7.35M

Category:

Construction

Qurilish materiallari va buyumlaricover

1.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
N MALAKAS
LAR
INI
DR
OS
KA
HI
, KASB-HU
ALAR
NA
SIY
RT
AT
A'
OV
N
G
O
RUV HAMDA
HQA
PE
OS
DA
IB
G
M
LI
PEDAGOGIK INNOVATSIYALAR, KASB-HUNAR
TA’LIM BOSHQARUV HAMDA PEDAGOG KADRLARNI
QAYTA TAYYORLASH VA ULARNI MALAKASINI
OSHIRISH INSTITUTI
QURILISH
MATERIALLARI
VA BUYUMLARI
O‘QITISH MATERIALLARI TO‘PLAMI
Toshkent – 2022
SH
RI
TUTI
STI
IN
PEDA
GO
GIK
IN

2.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
JIZZAX VILOYATI KASBIY TA’LIMNI RIVOJLANTIRISH
VA MUVOFIQLASHTIRISH HUDUDIY BOSHQARMASI
JIZZAX POLITEXNIKA INSTITUTI HUZURIDAGI
SHAROF RASHIDOV POLITEXNIKA TEXNIKUMI
“QURILISH MATERIALLARI VA BUYUMLARI”
fanidan
OʻQITISH MATERIALLARI TOʻPLAMI
“Sanoat texnologiyalari”
kafedrasi oʻqituvchisi
Eshqulov Nuriddin O‘ktam oʻgʻli
Toshkent 2022-yil

3.

4.

To‘plamning muallifi to‘g‘risida ma’lumot
O‘qituvchi: Eshqulov Nuriddin O‘ktam o‘g‘li
Ma’lumoti: Bakalavr
Mutaxassisligi: Qurilish materiallari, buyumlari va konstruksiyasi texnologi
Pedagogik ish staji: 2 yil
Ish joyi: Sharof Rashidov politexnika texnikumi o‘qituvchisi
Elektron manzili: [email protected]
Telefon raqami: +998933070341

5.

6.

2
3
4
5
Materiallarning fizik
xossalari.
Materiallarning
mexanik xossalari.
Qurilish
materiallarining
maxsus xossalari.
Minerallar
haqida
umumiy
tushunchalar.
Choʻkindi, magmatik
va metomorf togʻ
jinslari.
Kremnezyom
materiallar.
2
2
2
2
2
Nazariy
Nazariy
Nazariy
Amaliy
Nazariy
Qurilish
materiallari
buyumlarini
tayyorlashning
asosiy prinsiplari.
Qurilish
materiallari
buyumlarini
energiya, resurs
tejamkor va
ekologik toza
texnologiyalari
Qurilish
materiallari
buyumlari
xossalarini
strukturalash
qonuniyatlariga
bog‘liqligi va
mutanosibligi.
Faol
metodlar
“yozma,
ogʻzaki
savol-javob”
Faol
metodlar
“yozma,
ogʻzaki
savol-javob”
Interfaol
metodlar
“SWODTAHLIL”
Qurilish
materiallari
buyumlari nano,
mikro,
makrostrukturasi.
Interfaol
metodlar
“amaliy
topshiriqlar”
Tabiiy tosh
materiallari va
ularning turlari
Interfaol
metodlar
“Aqliy
hujum”
metodi
Sana
O‘quvchilarning
bilim va
ko‘nikmalarini
baholash
1
Qurilish materiallari
haqida
umumiy
maʼlumotlar. Qurilish
materiallarining
asosiy xossalari.
Mustaqil
ta’lim
Mavzu nomi
O‘qishning
tashkiliy shakli
№
Jami
TAQVIM MAVZULAR REJASI

7.

6
Loy
materiallar.
tuproqli
2
7
Alyuminosilikat
materiallar. O/N
8
Karbonatli va sulfatli
materiallar.
2
Nazariy
Nazariy
Qurilish
materiallari
buyumlarini
issiqlik-fizik
xossalari.
O‘zbekistondagi
zaxiralari va
ularga ishlov
berishning
innovatsion
texnologiyalari.
Energiya
samarador
keramik qurilish
materiallari.
2
Nazariy
2
Ishlatilish sohalari
Nazariy
va ularni
samaradorligi.
2
Nazariy
Tabiiy tosh
materiallari va
ularning turlari.
2
Nazariy
Yog‘och qurilish
materiallari va
ularning turlari.
Shisha sanoati uchun
12 xom ashyolar.
2
Nazariy
Shisha buyumlar
va sitalar.
Xom
ashyolarni
13 tayyorlash va quritish.
2
Nazariy
Shisha buyumlar
va sitalar.
Nazariy
Energiya
samarador deraza
shisha va shisha
paketlarning
turlari.
9
Rudali
qurilish
materiallari. Tabiiy
toshning xossalari.
Tabiiy
qurilish
10
olish.
toshdan
materiallari
Yog‘och
materiallari
11
buyumlari.
qurilish
va
Shisha erituvchi pech
turlari.
Shishani
14
pechlarda
eritish
jarayonlari.
Listli
2
Interfaol
metodlar
“Zinamazina”
Faol
metodlar
“yozma
savol, test
topshiriqlar”
Interfaol
metodlar
“Idrok
xaritasi”
Interfaol
metodlar
“Klaster”
Interfaol
metodlar
“SWODTAHLIL”
Interfaol
metodlar
“amaliy
topshiriqlar”
Interfaol
metodlar
“Aqliy
hujum”
metodi
Interfaol
metodlar
“Zinamazina”
Faol
metodlar
“yozma,
ogʻzaki
savol-javob”

8.

yupqa Shisha ishlab
chiqarish.
Sopol
materiallar
uchun xom ashyolar.
15
O/N
2
Sopol
buyumlar
16 ishlab chiqarish.
2
Polimer materiallar va
17 buyumlar.
2
Qurilish
gʻishtlari.
Fasadbop
sopol
18 plitalar
va
cherepitsalar.
Mineral bogʻlovchi
moddalar.
Gipsli
19
bogʻlovchi moddalar.
Qurilish ohaklari va
uni ishlab chiqarish.
20
Magnezial
bogʻlovchilar.
Jami:
2
2
2
O‘zbekistondagi
Faol
zaxiralari va
metodlar
ularga ishlov
Nazariy
“yozma,
berishning
ogʻzaki
innovatsion
savol-javob”
texnologiyalari.
Pishitish
Interfaol
tempraturasi va
metodlar
Amaliy
sovitish
“SWODtempraturasi.
TAHLIL”
Material tarkibini
Interfaol
mineral va polimer
metodlar
Amaliy
moddalar bilan
“amaliy
modifikatsiyalash
topshiriqlar”
usullari.
Interfaol
metodlar
Zamonaviy turlari
Amaliy
“Aqliy
va o‘lchamlari.
hujum”
metodi
Interfaol
O‘zbekistonda
metodlar
Nazariy gips sanoatining
“Zinamaistiqbollari.
zina”
Faol
Energiya va resurs
metodlar
tejamkor ekologik
Nazariy
“yozma
toza magnezial
savol, test
bog‘lovchilar.
topshiriqlar”
40
O‘qituvchi :
N.O‘.Eshqulov

9.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
JIZZAX VILOYATI KASBIY TA’LIMNI RIVOJLANTIRISH
VA MUVOFIQLASHTIRISH HUDUDIY BOSHQARMASI
JIZZAX POLITEXNIKA INSTITUTI HUZURIDAGI
SHAROF RASHIDOV POLITEXNIKA TEXNIKUMI
“Qurilish materiallari va buyumlari”
fanidan
TA’LIM TEXNOLOGIYALARI
“Sanoat texnologiyalari”
kafedrasi mudiri:
Z.Po‘latova
O‘qituvchi :
N.O‘.Eshqulov ________
Toshkent 2022-yil
________

