Сыбайлас-жемқорлық құқық бұзушылықтарының салдарымен күресу

1.

Реферат
Дисциплина: Правовые основы противодействия коррупции
Тақырыбы: Сыбайлас-жемқорлық құқық
бұзушылықтарының салдарымен күресу.
Сыбайлас-жемқорлық құқық бұзушылықтарының
салдарымен күресу.

2.

Жоспар:
1. Кіріспе.
2. Негізгі бөлім.
2.1. Сыбайлас-жемқорлық құқық бұзушылықтарының салдары.
2.2. Сыбайлас-жемқорлық құқық бұзушылықтарының себептері.
2.3. Сыбайлас-жемқорлық құқық бұзушылықтарының салдарымен
күресу.
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Кіріспе.

3.

Қалай атаса да парақорлық, сыбайлас жемқорлық бүгінгі таңда сол
індетке ұрынған қоғамның іштен жеген жегі құртына айналып, глобальды
проблема дәрежесіне дейін көтеріліп отыр. Өркениетті мемлекеттердің жоғарғы
лауазымдағы тұлғаларын ірі коммерциялық корпорациялардың параға сатып
алуы шетелдерде бұқаралық сипат алған кезеңдерге тарих куә. Сыбайлас
жемқорлық қайбір елдің де экономикасын, мәдениетін, мемлекеттік
құрылымын, дамуын тежеп қана қоймай оны артқа жіберіп, ондағы тәртіп пен
тыныштықты бұзатынын тарихтың өзі дәлелдеп берді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы, қалыптасуы және дамуы
кезеңінде, бүкіл посткеңестік кеңістіктегі сияқты, Қазақстан Республикасында
да сыбайлас жемқорлық мөлшері, формасы мен әдісі бойынша айқын емес
тенденцияға ие болды.
ХХ ғасырдың 90-жылдарында, КСРО ыдыраған кезде, Қазақстанның
егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы, сыбайлас жемқорлықтың дамуы
заңнамалық және реттеуші вакуумда маңызды пропорцияларға жетті.
Сарапшылардың пікірінше, сыбайлас жемқорлықтан келетін шығындар жылдық
ІЖӨ-нің 10% құрайды. Көлеңкелі экономиканың қарқынды дамуы үрдісі
байқалды. Көлеңкелі капиталдың негізгі көздері: жеңілдетілген несиелер,
жасырын экспорттық субсидиялар, импорттық субсидиялар, жекешелендіру.
Қазақстан Республикасында 10 жылдан астам уақыттан бері экономиканың
түрлі салаларына несие қаражаттары мен басқа да инвестицияларды
пайдаланудың тиімділігіне түбегейлі талдау жүйесі болған жоқ. 2000 жылы
Қазақстанның сыртқы жалпы қарызы 5,7 млрд долларды құрады (бұл ІЖӨ-нің
25,7% құрайды). Әлемдік стандарттар бойынша елдің ішкі қарызы ЖІӨ-нің
50% -нан асып кетуі мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне айтарлықтай
қауіп төндіреді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың жетілмегендігін
ескере отырып, Жапонияны сыбайлас жемқорлықтың дамуын және оның ең
жаман формасын — көлеңкелі экономиканы растайтын мысал ретінде келтіруге
болады. 90-жылдардың ортасындағы Жапондық қарыз дағдарысының
себептерінің бірі несиелеу саласындағы заңнамалық және нормативтік базаның
жетілмегендігі болды: нашар несиелер көлемі шамамен бір триллион долларды
құрады.
2. Негізгі бөлім.

4.

