Xett davri diplomatik hujjatlari xususiyatlari

1.

MAVZU:Xett davri diplomatik
hujjatlari xususiyatlari
Bajardi: ISROFILOVA.D
Tekshirdi:USAROV.S

2.

REJA:
1. Xett davlati haqida.
2. Xett davlati Muvatalli II davrida.
3.Xett davri diplomatik hujjatlari
xususiyatlari

3.

Xettlar — Kichik Osiyoda qadimda yashagan xalq. Xett tilida
soʻzlashgan. Shuning uchun ham odatda X. yoki ularning avlodlari
Kichik Osiyoga Bolqon ("gʻarbiy" nazariya) yoki Kavkaz orqali
("sharqiy" nazariya) kelib joylashgan deb hisoblanadi. Qad. Xett
podsholigida shaharlarning sharqqa xos uslubda qurilishi X.ning
Kavkaz orqali koʻchib kelganini koʻproq tasdikdaydi. Anatoliyaning
savdo markazlaridan topilgan akkad tilida yozilgan hujjatlarda xett
tiliga mansub soʻzlar va shaxs nomlarining uchrashi, X.ning mil. av.
3—2ming yilliklardan boshlab Kichik Osiyoda yashay
boshlaganligini koʻrsatadi. Mil. av. 14—12-asrning boshlarida Xett
podsholigida xett tili asosiy davlat tili boʻlsada, X. boshqa etnik
guruhlar bilan qoʻshilib keta boshlagan

4.

Xett imperiyasi
Ḫa-at-tu-ša

5.

Poytaxti
Xattusa
Tillari
Xett, Xatt, Luviy,
Akkad
Xett dini
Dini
Boshqaruv shakli Mutlaq
monarxiya

6.

Pankus faoliyati
Qadimgi Xеtt dеb nomlangan davrda (Eramizdan avvalgiXVIII-XVI asrlarda)
Xеtt davlatida haligacha urug’chilik tuzumi an’analari kuchli edi. Xеtt
podsholari harbiy xalq majlisi – pankusni tashkil etgan jamiyatning barcha
jangga layoqatli to’la huquqli a’zolaridan tashkil topgan xalq lashkarlariga
suyanib hukm yuritar edilar. Pankus faoliyatiga ma’lum jihatdan ―tuliya‖
kеngashi (pankusning
cho’qqisidagilar) rahbarlik qilib, u asosan qudratli urug’dosh oqsuyaklar
manfaatini himoya qilgan. Pankus va tuliya podsholar hokimiyatini sеzilarli
ravishda chеklar edi

7.

Xеtt podsholigi
Anitta hukmronligi
Eramizdan avvalgi 18 asrning birinchi yarmida Kussar
shohlari: Pitxana va Anitta tomonidan Sharqiy Kichik
Osiyoning katta qismini birlashtirish ro’y bеradi.
Anitta hukmronligi Qora dеngizdan Tuz ko’li bassеynigacha
cho’zilgan, bizga ―Xеtt‖ podsholigi sifatida ma’lum bo’lgan, katta
davlatning haqiqiy asoschisi bo’ldi

8.

Muvatallis II [1] (Muvatalli II) - Xet podsholigi [1]
podshohi , taxminan miloddan avvalgi 1295-1272
yillarda hukmronlik qilgan. e. Mursiliy II ning o'g'li .
Muvatallis va qadimiy shahar davlatlaridan birining qiroli
Kukkunnining asrab olingan o'g'li Alaksandu o'rtasidagi kelishuv
saqlanib qolgan (ehtimol, qadimgi Troya). Vilus taxtiga bo'lgan
huquqlari ancha zaif bo'lgan Alaksandu o'zini o'rnatish uchun Xet
shohining yordamiga murojaat qildi. Mursiliy singlisi
Massanuzziyani “Seja daryosi mamlakati” hukmdori Masturiga
turmushga berdi. Suriyada Muvatallis Halab qiroli Talmi Sharruma bilan kimdir tomonidan "o'g'irlangan" shartnomani
yangiladi .

9.