10.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
1-Mavzu: Qurilish materiallari haqida umumiy maʼlumotlar. Qurilish materiallarining
asosiy xossalari.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Mashg‘ulot shakli
va turi
O‘quv mashg‘ulot
rejasi
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
1. Qurilish materiallarining qurilishdagi ahamiyati va xom
ashyo bazasi.
2. Qurilish materiallarining tasniflanishi, standartlash,
sertifikatlash va sifat nazorati.
3. Qurilish materiallarining asosiy xossalari.
4. M.T. Qurilish materiallari buyumlarini tayyorlashning asosiy
prinsiplari, asosiy nazariy yo‘nalishlar tahlili.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga qurilish materiallari haqida nazariy
tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
O‘quv faoliyati natijalari:
- Qurilish materiallarining qurilishdagi
- Mavzu bo‘yicha ma’lumotlarni
ahamiyati bilan tanishtiradi;
yozib boradilar;
- Qurilish materiallarining asosiy xossalari
- Qurilish
materiallarining
bo‘yicha rejalarni tasniflaydi;
qurilishdagi
ahamiyati
bilan
- Reja asosida bo‘limlarni tushuntiradi;
tanishadilar;
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib
- O‘rganganlarini aytib beradilar.
beradi.
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
O‘qitish metodlari
Faol metodlar “yozma, ogʻzaki
savol-javob”
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
O‘qitish vositalari
O‘qitish sharoiti
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Ommaviy, jamoaviy
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Og‘zaki nazorat: savol-javob

11.

O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari va
vaqti
Faoliyat mazmuni
O‘qituvchi
1-bosqich.
O‘quv
Tashkiliy qism:
mashg‘ulotiga 1.O‘quvchilarning
mashg‘ulotga
kirish
tayyorgarligi va davomatini tekshiradi.
(5 daq.)
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
1.Uyga berilgan vazifani nazorat qiladi,
hamda
o‘tilgan
mavzu
bo‘yicha
o‘quvchilarga savollar beradi, ularni
baholaydi.
Maqsad va vazifaning belgilanishi:
2.Mashg‘ulotning nomi, rejasi, maqsad va
kutilayotgan natijalar bilan tanishtiradi va
yozib olishlarini aytadi.
3.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan
tanishtiradi.
4.O‘quv mashg‘ulotida o‘quv ishlarni
baholash mezoni va ko‘rsatkichlari bilan
tanishtiradi. (1-ilova)
O‘quvchilar bilimini faollashtirish:
5.Tezkor-so‘rov, savol-javob, klaster grafik
2-bosqich.
organeyzeri va boshqalar orqali bilimlarni
Asosiy
faollashtiradi. ( 2-ilova)
(65 daq.)
Yangi o‘quv material bayoni:
6.Nazariy
mashg‘ulotning
rejasi
va
tuzilishiga muvofiq o‘qitish jarayonini tashkil
etish bo‘yicha harakatlar tartibini bayon etadi.
Asosiy holatlarni yozdiradi.
7.Slaydlarni Power Point tartibida namoyish
va sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy
nazariy holatlarni bayon qiladi
Yangi o‘quv materialini mustahkamlash:
8. Mustahkamlash uchun savollar beradi (3ilova). Jarayon kichik guruhlarda davom
etishini ma’lum qiladi.
9. Kichik guruhlarga bo‘ladi, kichik guruhda
ishlash qoidasi bilan tanishtiradi, (4-ilova)
O‘quvchi
Mashg‘ulotga
tayyorlanadilar
Uy vazifasni taqdim
etadilar.
Savollarga
javob
beradilar.
Mavzu
nomi
va
rejasini
yozib
oladilar.
Diqqat qiladilar.
Savollarga
beradilar.
javob
Yozib oladilar.
Diqqat qiladilar.
Savollarga
beradilar.
Topshiriqni
bajaradilar.
javob

12.

Har bir guruhga topshiriq beradi (5-ilova) va
baholash mezoni bilan tanishtiradi.
Ishni bajarish yo‘riqnomasini beradi.
10.Guruhlarda ishlarni boshlashga ruxsat
beradi. Har bir kichik guruh ishtirokchisi
vazifani bajarish tartibini tushunganligini
aniqlash maqsadida qaytar aloqa o‘tkazadi.
Bajarish jarayonini kuzatadi, maslahatlar
beradi.
11.Ishga ajratilgan vaqt tugaganini ma’lum
qiladi, guruhlar taqdimotini tashkil etadi.
Guruh a’zolariga diqqat bilan eshitishlarini va
savollar berishlarini, shu bilan birga o‘zaro
bir-birlarini
baholashlarini
eslatadi.
Javoblarni to‘ldiradi va qisqacha xulosalar
qiladi.
12.Guruhlar ishini o‘zaro baholashni
o‘tkazadi.
13.Mavzuning har bir qismi bo‘yicha
xulosalar qiladi, eng asosiylariga e’tibor
qaratadi, berilayotgan ma’lumotlarni daftarga
qayd etishlarini eslatadi. Mavzuning
ahamiyati bilan bog‘lab mavzuni yakunlaydi.
3-bosqich.
Yakuniy
(10 daq.)
Mashg‘ulot yakuni:
1. Faol ishtirok etgan o‘quvchilarni
baholaydi va rag‘batlantiradi.
Uyga vazifaning berilishi:
2.Kelgusi mashg‘ulotga vazifa va uni
bajarish yuzasidan yo‘riqnoma beradi (6ilova).
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik
guruhlarda
ishlash qoidasi bilan
tanishadilar.
Har bir guruh o‘z
topshiriq
varaqlari
bo‘yicha faoliyatini
boshlaydi.
Har
bir
guruh
sardorlari chiqib o‘z
ishlarini
taqdim
qilishlarini aytadi.
Berilgan qo‘shimcha
savollarga
javob
beradilar.
Guruh ish natijalarini
o‘zaro baholaydilar.
Ma’lumotlarni
daftarga
qayd
qiladilar.
Baholar
tanishadilar.
bilan
Topshiriqlarni yozib
oladilar.

13.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi.
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Mexanik
Fizik
Qurilish
materiallarining
asosiy xossalari
Kimyoviy

14.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Materialning zichligi va o‘rtacha zichligi nima?
2. Suv shimuvchanlik, suv o‘tkazuvchanlik nima?
3. Sovuqqa chidamlilik va g‘ovaklik orasidagi bog‘lanish qanday?
. Issiqlik o‘tkazuvchanlik va issiqlik sig‘imi nima?
4.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

15.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Material mustahkamligi nima va u
qanday omillarga bog‘liqligini
ayting
2-guruhga topshiriq:
Elastiklik, plastiklik va mo‘rtlik
ta’riflab bering
3-guruhga topshiriq:
Qattiqlikni aniqlash usullarini
keltiring.
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

16.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
2-Mavzu: Materiallarning fizik xossalari. Materiallarning mexanik xossalari.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Mashg‘ulot shakli
va turi
O‘quv mashg‘ulot
rejasi
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
1.Qurilish materiallari va buyumlarining nano, mikro va
makrostrukturasi.
2. Qurilish materiallarining fizik xossalari.
3. Qurilish materiallarining mexanik xossalari.
4. M.T. Qurilish materiallari buyumlarini energiya,
resurs tejamkor va ekologik toza texnologiyalari.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Qurilish materiallarining maxsus
xossalari haqida nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini
shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
- Qurilish materiallari va buyumlarining O‘quv faoliyati natijalari:
nano, mikro va makrostrukturasi bilan- Qurilish
materiallarining
asosiy
tanishtiradi;
xossalari bo‘yicha rejalarni yozib
- Qurilish materiallarining asosiy xossalari boradilar;
bo‘yicha rejalarni tasniflaydi;
- Mavzu bo‘yicha olgan bilimlarini
- Qurilish
materiallarining
fizik tasniflaydilar;
xossalarini tushuntiradi;
- O‘rganganlarini aytib beradilar.
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib
beradi.
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
O‘qitish metodlari
Axborotli kichik ma’ruza,
tushuntirish, namoyish etish
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

17.

