Мемлекеттік билік жүйесіндегі сот билігі

1.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ ЖАНЫНДАҒЫ СОТ
ТӨРЕЛІГІ АКАДЕМИЯСЫ
Мемлекеттік билік
жүйесіндегі сот билігі
Нұрышева Т.С., заң ғыдымдарының канидаты,
Орталық профессоры
Астана - 2023

2.

Қазақстан Республикасындағы сот билігі және сот жүйесінің
конституциялық негіздері
Мазмұны:
Қазақстанда сот билігінің
қалыптасу ерекшеліктері
Қазақстан
Республикасындағы сот
билігінің конституциялық
негіздері

3.

Сот
билiгi
•Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады
және
азаматтар
мен
ұйымдардың
құқықтарын,
бостандықтары
мен
заңды
мүдделерін
қорғауға,
Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де
нормативтiк
құқықтық
актiлерiнiң,
халықаралық
шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет етедi
• Ешкiмдi де оның iсiн заңның барлық талаптары мен
әдiлеттiлiктi сақтай отырып құзыреттi, тәуелсiз және
алаламайтын соттың қарау құқығынан айыруға
болмайды.

4.

Қазақ елінде сот билігінің қалыптасуының ерекшеліктері:
“Бии испытывались на логику. Биями
становились тогда, когда выяснялось, что
они владеют хорошей логикой. Когда
испытывали бия, ему задавались очень
сложные вопросы, на которые он должен
был ответить, полагаясь только на логику.
А у кочевников были совершенно светские
нормы. У них было совершенно иное
мышление.
Вообще
биев
называли
величайшими мастерами словесности. Они
были великолепными ораторами. У них не
было никакого аппарата. Он один все
решает. Причем люди за советом приходили
из любых черт, из любого рода, из любого
жуза, из любого края”.
«Тура биде туған жоқ».

5.

Қазақ елінде сот билігінің қалыптасуының ерекшеліктері:
Бия-судью
представляли
как мудреца и истиноносителя,
как знатока законов степи и
судебных
прецедентов,
вошедших в историю и в
сознание народа, воспринимали
как
посредника
между
тяжущимися сторонами - таково
было массовое общественное
убеждение.
«Билік айтқан би емес, бітім
тапқан би болар»

6.

«Жеті Жарғы» қазақ қоғамының қалыптасқан саяси,
этникалық, шаруашылық, əлеуметтік дəстүрлерін сақтау
мақсатында қылмыстың ұсақ-түйегі болмайды деп есептеп
бəріне жаза қолданды. Сонымен қатар, қазақ мемлекетінің
хандық дəуірдегі басқару жүйесін жəне даулы мəселелерді
шешуге ерекше көңіл бөлгені анық.

7.

Қазақ еліндестан Республикасында сот билігінің қалыптасуының
конституциялық-құқықтық негіздері:

8.

Қазақстан Республикасы сот жүйесінің негізін
қалаушылар
ҚР Конституциялық Сотының
төрағасы – конституциялық
бақылау институты
(конституциялық сот
өндірісі)
Баймаханов
М.Т.
академик, д.ю.н.
–

9.

Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Мемлекеттiк
егемендiгi туралы декларация жөнiнде
Қазақ ССР Жоғарғы Советінің 1990 жылғы 25 қазандағы № 307-XII
Қаулысы
Республикада мемлекеттiк өкiмет билiгi оны заң шығару,
атқару және сот билiгiне бөлу принципi бойынша жүзеге
асырылады.
Заң шығару билiгiн Қазақ ССР Жоғарғы Советi жүзеге
асырады.
Президент Республиканың басшысы болып табылады
және онда ең жоғары өкiмшiлiк-атқару билiк болады.
Ең жоғары сот билiгiн Қазақ ССР Жоғарғы Соты
жүргiзедi (7 т.).

10.

Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ЗАҢЫ.
1991 жылғы 16 желтоқсан.
10-бап.
Заң шығару билiгiн Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының басшысы және оның
атқарушы өкіметі Президент болып табылады.
Сот билігін Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Соты мен Жоғары Арбитраждық Соты атқарады.
Конституцияны сот арқылы қорғайтын жоғары орган
Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты
болып табылады.

11.

* Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
Конституциясы
16 -тарау
Соттар
Конституциялық
Сот
Жоғарғы Сот
Жоғары Төрелік
Сот

12.

* ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
КОНСТИТУЦИЯСЫ
(1993 жыл)
16-тарау
СОТ
95-бап. Қазақстан Республикасындағы сот билігі Конституциялық
Сотқа, Жоғарғы Сотқа, Жоғары Төрелік Сотқа және заң бойынша
құрылатын төменгі соттарға тиесілі.
Ешқандай өзге органның, лауазымды немесе өзге де адамның сот
билігі міндеттерін өз мойнына алуға қақысы жоқ.
Конституциялық Сот Қазақстан Республикасы Конституциясын қорғау
жөніндегі сот билігінің жоғары органы болып табылады.
Жоғарғы Сот, Жоғары Төрелік Сот өз құзіретіндегі мәселелер
бойынша сот билігінің жоғары органдары болып табылады және
төменгі соттарға сот қадағалауын жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы соттары мен судьяларының мәртебесі
конституциялық заңдармен белгіленеді. Соттардың ұйымдастырылу
және қызмет тәртібі заңмен белгіленеді.
Төтенше, арнаулы соттар мен судьялар қызметтерін құруға және
тағайындауға жол берілмейді.

13.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
КОНСТИТУЦИЯСЫ
(1993 жыл)
* 100-бап.
* Қазақстан Республикасы судьяларының өкілеттік мерзімі - он
жыл.
*
Судьялар өз міндеттерін атқарудан сот ісін жүргізуге
қатысуына кедергі болатын денсаулық жағдайына байланысты
ғана, сондай-ақ өз тілегі бойынша мерзімінен бұрын босатылуы
мүмкін.
*
Судьялар заңда белгіленген негіздер мен тәртіп бойынша өз
өкілеттігінен мерзімінен бұрын айрылуы мүмкін.

14.

* 101-бап.
Судьялар тәуелсіз болады және Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңдарына ғана
бағынады.
Соттың Қазақстан Республикасы Конституциясына қайшы
келетін заңды қолдануға қақысы жоқ. Егер сот қолданылуға
тиіс заң немесе өзге де бір қалыпты құжат Қазақстан
Республикасы Конституциясына қайшы келеді деп тапса, ол
іс жүргізуді тоқтата тұрып, Қазақстан Республикасы
Конституциялық Сотына бұл заңды Конституцияға сай емес
деп тану туралы өтініш жасайды.
Соттың сот әділдігін іске асыру жөніндегі қызметіне
қандай да болсын араласуға жол берілмейді және ол заң
бойынша жауаптылыққа әкеп соқтырады.
Нақты істер бойынша сот әділдігін іске асыру мәселелері
жөнінде судьялар есеп бермейді.

15.

Қазақстан Республикасындағы сот билігінің конституциялыққұқықтық негіздері:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы
- «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының
мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының 2000 жылғы
25 желтоқсандағы N 132 Конституциялық заңы
- Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі туралы,
2015 жылғы 4 желтоқсандағы № 436-V Қазақстан
Республикасының Заңы.
1
5
Сот жүйесіне жатпайды:
*"Астана" халықаралық қаржы орталығы
(Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы 2015 жылғы 7 желтоқсандағы
№ 438-V ҚРЗ).
*Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты
(Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы 2022 жылғы 5 қарашадағы №
153-VII ҚРЗ).

16.

Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол
Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарына бөліну,
олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін
пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау
принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
(ҚР Конституциясы 3-бабының 4-тармағы)

17.

* Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясы
Жоғарғы Сот
Республиканың жергілікті және
басқа да соттары

18.

Қазақстан Республикасында сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады.
ҚР Конституциясының 75-ші бабы
Қазақстан Республикасының сот жүйесі:
ҚР Жоғарғы Соты
1
8
Республиканың
жергілікті және басқа да
соттары
Республиканың сот жүйесі Республика Конституциясымен
және конституциялық заңмен белгіленеді. Қандай да бір
атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға жол
берілмейді.

19.

* Қазақстан Республикасы сот билігінің мақсаты
*
Азаматтар мен
ұйымдардың
құқықтарын,
бостандықтары мен
заңды мүдделерін
қорғау
Республиканың
Конституциясының,
заңдарының,
өзге
де
нормативтік
құқықтық
актілерінің,
халықаралық
шарттарының
орындалуын
қамтамасыз ету
* Қазақстан Республикасы сот
билігінің мақсаты

20.

