Тыва Республиканын дириг амытаннарынын Кызыл дептери

1.

ОЮН
«ТЫВЫНАРАМ, УРУГЛАР!»
Чуу деп дириг амытаннарнын дурзулеридир?

2.

3.

4.

5.

Класстан дашкаар кичээл
Тема: «Тыва Республиканын
дириг амытаннарынын Кызыл
дептери»

6.

Сорулгалары:
• Ооредиглиг : оореникчилерге « Кызыл дептер» деп
состу билиндирип. Тыванын кызыл дептеринде кирип
турар дириг амытаннарнын чамдыызы-биле
таныштырар;
• Сайзырадыр : кичээлдин дузазы-биле уругларнын
дыл-домаан сайзырадыр, Кызыл дептерде кирген
дириг амытаннарны унунден, чуруундан танып билир
кылдыр караа-биле корген чуулун, кулаа-биле
дыннаан чуулун сактып алырын сайзырадыр;
• Кижизидилгелиг : дириг амытаннарга ынак ,
хумагалыг болурунга кижизидер;

7.

Кастар
• Горный гусь-даг казы

8.

Куу куштар
• Лебедь- кликун

9.

Черный аист- кара аист

10.

Черный гриф- кара дас

11.

Балобан- тотчеглекчи кижилер бо
куштарны тудуп алгаш даштыкы араб
чурттарже ундур садып турар

12.

Степная пустельга- сары

13.

Алтай улар
• Олар бедик дагларнын
харлыг черлеринге чоок
чурттаар. Мага-бодунун
узуну 57 хире см.
Колдуунда унуштернин
озумнери, урезиннер,
каттар-биле чемненир.
Чайгы уеде
насекомнарны немей
чиир. Уязын черге
кылып, анаа 4-15 чедир
чуурганы торуур.

14.

Кеклик
• Даг торлаазы. Черге
халыыр. Ушканда бедик
ушпас. Олар даглыг
чалымнарнын дашташлыг
черлеринге чурттаар. Бо
торлаалар боттарынын
аразында «ке-ке-лек, кеке-лек» деп медээлежир,
эштерин айыыл келди деп
«тр-р-р-р» деп
сагындырар, а эр, кыс
куштар «ко-о-о-о» деп ботботтарын кый дижир.

15.

Май эгезинде ужуп келир. Уяга 8-20 чуургалар торуур. Уязын чер кырынга кылыр.
Тараа быжа бээрге, ынаар кожуп, семиртир чемненип алырлар. Август тончузунде
ужуп чоруй баарлар. Эъди амданныг боорга оларны аннап турган. Азырал
куштарнын чуургаларын улуг садыглар четкилеринде садып турар.
Перепел
Перепелдин чуургалары

16.

Дуруялар. Эжеш чоруур куштар.Тываларда олурери
хоруглуг куштарнын бирээзи.
• Журавль-красавка- чараш
дуруяа
• Черный журавль- кара дуруяа

17.

Чээрен-Дзерен. Улуг эвес хову амытаннары. Эр чээрен мойнунда
достак зобтуг база мыйыстарлыг. Монголиянын хову, чартык куруг
ховуларындан Тыванын девискээринче ховар кирип келир.

18.

Сонгу чук ивизи
• Черлик сонгу чук
ивизинин даваннары
харга белен душпес,
дугу сырый болур.
Тожу кожууннун
тайгаларында
таваржыр.Айыылы:
азырал ивилерни
эдертип алгаш барып
болур.

19.

Кызыл бору. Кызылсымаар дуктуг, ангы-ангы назы-харлыг болук оор
чоруур араатаннар. Олар хундус аннаар, чемижи селескелер, кускелер,
чээреннер, эликтер-даа болур.

20.

Хову диизи- манул (маныла)
• Улуг эвес диис. Кол
чеми- кускелер,
чамдыкта койгун, орге,
кушкашты-даа чиир.
Корушпес
дайызыннары- угу, бору.
• Кижилернин салып каан
капкаларынга туттунуп
турар. Чараш кежи
дээш, хок бодап
кижилер боолап
турганнар.

21.

Ирбис (ирбиш)- снежный барс
• Чараш кежи дээш бо
диисти кижилер хойу –
биле олуруп турган.
Монгун-Тайга
кожуунда аалдарнын
малынче халдааш,
когарал чедиргеш ,
малчыннарга база
олуртуп турарлар.

22.

Бобр тувинский-кундус
• Тыва кундус чугле
Тывада чурттап турар
(эндемик) хевир. Азас
хемде , Енисейде
таваржып турар. Тыва
кундус оске
хевирлерге бодаарга
каржы эвес. Сугга
эштирде руль кылдыр
калбак кудуруун
ажыглаар.

23.

Сурок-тарбаган

24.

Алтайский горный баран
Алтайнын даг архар, кошкары
• Аргар, кошкар. Алтай, Саян
дагларында , 2500-3000 м
бедикте чурттап чоруур.
Чайын олар бедик даглар
кырында улуг эвес дески
черлерге, даглар аразынга
чоруурлар, а кыжын хову
зоназынче дужуп бадып
кээрлер. Чайын оът-сиген,
кыжын аныяк ыяштарнын
будуктары болгаш тараа
аймаанын оът-сигени биле
чемненир.

25.

Те, чунма
• К.Д. Симчит «Те
болгаш чунма»
• Видео

26.

Сула шимчээшкиннер
• Оюн «Куштар уну». Куштарнын аттарын адаарга
куштарнын унун оттунуп, холдары-биле ужарын коргузер.
• 1. Бора-Хокпештер
• 2. Каарган
• 3. Угу
• 4. Хек
• 5.Дээлдиген
• 6. Кастар
• 7. Одурек
• Бо кандыг куштарыл?

27.

Туннел кезээ
• Тест. Шын харыызын тывар.
1. Ховар, тонуп чидеринин кырында келген
дириг амытаннарнын, унуштернин
дугайында ном:
А) Ногаан дептер; Б) Кызыл дептер
2. Тыванын Кызыл дептеринде кирген куштар
саны: А)50; Б) 30.

28.

Кичээнгейин болгаш караа-биле
коргенин сактып алырынын тестизи
• Чуу деп куш «ке-келек» деп эдерил?

29.

Тыванын Кызыл дептеринде кирген
куштарны танып тып

30.

• Эр, кыс аттарын ада.

31.

• Чуу деп дириг
амытаннын хевиридир?

32.

Артык амытаннын адын тып. Чуге
артыгыл?
Млекопитающие- сутчемиштиглер
Аргар, кошкар
Те,чунма
Чээрен
Кок бору
Ирбиш
Птицы- куштар
Чараш дуруяа
Даг казы
Алтай улар
Тогдук
Каарган

33.

Туннел
• Бис Тыванын Кызыл дептеринде кирип турар
дириг амытаннарны каксы кордувус.
• Чер кырындан ховар, эвээш санныг дириг
амытаннар читпезин дээш, кижи бурузу оларга
хумагалыг, камгалаар ужурлуг бис. Шак
мындыг сорулганы чедип алыры-биле 2017
чылды Россия Федерациязында Экология
чылы кылдыр чарлаан. Ынчангаш бистин
богунгу класстан дашкаар кичээливис дириг
бойдусту камгалаарынче база бир базымывыс
болур.