18.

19.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Mikro
Nano
Qurilish
materiallarining
strukturasi
Makro

20.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1.Materialning zichligi va o‘rtacha zichligi nima?
2.Suv shimuvchanlik, suv o‘tkazuvchanlik nima?
3.Sovuqqa chidamlilik va g‘ovaklik orasidagi bog‘lanish qanday?
.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

21.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Issiqlik o‘tkazuvchanlik va issiqlik
sig‘imi
2-guruhga topshiriq:
Material mustahkamligi nima va u
qanday omillarga bog‘liqligi haqida
ma’lumot bering
3-guruhga topshiriq:
Elastiklik, plastiklik va mo‘rtlikni
tavsiflag
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konspekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

22.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
3-Mavzu: Qurilish materiallarining maxsus xossalari.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
1. Qurilish materiallari va buyumlarining nano, mikro va
makrostrukturasi.
O‘quv mashg‘ulot
2. Qurilish materiallarining fizik xossalari.
rejasi
3. Qurilish materiallarining mexanik xossalari.
4. M.T. Qurilish materiallari buyumlari xossalarini
strukturalash qonuniyatlariga bog‘liqligi va mutanosibligi.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Qurilish materiallarining maxsus
xossalari haqida nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini
shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
- Qurilish materiallari va buyumlarining O‘quv faoliyati natijalari:
nano, mikro va makrostrukturasi bilan- Qurilish
materiallarining
asosiy
tanishtiradi;
xossalari bo‘yicha rejalarni yozib
- Qurilish materiallarining asosiy xossalari boradilar;
bo‘yicha rejalarni tasniflaydi;
- Mavzu bo‘yicha olgan bilimlarini
- Qurilish materiallarining fizik xossalarini tasniflaydilar;
tushuntiradi;
- O‘rganganlarini aytib beradilar;
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib
beradi.
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
O‘qitish metodlari
Axborotli kichik ma’ruza,
tushuntirish, namoyish etish
Mashg‘ulot shakli
va turi
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

23.

24.

25.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Mikro
Nano
Qurilish
materiallarini
strukturasi
Makro

26.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1.Materialning zichligi va o‘rtacha zichligi nima?
2.Suv shimuvchanlik, suv o‘tkazuvchanlik nima?
3.Sovuqqa chidamlilik va g‘ovaklik orasidagi bog‘lanish qanday?
.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

27.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Issiqlik o‘tkazuvchanlik va issiqlik
sig‘imini tushuntiring
2-guruhga topshiriq:
Material mustahkamligi nima va u
qanday omillarga bog‘liq atytib
bering
3-guruhga topshiriq:
Elastiklik, plastiklik va mo‘rtlik
haqida ma’lumot bering
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

28.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
4-Mavzu: Minerallar haqida umumiy tushunchalar. Choʻkindi, magmatik va
metomorf togʻ jinslari.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Tog‘ jinslari va jins hosil qiluvchi minerallar.
O‘quv mashg‘ulot 3. Tabiiy tosh materiallari va buyumlari ishlab chiqarish.
rejasi
4. Tabiiy tosh materiallari va buyumlarining asosiy xossalari.
5. M.T. Qurilish materiallari buyumlari nano, mikro,
makrostrukturasi.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Qurilish materiallarining maxsus
xossalari haqida nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini
shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
- Qurilish materiallari va buyumlarining O‘quv faoliyati natijalari:
umumiy ma’lumotlari bilan tanishtiradi; - Tog‘ jinslari va jins hosil qiluvchi
- Tog‘ jinslari va jins hosil qiluvchi minerallarni
asosiy
xossalari
minerallarni asosiy xossalari bo‘yicha bo‘yicha rejalarni yozib boradilar;
rejalarni tasniflaydi;
- Yangi mavzu bo‘yicha olgan
- Tabiiy tosh materiallari va buyumlari bilimlarini tasniflaydilar;
ishlab chiqarishni tushuntiradi;
- O‘rganganlarini aytib beradilar;
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib- Tartibli ravishda aytib beradilar.
beradi.
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
O‘qitish metodlari
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
Mashg‘ulot shakli
va turi
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
O‘qitish vositalari
O‘qitish sharoiti
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Ommaviy, jamoaviy
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Og‘zaki nazorat: savol-javob

29.

30.

31.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Magmatik
Cho‘kindi
Tabiiy tog‘
jinslari
Metaformik

32.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Cho‘kindi tog‘ jinslari qanday shakllanadi?
2. Metaformik tog‘ jinslari qanday shakllanadi?
3. Magmatik tog‘ jinslari qanday shakllanadi?
.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

33.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Tabiiy tog‘ jinslari haqida
ma’lumot bering
2-guruhga topshiriq:
Magmatik tog‘ jinslari boshqa
jinslardan farqini atyig
3-guruhga topshiriq:
Tog‘ jinslaridan tayyorlanadigan
qurilish materiallarini misol keltiring
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

34.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
5-Mavzu: Kremnezyom materiallar.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Mashg‘ulot shakli
va turi
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv mashg‘uloti
O‘quv mashg‘ulot
rejasi
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Kremnezyom materiallar.
3. Loy tuproqli materiallar.
4. M.T. Tabiiy tosh materiallari va ularning turlari.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Kremnezyom materiallar. Loy
tuproqli materiallar haqida nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha bilim va
ko‘nikmalarini shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
O‘quv faoliyati natijalari:
- Kremnezyom
materiallar
bilan
- Kremnezyom materiallar mavzusida
tanishtiradi;
rejalarni yozib boradilar;
- Tog‘ jinslari va jins hosil qiluvchi
- Yangi mavzu bo‘yicha olgan
minerallarni asosiy xossalari bo‘yicha
bilimlarini tasniflaydilar;
rejalarni tasniflaydi;
- O‘rganganlarini aytib beradilar;
- Loy tuproqli materiallarni tushuntiradi;
- Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlarni
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib
oladilar.
beradi.
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
O‘qitish metodlari
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

35.

O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari va
vaqti
Faoliyat mazmuni
O‘qituvchi
1-bosqich.
O‘quv
Tashkiliy qism:
mashg‘ulotiga 1.O‘quvchilarning
mashg‘ulotga
kirish
tayyorgarligi va davomatini tekshiradi.
(5 daq.)
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
1.Uyga berilgan vazifani nazorat qiladi,
hamda
o‘tilgan
mavzu
bo‘yicha
o‘quvchilarga savollar beradi, ularni
baholaydi.
Maqsad va vazifaning belgilanishi:
2.Mashg‘ulotning nomi, rejasi, maqsad va
kutilayotgan natijalar bilan tanishtiradi va
yozib olishlarini aytadi.
3.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan
tanishtiradi.
4.O‘quv mashg‘ulotida o‘quv ishlarni
baholash mezoni va ko‘rsatkichlari bilan
tanishtiradi. (1-ilova)
O‘quvchilar bilimini faollashtirish:
5.Tezkor-so‘rov, savol-javob, klaster grafik
2-bosqich.
organeyzeri va boshqalar orqali bilimlarni
Asosiy
faollashtiradi. ( 2-ilova)
(65 daq.)
Yangi o‘quv material bayoni:
6.Nazariy
mashg‘ulotning
rejasi
va
tuzilishiga muvofiq o‘qitish jarayonini tashkil
etish bo‘yicha harakatlar tartibini bayon etadi.
Asosiy holatlarni yozdiradi.
7.Slaydlarni Power Point tartibida namoyish
va sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy
nazariy holatlarni bayon qiladi.
Yangi o‘quv materialini mustahkamlash:
8. Mustahkamlash uchun savollar beradi (3ilova). Jarayon kichik guruhlarda davom
etishini ma’lum qiladi.
9. Kichik guruhlarga bo‘ladi, kichik guruhda
ishlash qoidasi bilan tanishtiradi, (4-ilova)
O‘quvchi
Mashg‘ulotga
tayyorlanadilar
Uy vazifasni taqdim
etadilar.
Savollarga
javob
beradilar.
Mavzu
nomi
va
rejasini
yozib
oladilar.
Diqqat qiladilar.
Savollarga
beradilar.
javob
Yozib oladilar.
Diqqat qiladilar.
Savollarga
beradilar.
Topshiriqni
bajaradilar.
javob

36.

