Орус дылдан үлегерлеп алган сөстерни шын бижиири

1.

Эрзин кожуун
Мөрен ниити билиг школазы
5-ки класска тыва дылга ажык кичээл
Темазы:
«Орус дылдан үлегерлеп алган
сөстерни шын бижиири»
Мөрен школазының дээди
категорияның тыва дыл
башкызы Карти Л.Н.
белеткээн.
Морен-2014

2.

Өөредиглиг сорулга: Орус дылдан үлегерлеп алган сөстериң шын бижиирин
билиндирер.
Кижизидиглиг сорулга: Төрээн дылыга сонуургалдыг, ынак, шинчилекчи
хамаарылгалыг болурунга, башкы – хүндүткелдиг мергежил, ону хүндүлеп
чоруурунга кижизидер.
Сайзырадыр сорулга: Аас чугаазын, угаап бодаар, билип алыр сонуургалдарын
сайзырадыр.
Дерилге: Чуруктуг викторина, анаграммалар, сөзүглел карточкалар, чаңгыс сөс
биле харыылаар викториналар.
Кичээлдиң чорудуу:
I Организастыг кезээ.
•Кичээлге белеткелди хынап, кичээнгейин хаара тудар.
•Кичээлдиң темазын, сорулгазын дыңнаддыр. Чүге өөренир ужурлуг бис? (башкы
тайылбырлаар)
II Чаа тема тайылбыры.

3.

•Словарьлыг диктант.
Школа, альбом, трактор, класс, гараж, завод
- Бижээн сөстеривисти кандыг дылдан үлегерлеп алган-дыр бис?
- Орус дылдан.
-Ам боттарыңарның билириңер үлегерлеп алган сөстериңерден адап көрүңерем.
-Уругларның харыызы
Тайылбыр:
Орус дылдан үлегерлеп алган сөстерниң дөзүн орус дылда канчаар бижиир
болдур, ол хевээр бижиир.
•Ном биле ажыл.
Мергежилге 190 (өөреникчилерниң бижип алган сөстерин хынаар)
•Орус дылдан үлегерлеп алган сөстерге кожумактар немежирге
бижиириниң дүрүмнерин тайылбырлаар:
шын

4.

Сөөлү Ь (чымчак демдек)-биле төнген сөстерге ажык эвес үннерден эгелээн
кожумактар немежирге, ол Ь (чымчак демдек) хевээр артар
Чижээ: фонарь – фонарьларга, циркуль – циркульдар
Сөөлү Ь (чымчак демдек)-биле төнген сөстерге ажык үннерден эгелээн
кожумак немежирге, Ь (чымчак демдекти) биживес.
Чижээ: Циркуль – циркулюм, лагерь – лагери.
Үлегерлеп алган сөстерниң сөөлүнге ыыткыр үннер дүлей адаттынар болганда,
ук сөстерге дүлей үннүң үжүү-биле эгелээн кожумактар бижиир.
Чижээ: клуб – клубка, завод – заводка, гараж – гаражтар.
Дөзү дүлей ажык эвес үннер-биле төнген үлегерлеп алган сөстерге ажык үнбиле эгелээн кожумак немежирге, ол дүлей ажык эвес үннер ыыткыр ажык эвес
үннер-биле солчур.
Чижээ: адрес – адрези, шкаф – шкавы, огурец – огурези.

5.

III Быжыглаашкын
Өөренген темага хамаарыштыр уругларның аас чугаазын, угаап-бодаар, билип
алыр сонуургалдарын, сагынгыр, тывынгыр чоруун сайзырадыр.
•Сөзүглел-биле ажыл.
Марска чедер частым
… Чогуур шагы чеде бээрге, ракетодром начальнигинге чеде бердим.
Кабинеттиң ханаларында телевизор ышкаш экраннар-ла хөй: «Марс», «Венера»,
«Ай», «Юпитер» болгаш оон-даа өске бижиктерлиг. Төгерик арынныг, шириин
шырайлыг, бежен хире харлыг кижи олур
(Б.Х. «Төрээн чогаал», 6 класс)
Сөзүглелде сөстерни бөлүктээр:
а) Орус дылдан үлегерлеп алган сөстер – 1-ги одуруг
б) Хуу аттар – 2-ги одуруг
в) Эртем-техниканың чедиишкиннерин көргүскен сөстер – 3-кү одуруг
Фантастиктиг чечен чугаадан үзүндүге даянып алгаш «2011 чыл – космонавтика
чылы» - деп кыска беседа.
•Физминутка
Космонавтика чылы, космос, бирги летчик-космонавт дугайында чугаалашкан
болганывыста бис база космосче ужудуг кылыр бис, уруглар.

6.

