/
Хұсна/1/
Араб
Араб
Хүзур/2/
Араб
Араб
Хош /3/
Парсы
Хүкім /1/
Хирс/1/
Араб
Араб
Хикмет/22/
Араб
/хош/
/хирс/
199
‫(حسن) حسنى‬
1. Наилучшая 2. Доброе дело
‫(حص) حصوص‬
Особенность , частность
‫(حلق) حلق‬
Характер, натура
2. настроение, гнев
‫(حكم) حكم‬
Господство, власть,
режим, строй
/хусна/
/хусус/
/
/хулқ
/хукм /
‫(خضر) خضور‬
/худур /
Присутсвие , приход
‫(حرص) حرص‬
1 . сильное желание
2. Алчность. 3. Хранение 4. осторожность
‫خوش‬
Приятный, веселый,
радостный
‫(حكم) حكمة‬
/хикмат/
Мудрость , мудрое
изречение пословицы
Көркем, жақсы
-
А . әсіресе, одан гөрі де
қулық зат, Адамның мінез
құлқы
Шариғат , құдай жолы
Пейіл, мінез
1. Құмарлық,
тілек
2. Ашкөздік
Өте әдемі, көркем керемет
*
*
Орныққан
тәртіп
Жақсылық,
ізгі іс
Зат. Көңілдің жан сүйсінер- *
ліктей жай күйі
-
Ар.зат 1. Адамның ақылы- Даналық
на қонбайтын іс
2. ауыр бенеп, азап
Рахат, тыныштық -
Көңіл күй
одағайы
Дүниеге құмарлық
А . керемет, ғажайып іс
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

201.

200
Араб
Араб
Араб
‫هم‬
Они/местоимение
‫هيچ‬
1.ничто ничего 2.
никакой
/шам’/
/шайху/
/ша’ир /
/ша’ири /
/һум/
/һич /
‫هميشة‬
/һамише/
Постоянно, всегда
‫هوا‬
/һава /
1.воздух 2.погода
3.страсть 4.любовь
5.надежда
‫هوس‬
/һавас/
1.страсть вожделение
2.причуда
Қ . хирс
Шаһири/1/ (‫) شاغرشعر‬
1.поэт
2.рассказчик
Мой поэт
Шайх
‫ش ْي ٌخ‬
َ )‫(شيخ‬
1.старик 2.член палаты шейхов 3. шейх,глава племени
Шам /1/
‫(شمع) ش َْم ٌع‬
1.воск 2.свечи
һум/1/
Һеш/1/
Парсы
Араб
һәуәс/1/
Парсы
Һәуа/2/
Һәмишә/2/
Парсы
Парсы
Хірслану/1/
Араб +
қазақ
-
-
-
Үйді жарық етіп тұратын шырақ,балауыз
Кісі аты
а.ақындар
қ.уәлләзина
әмәну...
Еш,ешқандай,
ешбір
=һәуа
Һәуа һәуес-тен: дүние - құмарлық
Үнемі, әрқашан
Ашқарақтану ,
сараң болу
суырып салма ақын
Олар/жіктеу
есімдігі/
*
Құмарлық
Дүние
*
*
Менің ақыным
*
*
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

202.

Шариғат/7/
Шариф/4/
Шарх/2/
Араб
Парсы
Шара/5/
Парсы
Араб
Шапқат/4/
Араб
201
/шари’ат /
/чаре /
/шафақ/
/шафа’ат /
‫(شرف) شريف‬
/шариф/
1.знатный ,благородный,
честный
2.шериф /титул потомков пророка /
ٌ)‫ش ُُروح (شرح‬
/шарх /
1.обьяснение,разьяснение,толкование,описание 2.примечание
‫(شرع) شريعة‬
Законоположение,шариат
‫چاره‬
‫ج‬
ٌ َ‫ِعال‬
Средство, способ
помочь
Шапақтау /1/ ‫(شفق) شفق‬
1.сумерки2.вечерная
заря
Араб +
қазақ
ْ َ ‫ست‬
‫شفَع شفاعة‬
ْ ِ‫ إ‬Заступаться ходатайствовать/за кого-л/
Шапағат / 2/
Араб
а.түсінік,түсіндірме
Ислам дінінің
заңы ,
жолы
а.қасиетті,құдіретті
Амал,айла,лаж
қ.шапағат
*
*
*
Ир.зат.Ирандағы монарх- *
тың , Индиядағы кейбір
мұсылман билеушілерінің
лауазымы
Ар.зат. Діни
Құранға негізделген мұсылмандық ережелер
жиынтығы
-
Зат.белгілі бір жұмысты
орындау үшін қолданылатын амал,айла
Зат.күннің шығар немесе
*
батар кезіндегі қызыл арай
сәулесі
Зат. Үй іші мен өңдірістегі *
және көше бойындағы қараіғылықты сейілту үшін
жағылатын жасанды жарық,шырақ
Ақын бұл жерде Ар.зат.рақым,мейірім,ша- *
көңіл жұбатуды рапат
айтып отыр
Қайрым,мейірім,жәрдем,рахым
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

203.