37.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Ishlab
chiqarilishi
Turlari
Kremnezyom
materiallar
Ishlatilishi

38.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Kremnezyom materiallar haqida ma’lumot bering?
2. Kremnezyom materiallar qayerlarda ishlatiladi?
3. Kremnezyom materiallar qanday shakllanadi?
.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

39.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Kremnezyom materiallar sanab
bering
2-guruhga topshiriq:
Kremnezyom materiallarni ishlab
chiqarish haqida ma’lumot bering
3-guruhga topshiriq:
Kremnezyom materiallar ishlatilish
sohalarini sanang
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

40.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
6-Mavzu: Loy tuproqli materiallar.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Mashg‘ulot shakli
va turi
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv mashg‘uloti
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Loy tuproqli materiallar.
O‘quv mashg‘ulot
3. Kremnezyom materiallar.
rejasi
4. M.T. Qurilish materiallari buyumlarini issiqlik-fizik
xossalari.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Kremnezyom materiallar. Loy
tuproqli materiallar haqida nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha bilim va
ko‘nikmalarini shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
O‘quv faoliyati natijalari:
- Loy
tuproqli
materiallarni
bilan
- Loy tuproqli materiallarni bo‘yicha
tanishtiradi;
rejalarni yozib boradilar;
- Tog‘ jinslari va jins hosil qiluvchi
- Yangi mavzu bo‘yicha olgan
minerallarni asosiy xossalari bo‘yicha
bilimlarini tasniflaydilar;
rejalarni tasniflaydi;
- O‘rganganlarini aytib beradilar;
- Loy tuproqli materiallarni tushuntiradi;
- Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlarni
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib
oladilar.
beradi.
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
O‘qitish metodlari
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

41.

Ish
bosqichlari va
vaqti
O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Faoliyat mazmuni
O‘qituvchi
1-bosqich.
O‘quv
Tashkiliy qism:
mashg‘ulotiga 1.O‘quvchilarning
mashg‘ulotga
kirish
tayyorgarligi va davomatini tekshiradi.
(5 daq.)
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
1.Uyga berilgan vazifani nazorat qiladi,
hamda
o‘tilgan
mavzu
bo‘yicha
o‘quvchilarga savollar beradi, ularni
baholaydi.
Maqsad va vazifaning belgilanishi:
2.Mashg‘ulotning nomi, rejasi, maqsad va
kutilayotgan natijalar bilan tanishtiradi va
yozib olishlarini aytadi.
3.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan
tanishtiradi.
4.O‘quv mashg‘ulotida o‘quv ishlarni
baholash mezoni va ko‘rsatkichlari bilan
tanishtiradi. (1-ilova)
O‘quvchilar bilimini faollashtirish:
5.Tezkor-so‘rov, savol-javob, klaster grafik
2-bosqich.
organeyzeri va boshqalar orqali bilimlarni
Asosiy
faollashtiradi. ( 2-ilova)
(65 daq.)
Yangi o‘quv material bayoni:
6.Nazariy
mashg‘ulotning
rejasi
va
tuzilishiga muvofiq o‘qitish jarayonini tashkil
etish bo‘yicha harakatlar tartibini bayon etadi.
Asosiy holatlarni yozdiradi.
7.Slaydlarni Power Point tartibida namoyish
va sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy
nazariy holatlarni bayon qiladi
Yangi o‘quv materialini mustahkamlash:
8. Mustahkamlash uchun savollar beradi (3ilova). Jarayon kichik guruhlarda davom
etishini ma’lum qiladi.
9. Kichik guruhlarga bo‘ladi, kichik guruhda
ishlash qoidasi bilan tanishtiradi, (4-ilova)
O‘quvchi
Mashg‘ulotga
tayyorlanadilar
Uy vazifasni taqdim
etadilar.
Savollarga
javob
beradilar.
Mavzu
nomi
va
rejasini
yozib
oladilar.
Diqqat qiladilar.
Savollarga
beradilar.
javob
Yozib oladilar.
Diqqat qiladilar.
Savollarga
beradilar.
Topshiriqni
bajaradilar.
javob

42.

43.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Ishlab
chiqarilishi
Turlari
Loy tuproqli
materiallar
Ishlatilishi

44.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Loy tuproqli materiallar haqida ma’lumot bering?
2. Loy tuproqli materiallar qayerlarda ishlatiladi?
3. Loy tuproqli materiallar qanday shakllanadi?
.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

45.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Loy tuproqli materiallarni sanab
bering
2-guruhga topshiriq:
Loy tuproqli materiallarni ishlab
chiqarish haqida ma’lumot bering
3-guruhga topshiriq:
Loy tuproqli materiallar ishlatilish
sohalarini sanang
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

46.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
7-Mavzu: Alyuminosilikat materiallar.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Mashg‘ulot shakli
va turi
O‘quv mashg‘ulot
rejasi
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Alyuminosilikat materiallar.
3. Karbonatli va sulfatli materiallar.
4. M.T. O‘zbekistondagi zaxiralari va ularga ishlov
berishning innovatsion texnologiyalari.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Alyuminosilikat materiallar,
karbonatli va sulfatli materiallar haqida nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha
bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
- Alyuminosilikat
materiallar
bilan
tanishtiradi;
- Karbonatli
va
sulfatli
materiallar
tushuntiradi;
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib
beradi.
O‘qitish metodlari
O‘quv faoliyati natijalari:
-Alyuminosilikat materiallar haqida
ma’lumotlarni yozib boradilar;
-Yangi mavzu bo‘yicha olgan
bilimlarini tasniflaydilar;
-O‘rganganlarini aytib beradilar;
-Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlarni
oladilar.
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

47.

48.

49.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Ishlab
chiqarilishi
Turlari
Alyuminosilikat
materiallar
Ishlatilishi

50.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Alyuminosilikat materiallar haqida ma’lumot bering?
2. Alyuminosilikat materiallar qayerlarda ishlatiladi?
3. Alyuminosilikat materiallar qanday shakllanadi?
.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

51.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Alyuminosilikat materiallarni sanab
bering
2-guruhga topshiriq:
Alyuminosilikat materiallarni
ishlab chiqarish haqida ma’lumot
bering
3-guruhga topshiriq:
Alyuminosilikat materiallar
ishlatilish sohalarini sanang
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

52.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
8-Mavzu: Karbonatli va sulfatli materiallar.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Mashg‘ulot shakli
va turi
O‘quv mashg‘ulot
rejasi
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Karbonatli va sulfatli materiallar.
3. Alyuminosilikat materiallar.
4. M.T. Energiya samarador keramik qurilish materiallari.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Alyuminosilikat materiallar,
karbonatli va sulfatli materiallar haqida nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha
bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
- Karbonatli va sulfatli materiallar bilan
tanishtiradi;
- Karbonatli va sulfatli materiallarni
tushuntiradi;
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib
beradi.
O‘qitish metodlari
O‘quv faoliyati natijalari:
- Karbonatli va sulfatli materiallar
haqida ma’lumotlarni yozib boradilar;
-Yangi mavzu bo‘yicha olgan
bilimlarini tasniflaydilar;
-O‘rganganlarini aytib beradilar;
-Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlarni
oladilar.
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

53.

54.