2.1. Сыбайлас-жемқорлық құқық бұзушылықтарының салдары.
Сыбайлас жемқорлық қоғамның барлық салаларына: экономикаға,
әлеуметтік салаға және саясатқа кері әсерін тигізеді, бірақ бұрынғыға қарағанда
азырақ.
Экономикалық салада сыбайлас жемқорлық бірқатар жағымсыз құбылыстар
мен процестердің пайда болуы мен дамуына ықпал етеді:
1. Ол нарықтық бәсекелестік тетіктерін бұзады, экономикадағы
монополиялық үрдістердің пайда болуына ықпал етеді, оның жұмысының
тиімділігін төмендетеді және еркін бәсекелестік идеяларын жоққа
шығарады.
2. Бұл мемлекеттік бюджет қаражатын тиімсіз бөлуге, әсіресе мемлекеттік
тапсырыстарды бөлуге және қарыздарды бөлуге алып келеді, осылайша
мемлекеттік бағдарламалардың тиімді орындалуына кедергі келтіреді.
Әлеуметтік салада сыбайлас жемқорлықтың жағымсыз салдары мыналар:
1. Сыбайлас жемқорлық жарияланатын және нақты құндылықтардың
арасындағы айтарлықтай айырмашылықты білдіреді және қоғам мүшелері
арасында мораль мен мінез-құлықтың «қосарлы стандартын» құрайды.
2. Сыбайлас жемқорлық халық арасында мүлік теңсіздігінің артуына әсер
ететін бай олигархиялық топтардың пайдасына әділетсіз қайта бөлуге
ықпал етеді.
3. Сыбайлас жемқорлық заңнаманы мемлекет пен қоғам өмірін реттеудің
негізгі құралы ретінде беделге түсіреді. Қоғамдық санада азаматтардың
билік пен қылмыс алдында қорғансыздығы туралы идея қалыптасады.
Саяси салада сыбайлас жемқорлықтың теріс салдары келесі көріністерден
көрінеді:
1. Сыбайлас жемқорлық саяси мақсаттардың ұлттық деңгейден
олигархиялық кландар мен топтардың үстемдігін қамтамасыз етуге
ауысуына ықпал етеді.
Сыбайлас жемқорлық қоғамның үкіметке деген сенімін төмендетеді,
демократия құндылықтарының көңілін қалдырады және үкіметтің басқа,
неғұрлым қатаң нысаны — диктатураға ауысуға ықпал етуі мүмкін.

5.

2.2. Сыбайлас-жемқорлық құқық бұзушылықтарының себептері.
Сыбайлас
жемқорлық
мәселесін
зерттеген
кезде
мынадай
сауал
туындайды: сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептері қандай және осы
құбылыс неліктен осындай түрде жүзеге асады. Сыбайлас жемқорлықтың пайда
болу себептерін зерттеу барысында бірқатар киындықтарға тап боламыз. Кейде
бір фактіні сыбайлас жемқорлықтың себептері ме әлде салдары ма екенін
анықтау да қиындық туғызады. Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептері
жүйеленіп, мынадай жіктелім ұсынылады: әлеуметтік-экономикалық, саяси,
ұйымдастырылған, құқықтық себептер, сондай-ақ мәдени-этикалық сипаттағы
факторлар. Осы себептердің әрқайсысына тоқталайық.
Әлеуметтік-экономикалық себептер. Сыбайлас жемқорлықтың кеңістік
ерекшеліктерін талдау кезінде айқындалғандай, елдегі сыбайлас жемқорлықтың
өріс алу дәрежесі экономиканың даму деңгейіне тікелей байланысты. Алайда
керісінше фактіні байқауға да болады. Халықаралық Валюта қоры жүргізген
зерттеудің нәтижесі бойынша сыбайлас жемқорлық ел экономикасының
дамуына едәуір кедергі келтіреді. Сондай-ақ сыбайлас жемқорлық елге келетін
инвестициялар легін қысқартатыны, дарынды адамдарды өнімсіз жұмысқа
тартатыны, бай табиғи ресурстарды тиімсіз пайдалануға жол беретіні, сонымен
қатар, сыбайлас жемқорлық құрылымдық экономикалық өркендеуді арттыруға
бағытталған реформалардың жүргізілуін тежейтіні айқындалды.
Саяси
себептер. Тәжірибе
көрсеткендей,
сыбайлас
жемқорлық
мемлекеттің экономикалық және саяси дамуына кері әсер етеді. Сыбайлас
жемқорлықтың дамуына ықпалын тигізетін саяси факторларға мемлекеттік
құрылымның ерекшеліктерін жатқызуға болады. Қоғамның демократиялануына
байланысты сыбайлас жемқорлық «жаңа» салаларды игерді, бұл – саяси
партияларды, электораттық лауазымдық қылмыстарды қаржыландыру, сайлауда
сайлаушылар дауысының басым көпшілігін алуды қамтамасыз ету үшін саяси
демеушілер жүйесін дамыту. Демократияландыру үдерісі саяси қызметті жүзеге

6.