шәмсі/1 /
Шәрбәт/2/
Араб
шаһбаз/1/
Парсы
Араб
шаһари/1/
Парсы
шәкірт/3/
шаһар/7/
Парсы
Парсы
Шаһ/1 /
Парсы
шаһр/1/
Шафхат/1/
Араб
Парсы
\Шафағат/3/
Араб
202
‫شربات‬
Шербет,сладкий напиток,сироп
‫(شمس) شمس‬
Солнце
/шарбат /
1.қасиетті су,
Ар.зат.жүзім суы,шырыны *
тәтті су 2.ауыс
жан саяты,рахат
/шагерд/ Оқушы,үйренуші Ир.зат. Медреседе оқитын *
,ұстаздың жолын оқушы
қуушы
2. ұстаздардың жолын
қуған ,соның ісін алға апарушы адам
/шамс/
а.күн
*
*
*
*
*
*
*
‫ح ََو ِارى شاكر ٌّد‬
1.ученик
2.приказчик ,подмастерье
-
П.сабаз , ер,пат- шадай
Ир.зат .кең пәйіл ер жүрек
,сабаз
ир.зат. Қала шәр
-
-
-
=шаһар
/шаһ-баз /
‫بأز شاهباز‬
сокол
п.Қалалық
адамдар ,қала
адамдары
Қала,кент
а.шах,патша
=шапағат
=шапағат
қ.шаһар
/шаһри/
/шаһр /
/шаһ/
‫بلدة شهر‬
город
‫شهرى‬
‫بلدى‬
ّ
1.городской
2.горожанин
қ.шапағат
ٌ‫قَ ْيصَر شاه‬
1.шох,царь,
монарх
қ.шапағат
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

204.

203
Шер /2/
Шел /І/
Шел /І/
Парсы
Парсы
Шек /І/
Араб
Шен /І/
Шейіт /2/
Араб
Парсы
Шәри сіз /І/
Араб +
қазақ
‫شأن‬
І. Дело,2.отношени- /ша’н/
е,связь
3.достоинство,важность,положение
‫شر‬
І. Злость,злоба
2.бедствие,несчастье /шарр/
3.вред
‫شل‬
‫(شرك) شريك‬
/шарик/
І.сотварищ,компаньон
соучастник
2.сообщник
‫ (شهد) شهيد‬І. Павший
на войне убитый
2.мученик
/шахиду/
3.жертва
‫(شك) شك‬
/шакк/
І. Сомнение
2.неуверенность
Подозрительность
недоверчивость
Род тонкой цветной /шал/
кожи
/шал/
*
І. Ақ өлім
2.Құрбан
*
Қайғы –қасірет,у- зат.Қайғы-қасірет,мүң
айым
*
Көзін шел қапта- Зат. І. Тері мен еттің ара- *
у,менмендік көр- сындағы біткен жұқа май
сету,дандайсу
қабаты.
2.Көздің қарашығын жауып
түратын ақшыл, ноғала.
3.Көзіне шел бітті.
*
Шен алу, атақ , Зат.әскери қызмет дәрежедәреже алу
сі,атақ
а.Тең келмейтін,бірдей болмайтын, өзімен
қатар түуспейтін
Күнәдан пәк,адал Зат діни Ақ өлім елінің
Шейіт болу;
құрбаны болған адам
-дін жолында жанын пида қылу
Күмән, күдік
Шек келтірмейді.
шүбә
Дау дамайы жоқ күмәнсіз,даусыз
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

205.

204
Араб
Шынжыр /І/ ‫زنجير‬
//занджир/
лаулы
Цепь,оковы
Ықрар /4/
‫(قر) إقرار‬
/икрар/
1.допущение
2.устоновление
3.признание,сознание
Ықтияр /І/
‫(خر) إختيار‬
/’ихтииар/
І.выбор,2.добрая
Воля,добро
вольность
Шүкір /І/
Араб+қазақ
‫(شبه) شبهة‬
/шубһат/
І.подобие
2.сомнение
подозрение
‫(شكر) شكر‬
І.похвала
/шүкр/
2.выражение,благодарнсоть
‫ أك‬+ ‫چوب‬
/чуб/
І. Дерево /как материал
2.лес, 3.дерево
4.прут,палка
Парсы+
қазақ
Араб
Шүбәлы +сыз
Араб +
қазақ
‫شعاع‬
/шу’а’/
Луч,полоса,света,радиус
/шақар/
Шыбық /І/
Шуақ/2/
Араб
Сахар
‫شكر‬
Парсы
Шикәр /І/
Парсы
*
*
Қант
Ар.од. І.Құдайға тоба,тәубә *
2.ауыс,Тәңір жақсы, жаман
емес
Зат.Көзі анық жетпгендіктен туған күмән
Зат. Күн көзінің сәулесі
түскен жер
-
Ерік, наным,
билік
Ар.зат. Әр адамға тән
ерік,қалау
*
Ауыс.Дүрс,таяқ,- зат. І.Ағаштың бұтағы,жа- *
соққы
пырағы жоқ,ұзын да жіңішке,болқылдақ жас өркені
2.Бір нәрсені жүргізу,ұру,жазалау үшін қамшы орнына ағаш
Құрсаулы,шын- *
жырланған а.Берік, наным, *
мойындаушылық
Тәубе,тоба
Күдікті,күмәнді
Күн көзіндегі
жылуы түскен
жер
П.тәтті
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

206.