55.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Ishlab
chiqarilishi
Turlari
Karbonatli va
sulfatli
materiallar
Ishlatilishi

56.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Karbonatli va sulfatli materiallar haqida ma’lumot bering?
2. Karbonatli va sulfatli materiallar qayerlarda ishlatiladi?
3. Karbonatli va sulfatli materiallar qanday shakllanadi?
.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

57.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Karbonatli va sulfatli materiallarni
sanab bering
2-guruhga topshiriq:
Karbonatli va sulfatli materiallarni
ishlab chiqarish haqida ma’lumot
bering
3-guruhga topshiriq:
Karbonatli va sulfatli materiallar
ishlatilish sohalarini sanang
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

58.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
9-Mavzu: Rudali qurilish materiallari. Tabiiy toshning xossalari.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Mashg‘ulot shakli
va turi
O‘quv mashg‘ulot
rejasi
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Rudali qurilish materiallari.
3. Tabiiy toshning xossalari.
4. Tabiiy toshdan qurilish materiallari olish.
5. M.T. Ishlatilish sohalari va ularni samaradorligi.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Rudali qurilish materiallari haqida
nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
- Rudali qurilish materiallari
bilan
tanishtiradi;
- Tabiiy toshning asosiy xossalari bo‘yicha
rejalarni tasniflaydi;
- Tabiiy toshdan qurilish materiallari
olishni tushuntiradi;
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib
beradi.
O‘quv faoliyati natijalari:
-Rudali qurilish materiallari to‘g‘risida
ma’lumotlarni yozib boradilar;
-Dars bo‘yicha olgan bilimlarini
tasniflaydilar;
-O‘rganganlarini aytib beradilar;
-Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlarni
oladilar.
O‘qitish metodlari
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

59.

60.

61.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Ishlab
chiqarilishi
Turlari
Rudali qurilish
materiallari
Ishlatilishi
(3-ilova)

62.

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Rudali qurilish materiallari haqida ma’lumot bering?
2. Rudali qurilish materiallari qayerlarda ishlatiladi?
3. Rudali qurilish materiallari qanday shakllanadi?
.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

63.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Rudali qurilish materiallarini sanab
bering
2-guruhga topshiriq:
Rudali qurilish materiallari ishlab
chiqarish haqida ma’lumot bering
3-guruhga topshiriq:
Rudali qurilish materiallar ishlatilish
sohalarini sanang
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

64.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
10-Mavzu: Tabiiy toshdan qurilish materiallari olish.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Mashg‘ulot shakli
va turi
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
O‘quv mashg‘ulot
rejasi
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Tabiiy toshdan qurilish materiallari olish.
3. Tabiiy toshning xossalari.
4. M.T. Tabiiy tosh materiallari va ularning turlari.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Rudali qurilish materiallari haqida
nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
- Tabiiy toshdan qurilish materiallari
olish bilan tanishtiradi;
- Tabiiy toshning asosiy xossalari
bo‘yicha rejalarni tasniflaydi;
- Tabiiy toshdan qurilish materiallari
olishni tushuntiradi;
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib
beradi.
O‘quv faoliyati natijalari:
-Tabiiy toshdan qurilish materiallari
olish haqida yozib boradilar;
-Dars bo‘yicha olgan bilimlarini
tasniflaydilar;
-O‘rganganlarini aytib beradilar;
-Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlarni
oladilar.
O‘qitish metodlari
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

65.

66.

67.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Ishlab
chiqarilishi
Turlari
Tabiiy toshdan
qurilish
materiallari
Ishlatilishi
(3-ilova)

68.

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Tabiiy toshdan qurilish materiallari haqida ma’lumot bering?
2. Tabiiy toshdan qurilish materiallari qayerlarda ishlatiladi?
3. Tabiiy toshdan qurilish materiallari qanday shakllanadi?
.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

69.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Tabiiy toshdan qurilish
materiallarini sanab bering
2-guruhga topshiriq:
Tabiiy toshdan qurilish materiallari
ishlab chiqarish haqida ma’lumot
bering
3-guruhga topshiriq:
Tabiiy toshdan qurilish materiallar
ishlatilish sohalarini sanang
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

70.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
11-Mavzu: Yog‘och qurilish materiallari va buyumlari
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Mashg‘ulot shakli
va turi
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
O‘quv mashg‘ulot
rejasi
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Yog‘ochning tuzilishi.
3.Yog‘ochning asosiy xossalari.
4. M.T. Yog‘och qurilish materiallari va ularning turlari.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Yog‘och qurilish materiallari va
buyumlari haqida nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini
shakllantirish
O‘quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:
-Yog‘ochning
tuzilishi
haqida
- Yog‘ochning tuzilishi bilan tanishtiradi; ma’lumotlarni yozib oladilar yozib
- Yog‘ochning asosiy xossalari bo‘yicha boradilar;
rejalarni tasniflaydi;
- -Dars bo‘yicha olgan bilimlarini
- Yog‘ochning turlarini tushuntiradi;
tasniflaydilar;
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib - -O‘rganganlarini aytib beradilar;
beradi.
-Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlarni
oladilar.
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
O‘qitish metodlari
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

71.

72.

73.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Ishlab
chiqarilishi
Turlari
Yog‘och
qurilish
materiallari
Ishlatilishi

74.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Yog‘ochning makro va mikrostrukturasi tavsifi.
2. Yog‘och tayyorlanadigan daraxtlar turlari.
3. Yog‘och nuqsonlari nima?
.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

75.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Yog‘och qurilish materiallarini
sanab bering
2-guruhga topshiriq:
Yog‘och qurilish materiallari ishlab
chiqarish haqida ma’lumot bering
3-guruhga topshiriq:
Yog‘och qurilish materiallar
ishlatilish sohalarini sanang
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

76.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
12-Mavzu: Shisha sanoati uchun xom ashyolar.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Mashg‘ulot shakli
va turi
O‘quv mashg‘ulot
rejasi
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
1. Shisha ishlab chiqarish.
2. Shisha sanoati uchun xom ashyolar.
3. Shisha buyumlar va konstruksiyalar.
4. M.T. Shisha buyumlar va sitalar.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Shisha sanoati uchun xom ashyolar
haqida nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini
shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
- Shisha
ishlab
chiqarish
bilan
tanishtiradi;
- Shisha sanoati uchun xom ashyolar va
asosiy xossalari bo‘yicha rejalarni
tasniflaydi;
- Xom ashyolarni tayyorlash va quritish
tushuntiradi;
O‘quv faoliyati natijalari:
-Shisha ishlab chiqarish haqidagi
ma’lumotlarni yozib boradilar;
-Dars bo‘yicha olgan bilimlarini
tasniflaydilar;
-O‘rganganlarini aytib beradilar;
-Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlarni
oladilar.
O‘qitish metodlari
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

77.

78.

79.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Ishlab
chiqarilishi
Turlari
Shisha
buyumlar
Ishlatilishi

80.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Shisha buyumlar haqida ma’lumot bering?
2. Shisha buyumlar qayerlarda ishlatiladi?
3. Shisha buyumlar qanday shakllanadi?
.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

81.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Shisha buyumlarni sanab bering
2-guruhga topshiriq:
Shisha buyumlar ishlab chiqarish
haqida ma’lumot bering
3-guruhga topshiriq:
Shisha buyumlar ishlatilish sohalarini
sanang
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

82.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
13-Mavzu: Xom ashyolarni tayyorlash va quritish.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Mashg‘ulot shakli
va turi
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
O‘quv mashg‘ulot
rejasi
1. Shisha ishlab chiqarish
2. Xom ashyolarni tayyorlash va quritish.
3. Shisha buyumlar va konstruksiyalar
4. M.T. Shisha buyumlar va sitalar.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Shisha sanoati uchun xom ashyolar
haqida nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini
shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
- Shisha
ishlab
chiqarish
bilantanishtiradi;
- Shisha sanoati uchun xom ashyolar va
asosiy xossalari bo‘yicha rejalarnitasniflaydi;
- Xom ashyolarni tayyorlash va quritishtushuntiradi;
O‘qitish metodlari
O‘quv faoliyati natijalari:
-Shisha sanoati uchun xom ashyolar va
asosiy xossalari bo‘yicha rejalarni
yozib boradilar;
-Dars bo‘yicha olgan bilimlarini
tasniflaydilar;
-O‘rganganlarini aytib beradilar;
-Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlarni
oladilar.
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

83.