Қазақстан Республикасы сот жүйесiнiң бiрлiгi:
Конституцияда, осы Конституциялық заңда, iс
жүргiзу және өзге де заңдарда белгiленген, барлық
соттар мен судьялар үшiн ортақ және бiрыңғай сот
төрелiгi принциптерiмен;
сот билiгiн барлық соттар үшiн сот iсiн жүргiзудiң
заңдарда белгiленген бiрыңғай нысандары арқылы
жүзеге асырумен;
Қазақстан Республикасының барлық соттарының
қолданыстағы құқықты қолдануымен;
заңдарда судьялардың бiрыңғай мәртебесiн баянды
етумен;
заңды күшiне енген сот актiлерiн Қазақстан
Республикасының бүкiл аумағында орындаудың
мiндеттiлiгiмен:
барлық соттарды тек қана Республикалық бюджет
есебiнен қаржыландырумен қамтамасыз етiледi.

21.

* Сот төрелігінің негізгі белгілері
Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге
асырады
Республиканың сот жүйесі Республика Конституциясымен және
конституциялық заңмен белгіленеді. Қандай да бір атаумен
арнаулы және төтенше соттарды құруға жол берілмейді.
Сот билігі Республика Конституциясының, заңдарының, өзге
де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының
негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады.
Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және
заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге
асырылады. Заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот ісін
жүргізу алқабилердің қатысуымен жүзеге асырылады.
Соттар шешімдерінің, үкімдері мен өзге де қаулыларының
Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады.

22.

* Қазақстан Республикасы Конституциясының 75бабының 4-тармағын ресми түсiндiру туралы
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің 2006 жылғы 14
сәуірдегі № 1 Қаулысы
Қандай да бiр атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға
жол берiлмейдi деген конституциялық норма, мынадай белгiлермен
сипатталатын соттарды құруға тыйым салынатынын бiлдiредi:
1)
олардың
құрылысы,
құзыретi
және
құрылу
тәртiбi
Конституциямен және конституциялық заңмен емес, арнаулы
нормативтiк құқықтық актiлермен регламенттеледi;
2) олардың сот төрелiгiн жүзеге асыруы, өзге соттар үшiн
заңдармен белгiленген сот iсiн жүргiзу тәртiбiнен алынып тастаулар
қолданыла отырып жүзеге асырылады, бұл адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтiрiлуiне жағдай жасайды;
3) олар құрылған және қызмет iстеген кезде Конституцияның 3бабының 4-тармағымен көзделген мемлекеттiк билiктiң заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну принципi
сақталмайды, бұл арнаулы соттардың билiктiң атқарушы тармағы
органдарынан ұйымдық бағыныстылығынан немесе тәуелдiлiгiнен
көрiнедi.

23.

*Жергiлiктi соттар
облыстық және
оларға теңестiрiлген
соттар (Республика
астанасының қалалық
соты, республикалық
маңызы бар
қалалардың қалалық
соттары)
аудандық және
оларға
теңестірілген
соттар
(қалалық сот,
ауданаралық сот)

24.

* Қазақстан Республикасында басқа соттар, оның ішінде
мамандандырылған соттар құрылуы мүмкін.
әкiмшiлiк
экономикалық
әскери
кәмелетке
толмағандардың
iстерi жөнiндегi
Әкімшілік құқық
бұзушылық туралы
істер бойынша

25.

Судьялар сот төрелiгiн iске асыру кезiнде тәуелсiз және
тек Конституция мен заңға ғана бағынады.
Ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья өкiлеттiгiн немесе сот билiгi
функцияларын иеленуге құқығы жоқ.
Судьялардың мәртебесi мен тәуелсiздiгiне нұқсан келтiретiн заңдарды
немесе өзге де нормативтiк құқықтық актiлердi қабылдауға жол
берiлмейдi.
Соттың сот төрелiгiн iске асыру жөнiндегi қызметiне қандай да бiр араласуға
жол берiлмейдi және заң бойынша жауаптылыққа әкеп соғады.
Судьялар нақты iстер бойынша есеп бермейдi.
Сотқа
немесе
судьяға
құрметтемеушiлiк
белгiленген жауаптылыққа әкеп соғады
бiлдiру
заңда

26.

Қазақстан Республикасының сот жүйесіне кірмейтін
"Астана" халықаралық қаржы орталығы сотының ерекше
мәртебесі болады.