Misr bilan urush
Ammo uning hukmronligining asosiy voqeasi Misr bilan urush edi . Fir'avn Seti I Suriyadagi
Xet domenlarini bosib oldi va mamlakatni Amurruga bo'ysundirdi . Xetparast shoh
Amurru taxtdan ag'darildi va uning o'rniga fir'avn sodiq Benteshinani o'rnatdi .
Misrliklar keyin Kadeshni egallab oldilar . O'zining so'nggi yurishi paytida, Kadeshning
shimolida joylashgan Seti Xetlarning asosiy kuchlari bilan uchrashdi.. Bo'lib o'tgan
jangda misrliklar g'alaba qozonib, asirlar va o'ljalarni asirga oldilar. Biroq, Setining
g'alabasi hal qiluvchi bo'lmadi; u Xet hokimiyatiga jiddiy zarar etkazmadi, garchi bir
muncha vaqt Misr nazorati Shimoliy Suriyaning ba'zi qismlariga, shu jumladan Qatna va
Tunip shaharlariga ham tarqaldi . Ammo hukmronligining oxiriga kelib, Seti deyarli
barcha shimoliy zabtlarini, shu jumladan Kadeshni ham boy berdi. Shundan so'ng
Muvatalli va Seti o'rtasida tinchlik shartnomasi tuzildi, bu qisqa muddatli sulh edi.

10.

Muvatalli II qirollik muhri

11.

Kadesh jangi
Miloddan avvalgi 1284 yilda. e. Misrning yangi fir'avni, yosh Ramses II 25
000 kishilik qo'shinning boshida Suriyaga, Kadeshga yurish boshladi .
Kadesh devorlarida uni Muvatalli qo'shini kutib oldi. Misr manbalariga
ko'ra, Xet qo'shini har birida uchta jangchi bo'lgan 3500 jang aravasi va
taxminan 17000 piyoda askardan iborat edi. Xet jangchilarining umumiy
soni 28 ming kishiga yaqin edi. Ammo Xet qo'shini nihoyatda aralash edi
va asosan yollanma askarlardan iborat edi. Unda Xet jangchilaridan
tashqari, deyarli barcha Onado'li va Suriya qirolliklari vakili bo'lgan:
Arzava , Pitassa, Masa, Lukka, Dardaniyaliklar (ya'ni troyanlar) , Kaska ,
Kizzuvadna , Aravapna, Karchemish ,Aleppo , Ugarit , Nuxashe , Kadesh va
boshqalar.

12.

Kadesh jangining yakuniy bosqichi. Mag‘lub bo‘lgan
Xet aravalari qo‘shini Orontesning bo‘ronli suvlaridan
o‘tishga harakat qilmoqda.

13.

Misr lageriga yuborilgan Xet josuslari tomonidan yo'ldan ozdirilib, Xettlar Halabga
uzoq shimolga chekinishdi, deb da'vo qilishdi, Ramses butun qo'shin kelishini
kutmasdan, Kadeshga ko'chib o'tdi, faqat oldingi otryad bilan, u erda to'satdan
hujumga uchradi va qurshab oldi. Xet aravalari tomonidan. Misrliklar katta
yo'qotishlarga duch kelishdi, Ramsesning o'zi bu jangda deyarli halok bo'ldi. Ramses
muqarrar mag'lubiyatdan faqat Xet piyoda askarlari Orontesning bo'ronli suvlaridan
o'ta olmagani va ularning aravalariga yordamga kelmasligi tufayli qutqarildi.
Baxtli baxtsiz hodisa - fir'avn tomonidan dengiz qirg'og'i bo'ylab, keyinchalik
Kadeshdagi asosiy kuchlar bilan birlashish uchun yuborilgan misrliklarning boshqa
otryadining jang maydonida kutilmaganda paydo bo'lishi vaziyatni biroz tuzatdi va
misrliklar to'g'ridan-to'g'ri to'xtovsiz tura oldilar. kechqurun, Misrning asosiy
armiyasining orqa qo'shinlari Kadeshga yaqinlashganda. Xet aravalari Orontesning
o'ng qirg'og'iga chekinishga majbur bo'ldilar, o'z navbatida daryodan o'tishda
yo'qotishlarga duch kelishdi.

14.