84.

85.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Tozalash
Qazib olish
Xomashyolarni
tayyorlash
Xomashyo
omboriga
joylashtirish

86.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Shisha buyumlar ishlab chiqarish uchun xomashyolar haqida
ma’lumot bering?
2. Kvars qumi nima?
3.
. Shisha buyumlar qanday shakllanadi?
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

87.

88.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
14-Mavzu: Shisha erituvchi pech turlari. Shishani pechlarda eritish jarayonlari. Listli
yupqa Shisha ishlab chiqarish.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Mashg‘ulot shakli
va turi
O‘quv mashg‘ulot
rejasi
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
1. Shisha erituvchi pech turlari.
2. Shishani pechlarda eritish jarayonlari.
3. Listli yupqa Shisha ishlab chiqarish.
4. Shisha buyumlar va konstruksiyalar.
5. M.T. Energiya samarador deraza shisha va shisha
paketlarning turlari.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Shisha erituvchi pech turlari haqida
nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
- Shisha erituvchi pech turlari bilan
tanishtiradi;
- Shishani pechlarda eritish jarayonlari
bo‘yicha rejalarni tasniflaydi;
- Listli yupqa Shisha ishlab chiqarish
tushuntiradi;
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib
beradi.
O‘quv faoliyati natijalari:
-Shisha erituvchi pech turlarini yozib
boradilar;
-Dars bo‘yicha olgan bilimlarini
tasniflaydilar;
-O‘rganganlarini aytib beradilar;
-Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlarni
oladilar.
O‘qitish metodlari
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

89.

90.

91.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Ishlab
chiqarilishi
Turlari
Shisha erituvchi
pech
Ishlatilishi

92.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Shisha erituvchi pech haqida ma’lumot bering?
2. Shisha erituvchi pech qanday ishlash prinspiga ega?
3. Shisha erituvchi pech qanday turlari mavjud?
.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

93.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Shisha erituvchi pech turlarini
sanab bering
2-guruhga topshiriq:
Shisha erituvchi pech haqida
ma’lumot bering
3-guruhga topshiriq:
Shisha erituvchi pech uchun
yoqilg‘ilarni sanab bering
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

94.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
15-Mavzu: Sopol materiallar uchun xom ashyolar.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Mashg‘ulot shakli
va turi
O‘quv mashg‘ulot
rejasi
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
1.Umumiy ma’lumotlar
2. Sopol materiallar uchun xom ashyolar.
3. Sopol buyumlar ishlab chiqarish.
4. M.T. O‘zbekistondagi zaxiralari va ularga ishlov
berishning innovatsion texnologiyalari.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Sopol buyumlar ishlab chiqarish
haqida nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini
shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
- Sopol materiallar uchun xom ashyolar
bilan tanishtiradi;
- Sopol materiallar uchun xom ashyolar
bo‘yicha rejalarni tasniflaydi;
- Sopol materiallar uchun xom ashyolarni
tushuntiradi;
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib
beradi.
O‘quv faoliyati natijalari:
-Sopol materiallar uchun xom ashyolar
haqida ma’lumotlarni yozib boradilar;
-Dars bo‘yicha olgan bilimlarini
tasniflaydilar;
-O‘rganganlarini aytib beradilar;
-Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlarni
oladilar.
O‘qitish metodlari
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

95.

96.

97.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Ishlab
chiqarilishi
Turlari
Sopol
materiallar
Ishlatilishi

98.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Sopol materiallar haqida ma’lumot bering?
2. Sopol materiallar qayerlarda ishlatiladi?
3. Sopol materiallar qanday shakllanadi?
.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

99.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Sopol materiallarni sanab bering
2-guruhga topshiriq:
Sopol materiallar ishlab chiqarish
haqida ma’lumot bering
3-guruhga topshiriq:
Sopol materiallar ishlatilish sohalarini
sanang
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

100.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
16-Mavzu: Sopol buyumlar ishlab chiqarish.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti4 soat
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Mashg‘ulot shakli
va turi
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
O‘quv mashg‘ulot
rejasi
1.Umumiy ma’lumotlar
2. Sopol materiallar uchun xom ashyolar.
3. Sopol buyumlar ishlab chiqarish.
4. M.T. Pishitish tempraturasi va sovitish tempraturasi.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Sopol buyumlar ishlab chiqarish
haqida nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini
shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
- Sopol buyumlar ishlab chiqarish bilan
tanishtiradi;
- Sopol buyumlar ishlab chiqarish
jarayonlari
bo‘yicha
rejalarnitasniflaydi;
- Sopol materiallar uchun xom ashyolarnitushuntiradi;
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib
beradi.
O‘quv faoliyati natijalari:
-Sopol buyumlar ishlab chiqarish
haqida ma’lumotlarni yozib boradilar;
-Dars bo‘yicha olgan bilimlarini
tasniflaydilar;
-O‘rganganlarini aytib beradilar;
-Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlarni
oladilar.
O‘qitish metodlari
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

101.

102.

103.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Ishlab
chiqarilishi
Turlari
Sopol
materiallar
Ishlatilishi

104.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Sopol materiallar haqida ma’lumot bering?
2. Sopol materiallar ishlab chiqaruvchi pech qanday ishlash prinspiga
ega?
3.
. Sopol materiallar ishlab chiqaruvchi pech qanday turlari mavjud?
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

105.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Sopol materiallarni sanab bering
2-guruhga topshiriq:
Sopol materiallar pishirish pechi
haqida ma’lumot bering
3-guruhga topshiriq:
Sopol materiallar pishirish pechi
uchun yoqilg‘ilarni sanab bering
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

106.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
17-Mavzu: Mavzu: Polimer materiallar va buyumlar
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Mashg‘ulot shakli
va turi
O‘quv mashg‘ulot
rejasi
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Plastmassalarning tarkibi va xossalari
3. Polimer bog‘lovchi moddalar
4. M.T. Material tarkibini mineral va polimer moddalar
bilan modifikatsiyalash usullari.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Polimer materiallar va buyumlar
haqida nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini
shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
- Plastmassalarning tarkibi va xossalari
bilan tanishtiradi;
- Polimer
bog‘lovchi
moddalarni
tasniflaydi;
- Polimer
bog‘lovchi
moddalarni
tushuntiradi;
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib
beradi.
O‘quv faoliyati natijalari:
-Plastmassalarning tarkibi va xossalari
haqida ma’lumotlarni yozib boradilar;
-Dars bo‘yicha olgan bilimlarini
tasniflaydilar;
-O‘rganganlarini aytib beradilar;
-Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlarni
oladilar.
O‘qitish metodlari
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

107.

108.