- Космоска кижи кандыг байдалче кире бээрил?
- Деңзи чок
- Ам буттарывыс баштаррынга холдарывыс-биле деңзи чок байдалдың сула
шимчээшкиннерин кылыылыңар
1-2, 3-4; 1-2, 3-4
•Чуруктуг шилилге диктант
(чурукту азып бээрге чүгле орус дылдан үлегерлеп алган сөстер-биле адаар чүве
аттарын шилип бижиир).
Хынаарда, херек сөстерни башкы азып бээр, уруглар частырыгларын боттары
эткеш, ажылын боттары үнелээр, демдектерни салыр.
•Викторина (үлегердеп алган чаңгыс сөс-биле харыылаар)
Өөреникчилерни чайын дыштаныр чери – лагерь.
Төгерик шыяр өөредилге херексели – циркуль.
Машина тургузар чылыг бажың – гараж.
Чер бөмбүрзээн бичеледир көргүскен өөредилге херексели – глобус.
Ооң-биле өңнутешкен кижи кадык, шыырак болур – спорт.
Машиналар кылып үндүрер бүдүрүлге чери – завод.
Октаргайже ужудар техника – ракета.
Ракета ужуп үнер шөл – космодром.
Ракета корабльди башкарар кижи – космонавт.

7.

Үнүп келген сөстерни кожумак чокка, кожумак немежирге шын бижилгезин
өөренип турар дүрүмнер-биле тайылбырлаар, быжыглаар.
Лагерь – лагери – лагерьниң
Гараж – гаражтар
Глобус – глобузу
•Чуруктуг викторина «Кым-дыр?».
Чеди аңгы мергежилдиң кижилериниң чуруктарын азып бергеш, оларның
херекселдерин көргүскен чуруктарны уругларга үлеп бээр (башкының –глобус,
эмчиниң – фонендоскоп, ГАИ ажылдакчызының – светофор, парикмехерниң –
фен, журналисттиң – микрофон, чурукчунуң - гуашь). Кымның херексели-дир,
ону адааш, ол мергежилдиң кижизинге аппарып чыпшырып каар.
- Херекселдерниң аттары кандыг сөстер-дир?
- Орус дылдан үлегерлеп алган.
- Фонендоскоп, глобус деп сөстерге ажык үн-биле эгелээн кожумактардан немеп
көрүңерем.
- Фонендоскову, глобузувус (дүрүмүн тайылбырлаар)
- Бо мергежилдиң кижилери чүге херегил?
Олар чок болза кандыгыл? Кыска беседа.

8.

•Анаграммаларны болгаш тоол маадырларын тыптырар.
(уругларга үлеп бээр, боттары номчааш, харыылаар)
•Улуг, биче маадырлар дөгерези шууштур тургулапкаш, эмеглежип тырткаш тура
соп чадаан. Күзүн быжар чүү боор ол?
•Кончуг чаагай сметана холуп тургаш быжыргаш, сооп чытсын дээш, соңга
караанга салып каарга, черже дүшкеш, улаштыр чуглуп чорупкан. Чүү ийик?
•Аксы-боксу, дижи, бажы аараан, кемдээн амтытанны,
Аң-меңни эмнеп турар авыралдыг эмчи кым ийик?
•Крокодил Генаның кончуг ынак эжи кым ийик?
•Дүнекиниң 12 шак чедер деп баарга, далажыр дээш хорагай идиктериниң
бирээзин чидирип алыр кым ийик?
Анаграмма
Машинаның чырыыр караан
Маргыш-даа чок билир силер
Ооң үжүүн солуп тургаш,
Орус хөгжүм адаар силер
Ол чокта – амдан чок
Ол дедир – албан чери
Уругларның угаан ажылын түңнээр

9.

Чаа темага хамаарыштыр тургускан викторина, тывызык-айтырыглар,
анаграммалар тыварынга сагынгыр, тывынгыр, угаангыр болурунга кымнар
шылгараанын, кичээнгейлиг болганын түңнээр.
Бистиң дылывыста орус дылдан үлегерлеп алган сөстер хөй дээрзин бо
теманы өөренип тура көрдүвүс.
Ынчалза-даа бис тыва чугаа культуразын сагып, очулдуртуна бээр орус
сөстерни чугаага ажыглавас болзувусса эки. Тыва дылывысты камныг
хумагалыг эдилеп чорууруңар (башкының баштак шүлүү)
IV Бажыңга онаалга орус дылдан үлегерлеп алган сөстер ажыглап тургаш
«Бистиң клазывыс»деп кыска чогаадыг бижиир.
V Кичээлдиң түңнели
- Бо кичээлде чуну билип алдывыс.
- Орус дылдан үлегерлеп алаган сөстерниң шын бижилгезин билип
алдывыс…
Уругларның ажылын үнелеп, демдектерни салыр.