205
Ынтызар /2/
Араб
‫(نظر) إنتظار‬
I.ожидание
2.отсрочка
қ. Нысап
Ынсап /5/
Араб
‫چرك‬
I.грязный
2.грязь
3.гной
қ. Лаж
Ылайықты /I/ қ. Лайық
Шірік /I/
Парсы
Араб
Шілде
Парсы
Ылаж /2/
Шырақ /6/
Парсы
/интизар/
/черк/
‫(خلص) إخالص‬
/’ихлас/
Искренность
Чистосердчие
Откровенность
преданность
‫چراع‬
/чераг/
Лампа,свечка,светильник,фонарь
2.освещение
‫چله‬
/челле/
Сорокодневный период родов,свадьбы
Араб
Ықылас /7/
Араб
Ар.зат. І.Жақсы ниет,пиғыл *
2.Көңіл,зерде
Қанағат,ынсап,тойымдылық
ынтық, құмар,құштар
=лайықты
=лаж
*
зат.I.Құштар көңіл, ыстық *
ықылас,2. Бір нәрсенә білуге құмарлық, әуесқойлық
Заман дініндегілердің өз молдасына қоятын
аты
Ир.зат.Бедел, қадір, жақсы *
атақ
*
Иістеніп бұзылу, сын. I.Әбден бұзылып
бүліну
шіріп
кеткен
Жарық, шырағ- Зат.І.Бөлмені жарық етіп
*
дан.
тұратын шырағдан шам
Шырақ сөну
2.Экспр.Жеңгесінің қайынУміт үзілу
дарына коятын ат
Жаздың таЗат.Жаздың тамылжыған
*
мылжыған ыстық ыстық айы
айы
І.Ниет, пейіл,
ынта
2.Назар, көңіл
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

207.

206
Ядияр /1/
Я
Араб
Парсы
Іңкәр /4/
Араб
Яғни
Ілім /I/
Араб
Араб
Ынтымақ/3/
Араб
‫يادكار‬
1.память воспаминание
2. сувенир
3.памятник
‫يعنى‬
Он имеет ввиду,то
есть
‫يا‬
или...или...
либо...либо...
/йадкар/
/йа,на/
/йа/
‫(وفق) إتفاق‬
/`иттифақ/
I.согласие
2.соглашение договор
3.соответсвие Сходство
4.совпадение случай
‫علم‬
қ. Ғылым
‫إنكار‬
/`инкар/
отрицание,
непризнание
сын. Ынтық, ынтызар,құмар
-
I.Қарсылық
2.Құмар, ынтық, ынтызар
*
ар.зат. Жеке адамдар не
*
коллектив арасындағы ұйымшылдық, бірлік
«Не, яғни»
шыл.Сөйлем*
тәріздес талғау дегі біріңғай мүшемағынасын-дағы лерді,сөй-лем мен сөйшылау
лемді байланыстырып
тұратын біріңғай мүшелерді,сөйлем мен сөйлемді байланыстырып тұратын «не», «немесе» дегендер тәрізді
Не,немесе ,не
Бір ойды екінші сөзбен
*
болмаса
қайталап айтқанда стильдік
байланыс үшін қолданылатын қыстарма сөз
шыл.Ескерткіш *
,естелік, есте
қалдырушылық
Құмар, ынтық,
ынтызар
Білім, оқу
Бірлік,
татулық, ұйымшылдық
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ

208.

Парсы
Парсы
Араб+
парсы
Япырмау /3/
қ. япырмай
‫يكه‬
Или...или
Кто
Так, как,
Вед же,
Или, или же
Япырмай /10/ ‫ پر‬+ ‫يا‬
старый, 2.старик,
пир, 3.рел. святой
Яки /23/
/йа/
/пир/
/йаке/
Ойпырмау
Опырмай,
Ойпырмай
*
од. Тілде өкіну,
таңдану ретінде
*
айтылтын «я, пірім-ай» деп
сыйынудан шыққан кіріккен сөз
*
шыл. не болмаса, яғни
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
207

209.

АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
Есеналиева Ж.
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ
______________________________________________
Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ-нің
«Полилингва» баспасында беттеліп, басылып шықты
Басуға 13.04.2021 ж. қол қойылды
Қаріп түрі “Times New Roman”. Офсеттік басылым “RISO”
Офсеттік қағаз. Пішіні 60х84 1/16. Көлемі 13,0 б.т.
Тапсырыс № 1085. Таралымы 500 дана.
Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ-нің “Полилингва” баспасы
050022, Алматы қ., Мұратбаев к-сі, 200
Тел.: +7 (727) 292-03-84, 292-03-85, ішкі 21-19
E-mail: [email protected], [email protected]
208