109.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Ishlab
chiqarilishi
Turlari
Polimer
materiallar va
buyumlar
Ishlatilishi

110.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Polimer materiallar va buyumlar haqida ma’lumot bering?
2. Polimer materiallar va buyumlar qayerlarda ishlatiladi?
3. Polimer materiallar va buyumlar qanday shakllanadi?
.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

111.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Polimer materiallar va buyumlarni
sanab bering
2-guruhga topshiriq:
Polimer materiallar va buyumlarni
ishlab chiqarish haqida ma’lumot
bering
3-guruhga topshiriq:
Polimer materiallar va buyumlar
ishlatilish sohalarini sanang
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

112.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
18-Mavzu: Qurilish gʻishtlari. Fasadbop sopol plitalar va cherepitsalar.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Mashg‘ulot shakli
va turi
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
O‘quv mashg‘ulot
rejasi
1. Umumiy ma’lumotlar
2. Qurilish gʻishtlari.
3. Fasadbop sopol plitalar va cherepitsalar.
4. M.T. Zamonaviy turlari va o‘lchamlari.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Qurilish gʻishtlari, Fasadbop
sopol plitalar va cherepitsalar haqida nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha
bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
- Qurilish gʻishtlari bilan tanishtiradi;
- Qurilish gʻishtlari, Fasadbop sopol
plitalar va cherepitsalar bo‘yicha
rejalarni tasniflaydi;
- Fasadbop
sopol
plitalar
va
cherepitsalarni tushuntiradi;
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib
beradi.
O‘quv faoliyati natijalari:
-Qurilish
gʻishtlari
haqida
ma’lumotlarni yozib boradilar;
-Dars bo‘yicha olgan bilimlarini
tasniflaydilar;
-O‘rganganlarini aytib beradilar;
-Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlarni
oladilar.
O‘qitish metodlari
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

113.

114.

115.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Ishlab
chiqarilishi
Turlari
Qurilish
gʻishtlari
Ishlatilishi

116.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Qurilish gʻishtlari va fasadbop sopol plitalar haqida ma’lumot
bering?
2. Qurilish gʻishtlari va fasadbop sopol plitalar qayerlarda ishlatiladi?
3.
. Qurilish gʻishtlari va fasadbop sopol plitalar qanday o‘lchamlarda
ishlab chiqariladi?
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

117.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Qurilish gʻishtlari va fasadbop
sopol plitalarni sanab bering
2-guruhga topshiriq:
Qurilish gʻishtlari va fasadbop
sopol plitalarni ishlab chiqarish
haqida ma’lumot bering
3-guruhga topshiriq:
Qurilish gʻishtlari va fasadbop sopol
plitalar ishlatilish sohalarini sanang
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

118.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
19-Mavzu: Mineral bogʻlovchi moddalar. Gipsli bogʻlovchi moddalar.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Mashg‘ulot shakli
va turi
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
O‘quv mashg‘ulot
rejasi
1. Umumiy ma’lumotlar
2. Mineral bogʻlovchi moddalar.
3. Gipsli bogʻlovchi moddalar.
4. M.T. O‘zbekistonda gips sanoatining istiqbollari.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Mineral bogʻlovchi moddalar,
Gipsli bogʻlovchi moddalar haqida nazariy tushunchalar berish, mavzu bo‘yicha
bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish
Pedagogik vazifalar:
- Mineral bogʻlovchi moddalar bilan
tanishtiradi;
- Mineral bogʻlovchi moddalar, Gipsli
bogʻlovchi moddalar bo‘yicha rejalarni
tasniflaydi;
- Gipsli
bogʻlovchi
moddalarni
tushuntiradi;
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib
beradi.
O‘quv faoliyati natijalari:
-Mineral bogʻlovchi moddalar haqida
ma’lumotlarni yozib boradilar;
-Dars bo‘yicha olgan bilimlarini
tasniflaydilar;
-O‘rganganlarini aytib beradilar;
-Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlarni
oladilar.
O‘qitish metodlari
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

119.

120.

121.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Ishlab
chiqarilishi
Turlari
Mineral
bogʻlovchi
moddalar
Ishlatilishi

122.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Mineral bogʻlovchi moddalar haqida ma’lumot bering?
2. Mineral bogʻlovchi moddalar qayerlarda ishlatiladi?
3.Mineral bogʻlovchi moddalar qanday pechlarda ishlab chiqariladi?
.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

123.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Qurilish gipsi haqida ma’lumot
bering
2-guruhga topshiriq:
Tabiiy gips haqida ma’lumot bering
3-guruhga topshiriq:
Zamonaviy gips materiallarini sanab
bering
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

124.

Nazariy o‘quv mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi
20-Mavzu: Qurilish ohaklari va uni ishlab chiqarish. Magnezial bogʻlovchilar.
O‘quv mashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
Mashg‘ulot vaqti80 daqiqa
Talabalar soni: 20 –31 gacha
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv
mashg‘uloti
1. Umumiy ma’lumotlar
2. Qurilish ohaklari va uni ishlab chiqarish.
O‘quv mashg‘ulot
3. Magnezial bogʻlovchilar.
rejasi
4. M.T. Energiya va resurs tejamkor ekologik toza
magnezial bog‘lovchilar.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarga Qurilish ohaklari va uni ishlab
chiqarish, Magnezial bogʻlovchilar haqida nazariy tushunchalar berish, mavzu
bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish
Mashg‘ulot shakli
va turi
Pedagogik vazifalar:
- Qurilish ohaklari va uni ishlab chiqarish
bilan tanishtiradi;
- Qurilish ohaklari va uni ishlab
chiqarish, Magnezial bogʻlovchilar
bo‘yicha rejalarni tasniflaydi;
- Magnezial bogʻlovchilar moddalarni
tushuntiradi;
- Reja bo‘yicha yangi bilimlarni yoritib
beradi.
O‘qitish metodlari
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
O‘quv faoliyati natijalari:
-Qurilish ohaklari va uni ishlab
chiqarish haqida ma’lumotlarni yozib
boradilar;
-Dars bo‘yicha olgan bilimlarini
tasniflaydilar;
-O‘rganganlarini aytib beradilar;
-Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlarni
oladilar.
Interfaol metodlar, Faol metodlar,
Axborotli kichik ma’ruza,
tushuntirish, namoyish etish, aqliy
hujum
Ommaviy, jamoaviy
O‘qitish vositalari
O‘quv qo‘llanma, proektor, slayd
kompyuter
O‘qitish sharoiti
Maxsus jixozlangan o‘quv xona
Qaytar aloqaning yo‘l va vositalarining
yo‘l va vositalari
Og‘zaki nazorat: savol-javob

125.

126.

127.

(1-ilova)
Qurilish materiallari va buyumlari fanidan o‘quvchilarning bilimini baholash
mezoni
T/r
Mezonlar
Baho
1.
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish va vazifalarni to‘liq
bajargan va yangilik kiritishga intilgan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan
5
2.
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligidagi o‘rnini to‘g‘ri tushungan, mustaqil fikrlay oladigan,
olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan
4
3.
Darslarda 95% gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan, adabiyotlardan foydalanishni bilgan
3
4.
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar
2
Izoh: o‘quv dasturining mantiqan tugallagan bilimi bo‘yicha o‘quvchi albatta
baholanadi va natijasi o‘tish balidan (3 ball) past bo‘lganda qayta nazorat
belgilanadi
(2-ilova)
KLASTER GRAFIK ORGANEYZERI
Ishlab
chiqarilishi
Turlari
Magnezial
bogʻlovchilar.
Ishlatilishi

128.

(3-ilova)
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar.
1. Magnezial bogʻlovchilar haqida ma’lumot bering?
2. Magnezial bogʻlovchilar qayerlarda ishlatiladi?
3. Havoiy ohak qanday pechlarda ishlab chiqariladi?
.
(4-ilova)
Kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish uchun
faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar
belgilanadi. Mavzuning kerakli asosi yaratiladi. Mavzuni o‘rganishdan oldin
o‘quvchilar mazkur muammo haqida tushunchaga ega bo‘lishlari lozim. Keyin
guruh o‘quvchilari kichik guruhlarga, ya’ni 3-5 kishidan bo‘linishlari kerak.
O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga aniq ko‘rsatmalar beriladi. Berilgan
muammoni yechishda o‘qituvchi o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlab va yo‘naltirib
turadi. Mavzu so‘ngida muhokama qilinadi.
O‘quvchi kichik guruhlarda ishlaganida, darsda faol ishtirok etish huquqiga,
boshlovchi ro‘lida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

129.