27.

* "Астана" халықаралық қаржы орталығы
туралы
Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы
2015 жылғы 7 желтоқсандағы № 438-V ҚРЗ.
*Орталықтың
соты өз қызметінде тәуелсіз және
Қазақстан Республикасының сот жүйесіне кірмейді.
*Орталықтың соты өз қызметінде Англияның және
Уэльстің процестік қағидаттары мен нормаларына
және
(немесе)
әлемнің
жетекші
қаржы
орталықтарының стандарттарына негізделуге тиіс
болатын Кеңестің "Астана" халықаралық қаржы
орталығының соты туралы" қаулысын басшылыққа
алады.

28.

13-бап. Орталықтың соты
..
2. Орталықтың соты өз қызметінде
тәуелсіз
және Қазақстан
Республикасының сот жүйесіне кірмейді.
3. Орталықтың соты екі сатыдан: бірінші сатыдағы соттан және
апелляциялық соттан тұрады.
3-1. Орталық сотының төрағасы мен судьяларын Орталықты Басқарушының
ұсынымы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайды
және босатады.
4. Орталықтың соты қылмыстық және әкімшілік сот ісін жүргізуді
жүзеге асырмайды және мыналарға:
1) Орталық қатысушыларының, Орталық органдарының және (немесе)
олардың шетелдік жұмыскерлерінің арасында туындайтын дауларды қарау
мен шешуге;
2) Орталықта жүзеге асырылған және Орталықтың құқығына бағынысты
кез келген операцияға қатысты дауларды қарау мен шешуге;
3) тараптардың келісімі бойынша Орталықтың сотына берілген дауларды
қарау мен шешуге қатысты айрықша юрисдикцияға ие болады.
5. Орталықтың соты өз қызметінде Англияның және Уэльстің процестік
қағидаттары мен нормаларына және (немесе) әлемнің жетекші қаржы
орталықтарының стандарттарына негізделуге тиіс болатын Кеңестің
"Астана"
халықаралық
қаржы
орталығының
соты
туралы"
қаулысын
басшылыққа алады.

29.

*
Қазақстан Республикасының
Конституциясы
(1995 - 2022 жылдары)
Қазақстан Республикасының
Конституциясына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы
Қазақстан Республикасының 2022
жылғы 8 маусымдағы Заңы.
(2022 жылғы 5 маусымдағы
республикалық референдумда
қабылданды
VI бөлім
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕС
VI бөлім
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ СОТ
VII бөлім
Соттар жəне сот төрелiгi.
VII бөлім
Соттар жəне сот төрелiгi.
Прокуратура. Адам құқықтары
жөніндегі уəкіл

30.

Республиканың жергілікті және басқа да соттары
1) облыстық және оларға теңестiрiлген соттар (Республика
астанасының қалалық соты, республикалық маңызы бар
қалалардың қалалық соттары);
2) аудандық және оларға теңестірілген соттар (қалалық сот,
ауданаралық сот).
3. Қазақстан Республикасында басқа соттар, оның ішінде
мамандандырылған
(әскери,
қаржылық,
экономикалық,
әкiмшiлiк,
кәмелетке
толмағандардың iстерi жөнiндегi және басқа) соттар құрылуы мүмкін.
3-1. Мамандандырылған соттарды облыстық немесе аудандық сот
мәртебесімен Қазақстан Республикасының Президенті құрады.
3
0

31.

Судьялар сот төрелiгiн iске асыру кезiнде тәуелсiз және
тек Конституция мен заңға ғана бағынады.
Ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья өкiлеттiгiн немесе сот
билiгi функцияларын иеленуге құқығы жоқ.
Судьялардың мәртебесi мен тәуелсiздiгiне нұқсан келтiретiн заңдарды немесе
өзге де нормативтiк құқықтық актiлердi қабылдауға жол берiлмейдi.
Соттың сот төрелiгiн iске асыру жөнiндегi қызметiне қандай да бiр араласуға
жол берiлмейдi және заң бойынша жауаптылыққа әкеп соғады.
Судьялар нақты iстер бойынша есеп бермейдi.
Сотқа
немесе
судьяға
құрметтемеушiлiк
белгiленген жауаптылыққа әкеп соғады
бiлдiру
заңда

32.

Назар қойып тыңдағандарыңызға
рахмет!