асыру үшін орталық биліктің біршама өкілеттіктерін аймақтық және жергілікті
билікке беруді көздейді, ал бұндай жағдай кейбір басшыларға жаңа
конституциялық өкілеттіктерін асыра пайдалануға мүмкіндік береді.
Ұйымдық-институционалды себептер. Соңғы кездері жүргізілген зерттеулер
көрсеткендей,
сыбайлас
жемқорлық
мемлекеттіліктің
институционалды
негіздеріне сіңіп, олардың қызметінің тиімсіздігі, дұрыс ұйымдастырылмауы
салдарынан, есеп беру және бақылау жүйесінде нақтылық болмағандықтан кең
өріс алуда.
Құқықтық сипаттағы факторлар. Сыбайлас жемқорлық - бұл әлеуметтік
жауыздық, біріншіден мемлекетке үлкен қаржылық нұқсан келтіреді, екіншіден
мемлекеттік биліктің беделіне залал келтіреді, үшіншіден қоғам мен мемлекет
билігінің өкілеттіктерін моральдік түрде құлатады.
Мәдени-этикалық сипаттағы факторлар. Сыбайлас жемқорлыққа мәдени этикалық факторлардың ықпал етуіне баға беру жеңіл емес, себебі бұл сала
«материалды емес». Алайда қоғамның мәдениеттілігін сыбайлас жемқорлықтың
негізгі себебі ретінде қарастыруымыз тиіс. Дін, мәдениеттің ажырамас бөлігі
бола тұрып, қоғамда сыбайлас жемқорлықтың дамуының алғышарттары болуы
мүмкін. Сондықтан қоғамда бір әрекет норма деп танылса, оны қылмыс деп
жариялау қиындық келтіреді.
2.3. Сыбайлас-жемқорлық құқық бұзушылықтарының салдарымен күресу.
Мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатының тиімділігін
арттыру және сыбайлас жемқорлыққа қарсы қозғалысқа кез-келген
жемқорлықтың туындауына «нөлдік» төзімділік таныту атмосферасын құру
жолын қолдану арқылы барлық қоғамды тарту, сондай-ақ Қазақстанда сыбайлас
жемқорлық деңгейін төмендету болып табылады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың басты бағыттары
мынадай:
● мемлекеттік қызмет саласында сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдар
қолдану;

7.

● қоғамдық бақылау институттарын енгізу;
● мемлекеттік сыңайлы және жеке меншік секторларында сыбайлас
жемқорлыққа қарсы әрекет жасау;
● құқық қорғау және сот органдарында сыбайлас жемқорлықтың алдын алу;
● сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет деңгейін қалыптастыру;
● сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселесі бойынша халықаралық
ынтымақтастықты дамыту.
Осы бағыттар шеңберінде «сыбайлас жемқорлық» ұғымын қайта қарастыруға
және жемқорлық құқықбұзушылықтар арасына нақты шек қоюға, мемлекет
тіршілігіне азаматтық бақылау жүйесін құру және енгізуге мүмкіндік беретін,
сондай-ақ азаматтардың көпшілік ақпаратқа еркін рұқсат алуын қамтамасыз
ететін «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдар туралы», «Қоғамдық
бақылау туралы», «Көпшілік ақпаратқа рұқсат туралы» жаңа заңдары
дайындалып, қабылданатын болады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат – мынадай міндеттерді шешуге
бағытталған шараларды қамтитын мемлекеттік саясаттың құрамдас
бөлігі:
• сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті ұйымдастыру;
• сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды анықтау және олар үшін
жазалау тиімділігін арттыру;
сыбайлас
жемқорлықты
оның
барлық көріністерінде
қоғамдық
қабылдамау жағдайын жасау.
Квазимемлекеттік және жекеше сектордағы сыбайлас жемқорлыққа
қарсы іс-қимыл
Халықаралық ұйымдардың деректері бойынша квазимемлекеттік және
жекеше сектордағы сыбайлас жемқорлықтың қаупін оның мемлекеттік
сектордағы ауқымдарымен толық салыстыруға болады.

8.