Ertasi kuni Ramzes yana Xettlarga hujum qildi, lekin bu jangda Xet qo'shinini sindira
olmadi. Muvatalli taklif qilgan sulh Ramses tomonidan qabul qilindi va ikkinchisiga
sharaf bilan chekinish va Misrga eson-omon qaytish imkoniyatini berdi. Xettlar janubga
ko'chib o'tib, ilgari Misrga tegishli bo'lgan Ubu mamlakatini (ya'ni Damashq vohasini)
egallab oldilar va yana Amurruni bo'ysundirdilar . Podshoh Amurru Benteshin taxtdan
chetlatilib, Kichik Osiyoga yuborildi va faqat ukasi Muvatalli Hattusilining shafoatigina
uni aniq o‘limdan qutqarib qoldi. Benteshinaning o'rniga Muvatalli unga sodiq Shapilini
tayinladi .
Ko'rinishidan, harbiy harakatlar teatriga yaqinroq bo'lish uchun Muvatalli o'z
qarorgohini Xattusadan Tattassa viloyatiga ko'chirdi (ehtimol keyinchalik Isauriya yoki
Tog'li Kilikiya , ya'ni zamonaviy Karaman shaharlari hududida - Eregli ). Muvatalli
umrining oxirigacha misrliklarga qarshi urush olib borishga majbur bo‘ldi. Xettlar Dapur
, Kadesh, Tunip va boshqa ko'plab shaharlarni yo'qotdilar .

15.

Xett hukmdorlari o‘z shartnomalarida doimiy ravishda kontragentlar
qochoqlarni qaytarish majburiyatida ekanligini ta’kidlab turishgan. Ba’zan bu
majburiyatning bajarilmasligi natijasida xett hukmdorlari o‘sha mamlakatga
qarshi harbiy yurishga otlanish holatlari kuzatiladi. Xett hukmdorlari
shuningdek kontragent-hukmdorlar turli xil sabablar bilan Xattini tark etgan
kishilarni ham qaytarish majburiyatida ekanligini ko‘rsatib kelishgan.
O‘z navbatida shartnomalarda o‘z mamlakatini Xett podsholari
kontragent mamlakatiga qaraganda odatda nisbatan foydali holatda qo‘ygan:
“Qasam ichib qochoqlar haqidagi masalada quyidagiga qaror qildim: agar
sening mamlakatingdan qochoq sifatida Xattiga qochoq kelsa, men uni senga
qaytarmayman. Xattidan qochoqlarni qaytarib yuborish taqiqlangan”.

16.

Xett diplomatik shartnomalari uchun standart bo‘lgan “mingta
xudo”
formulasidagi xudolar qatoriga odatda nafaqat mamlakatning turli
burchaklarida sig‘inadigan xett panteoni xudolari va kontragent
xudolari
kiritilgan, balki ular orasida xettlarga ma’lum bo‘lgan boshqa
mamlakatlar
panteonidagi xudolar ham kiritilgan. Bu bilan aftidan, xett
hukmdorlari
o‘zlariga yaxshi tanish bo‘lgan dunyoning barcha mamlakatlari
xudolarini
guvohlikka kiritishga harakat qilganlar. Guvohlar qatoriga “Xatti
mamlakatining buloqlari, daryolari va tog‘lari” ham kirgan.

17.

1.Ko‘plab kelishuvlarda “lšhiul” (rikiltu) termini qaysi ” so‘zi bilan birga qo‘llanilib kelingan?
a)qasamyod b)do‘stlik” c)vassai
2.Sheriklik munosabatlari xarakteriga ko‘ra shartnomalarshartli ravishda ikki tipga ajratish mumkin, ular qaysilar?
a)vassali va do‘stlik” b)do‘stlik” qasamyod c) qasamyod va ijodi
3.Pilliya qaysi davlat hukmdori?
a) akkad b)xett c)Kizzuvatna
4.Kadesh tinchlik
shartnomasi ʼʼ qaysi shartnoma i tipiga misol bo‘la oladi.
a) qasamyod b)doʻstlik va) vassali
5.xett davlati boshqaruv tizimi nichchi xil shakldan tarkib topgan.
a)2 b))4 c)5
6.vassallik shartnomalardan jami nichtasi bizning kunimizgacha yetib kelgan?
a)23 b)21 c)15
7.Suppiluliuma II tomonidan nichta vassallik shartnomasi tuzilgan?
a)3ta b)2ta b)1ta

18.

9.Mursilis II ning yurishidan qo‘rqqan Sexa daryosi
mamlakatining hukmdori Manapadattas xett hukmdoriga nicha nafar qochoqni,
Assi kishilari bo‘lsa mingga yaqin qochoqlarni qaytarib yuborgan.?
a)4000 b)3000 c)5000
1a 2a 3c 4b 5a 6b 7c 8a 9a

19.

E'TIBORINGIZ
UCHUN
RAHMAT!!!