Квазимемлекеттік секторда мемлекеттік сатып алулардың көлемдерінен жиі
асып кететін бюджет кезінде сырт көзге сыбайлас жемқорлықшыл проблемасы
соншалықты өткір емес. Алайда қазіргі ахуал бұл сектордағы ашықтықтың
жеткіліксіз екендігін айғақтайды. Сондықтан осы сектордағы есеп берушілікті,
бақылауда болуды және шешімдер қабылдау рәсімдерінің ашықтығын
қамтамасыз ететін ұйымдық-құқықтық тетіктер қажет.
Қазақстанның әлемнің неғұрлым дамыған 30 елінің қатарына кіруі іскерлік
этика мен бизнесті адал жүргізудің қазіргі заманғы қағидаттарын сақтау кезінде
ғана мүмкін болады.
Жұмыс істеп тұрған Ұлттық кәсіпкерлер палатасы отандық бизнестің
мүдделерін қорғаумен қатар оның ашықтығы мен сатылмайтындығы үшін
жауаптылықта өз үлесін атқаруға және корпоративтік сектордағы сыбайлас
жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бойынша шаралар қабылдауға тиіс.
Бұл жолдағы алғашқы қадам жасалды да – Бизнестің сыбайлас жемқорлыққа
қарсы хартиясы әзірленді. Мұнда Қазақстанның сыбайлас жемқорлықтан бойын
аулақ ұстайтын жеке кәсіпкерлігінің негізгі қағидаттары мен постулаттары
жарияланған.
Қаржылық-шаруашылық қызметтің түрлі салаларында алдағы уақытта
бірқатар басқа да сыбайлас жемқорлыққа қарсы шараларды қабылдау керек.
Сондай-ақ квазимемлекеттік және жекеше сектор субъектілерінің
азаматтарға қызметтер көрсеткен кезде ашықтықты қамтамасыз ету үшін
жағдайлар жасау бойынша шаралар қабылданады.
Бұл, оның ішінде банк саласында электрондық технологияларды
пайдалануды кеңейту, табиғи монополиялар саласындағы тарифтерді айқындау
үшін нақты критерийлерді белгілеу, мемлекеттің құрылыс саласы мен
экономиканың басқа да салаларында қатысуын қысқарту болып табылады.
Сонымен қатар жекеше сектордағы сыбайлас жемқорлық көріністерімен
күрес ол инвестициялық ахуалды нашарлатуға және кәсіпкерлер үшін
тәуекелдерді көбейтуге әкеп соқпайтындай етіп жүргізілуі тиіс.

9.

3. Қорытынды.
Сөйтіп, сыбайлас жемқорлық - бұл, біріншіден, мемлекетке үлкен
қаржылық нұқсан келтіреді, екіншіден, мемлекеттік биліктің беделіне залал
келтіреді, үшіншіден, қоғам мен мемлекет билігінің өкілеттіктерін моральдік
тұрғысынан құлдыратады.
Сыбайлас жемқорлық-жалпы мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігінің жайкүйіне деструктивті әсер ететін қоғамдық өмірдегі аса қауіпті факторлардың
бірі болып табылады. Мемлекеттік және қоғамдық қауіпті құбылыс ретінде
сыбайлас жемқорлықтың негізгі қаупі оның мемлекеттік құрылым негізіне және
қоғам өмірін құқықтық реттеудің конституциялық негіздеріне жойқын
ықпалынан тұрады. Қазақстанда да, сондай-ақ әлемнің басқа да елдерінде де
сыбайлас жемқорлықтың барлық өсіп келе жатқан ауқымы, оның ұлттық
экономикалардың дамуына теріс әсер ету дәрежесі осы феноменге қазіргі
заманғы жағдайда жаңа баға беруді талап етеді. Жоғарыда аталған
бағдарламалық құжаттардың ауқымды міндеттерін іске асыруды шешу үшін
елдегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың тиімділігін сапалы арттыру
қажет.
Мемлекет пен қоғамның тығыз серіктестігі ғана сыбайлас жемқорлыққа
табысты қарсы тұруға мүмкіндік береді.
Қоғамның қолдауынсыз жоғарыдан жүргізіліп жатқан сыбайлас
жемқорлыққа қарсы шаралар тек ішінара нәтиже береді.
Сыбайлас жемқорлыққа деген төзбеушілік әрбір қазақстандықтың азаматтық
ұстанымына, ал Адалдық пен Сатылмаушылық мінез-құлық нормасына айналуы
тиіс.
Азаматтарда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет, сыбайлас
жемқорлыққа деген берік иммунитет, оған деген жұртшылықтың мінеуі болмай,
қалаған нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес. Әрбір қазақстандық, әрбір отбасы
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес – бүкіл қоғамның ісі екенін түсіну керек.

10.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыруда өскелең
ұрпақпен жұмыс қағидатты маңызды рөл атқарады. Тек жас кезінен мінезқұлықтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттарын енгізу бұл әлеуметтік
зұлымдықты жоюға мүмкіндік береді.
Бала кезінен тұлғаны қазақстандық патриотизм және сыбайлас
жемқорлықты қабылдамау рухында тәрбиелеу маңызды болмақ.
4. Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Мақала, Каримова А., Павлодар аудандық Әділет басқармасының бас
маманы
2. Мақала, Орал қаласы прокуратурасының прокуроры - Б.Бисенбаев.
3. Мақала, Ерғали Берікұлы, Abai.kz.
4. https://kuef.kz/kz/stop_corruption/
5. http://altynsarin.kostanay.gov.kz/kz/question-answer/borba-s-korruptsiey-/?
id_elem=181&n=2