(5-ilova)
1-guruhga topshiriq:
Qurilish ohagi haqida ma’lumot
bering
2-guruhga topshiriq:
Tabiiy ohak haqida ma’lumot
bering
3-guruhga topshiriq:
Zamonaviy qurilish materiallarini
sanab bering
(6-ilova)
Uyga vazifa:
Mavzuni o‘qib va mavzu bo‘yicha konespekt qilish, yangiliklar o‘qib
kelish. Mustaqil ta’lim mavzusi bo‘yicha izlanishlar olib borish va
ularni qayd qilish.

130.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
JIZZAX VILOYATI KASBIY TA’LIMNI RIVOJLANTIRISH
VA MUVOFIQLASHTIRISH HUDUDIY BOSHQARMASI
JIZZAX POLITEXNIKA INSTITUTI HUZURIDAGI
SHAROF RASHIDOV POLITEXNIKA TEXNIKUMI
“Qurilish materiallari va buyumlari”
fanidan
MAVZULAR TO‘PLAMI
Sanoat texnologiyalari” kafedrasi
Kafedra mudiri:
Z.Po‘latova________
O‘qituvchi:
N.O‘.Eshqulov________
Toshkent 2022-yil

131.

Mavzu: Qurilish materiallari va buyumlarining umumiy asoslari
Reja:
1. Qurilish materiallarining qurilishdagi ahamiyati va xom ashyo bazasi.
2. Qurilish materiallarining tasniflanishi, standartlash, sertifikatlash va sifat nazorati.
3. Qurilish materiallarining qurilishdagi ahamiyati va xom ashyo bazasi.
4. M.T. Qurilish materiallari buyumlarini tayyorlashning asosiy prinsiplari, asosiy
nazariy yo‘nalishlar tahlili.
O‘zbekiston Respublikasida “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilinishi
ta’lim tizimini qayta isloh etishni taqozo etadi.
Respublikamiz qurilish kompleksiga yuqori malakali yosh kadrlarni etkazib
berish Shu kunning dolzarb masalasidir. Ma’lumki, qurilish industriyasini
rivojlantirish, ya’ni yangi qurilish materiallari, buyumlari va konstruksiyalarni ishlab
chiqarish bilan qurilish tizimini tubdan o‘zgartirish mumkin.
Qurilish tizimiga ajratilgan mablag‘ning 50% ortig‘i qurilish buyum va
konstruksiyalarni ishlab chiqarishga sarflanadi. Zamonaviy qurilish bino va
inshootlarini yangi turdagi qurilish materiallarisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Shu sababli
bo‘lajak qurilish mutaxassisi qurilish materiallari va buyumlari to‘g‘risida to‘la-to‘kis
bilimga ega bo‘lish zarur.
Qurilish materialshunosligi o‘ziga xos tarixga ega. Eng qadimgi va juda keng tarqalgan
giltuproq asosidagi qurilish materiallari insoniyat tarixining ilk davridayoq ishlatilgan.
Giltuproqdan pishirilgan g‘isht ishlab chiqarish tarixi 5-6 ming yilga teng.
Bino va inshootlarni tabiiy tosh materiallaridan qurish antik dunyo tarixi bilan
bog‘langan. Misr Piramidalari, Buyuk Xitoy Devori, Rim Kolizeyi bunga yaqqol misol
bo‘ladi.
Tabiiy toshlarni maydalab, pishirib ohak, ganch, gips va sh.k. mineral
bog‘lovchilar ishlab chiqarish texnologiyasi bir necha ming yil avval yaratilgan.
Shaxrisabz, Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent kabi tarixiy shaharlarimiz qurilishiga
nazar tashlasak shoh saroylari, madrasa va masjidlar, qal’a devorlari, suv inshootlari
tabiiy toshlardan, pishiq g‘ishtdan qorishmalar asosida terilib barpo etilganini ko‘ramiz.
Bu shaharlardagi binolarda sirlangan sopol buyumlar X-XII asrlardan keyin ishlatilgan.
Kulollar giltuproqdan turli o‘lchamdagi va shakldagi sirlangan va sirlanmagan
plitkalar, terrakotalar, koshinlar, muqarnaslar, burmalar va sh.k. bezak materiallarni
ishlab chiqarganlar va binolarni bezatishda ishlatganlar.
Toshtaroshlar granit, marmar, ohaktosh va xarsang toshlarni taroshlab shakl
berib bino va inshootlarni bezatishda, suv va namlik ta’sir etadigan qismlarida
ishlatganlar. qadimdan qurilishda Yog‘och materiallar sifatida eman, qarag‘ay, pixta,
qayin, dub, buk, yasen, Markaziy Osiyoda esa terak, qayrag‘och, archa, yong‘oq, tut,
tol kabilar ishlatilgan. Yog‘och sinchli binolar zilzilaga bardoshliligi bilan ajralib
turadi. Yog‘ochga o‘ymakorlik usulida ishlangan ustunlar, bag‘dodi eshiklar,

132.

muqarnaslar, karnizlar, pillapoyalar xozirga qadar arxitektura obidalarini bezatib
turibdi.
Bino va inshootlarni bezashda lok-bo‘yoqlardan foydalanish tarixi miloddan
avvalgi asrlarga tegishli. Rang beruvchi pigmentlar sifatida turli minerallar, o‘simliklar
kuli, bog‘lovchi sifatida esa, tabiiy o‘simlik Yog‘lari ishlatilgan. qadimgi Afrosiyob,
Varaxsha, Xolichayon kabi tarixiy yodgorliklarimiz devorlariga ishlangan rasmlar
bunga yaqqol misoldir.
Tarixiy binolarni bezashda ishlatilgan ganch o‘ymakorligi alohida e’tiborga
sazovor. Ganch o‘ymakorligi asosida devor, ship, pillapoyalar, gumbazlar bezatilgan.
Qurilish materiallari tarixida portlandsement va u asosida yaratilgan og‘ir va
engil betonlar alohida o‘rin tutadi. Bu materiallarni qurilish industriyasining asosiy
mahsulotlari deb atash mumkin.
Mahalliy hom ashyodan qurilish materiallari ishlab chiqarish qurilish
industriyasining asosiy vazifasi hisoblanadi. Bunda mahsulot tannarxi keskin pasayadi.
1-rasm. Qurilishda keng miqyosda qo‘llanilayotgan qurilish materiallari.
Qurilishni mukammallashtirish va tezlatish, zamonaviy qurilish materiallarini
ko‘plab ishlab chiqarishni taqazo etadi. Polimerlar asosidagi materiallar, Shisha
buyumlar, lok-bo‘yoqlar, kompozitsion materiallar Shular jumlasidandir.
Qurilish materiallari va buyumlari ishlab chiqarishda sanoat va qishloq xo‘jaligi
chiqindilarini ishlatish ularning tannarxini pasaytiradi va ekologik muhitni barpo etadi.
Qurilish materialshunosligi fanining rivojlanishiga A.Baykov, Yu.Bajenov,
P.Zemyatchenskiy, V.Kind, V.Solomatov, I.Ribev, S.Baybolov, Y.Shtark,
B.Skramtaev, A.Gluxovskiy, E.Qosimov kabi olimlar katta hissa qo‘shdilar.

133.

O‘zbekiston qurilish va qurilish industriyasini rivojlantirishda chet ellar bilan
mustahkam aloqa o‘rnatgan. Turkiyaning “Aysel” kompaniyasi, Germaniyaning
“Knauf” korporatsiyasi, AQSHning “Armstrong” firmasi shular jumlasidandir.
Qurilish materialshunosligining dolzarb masalalariga yuqori sifatli, tannarxi arzon,
mustahkam, uzoq muddat xizmat qiluvchi, mahalliy xom ashyo zaminida ishlab
chiqarilgan buyumlar, qismlar, konstruksiyalarni tayyorlash va ishlatish sohalarini
belgilash kiradi.
Yer yuzida energiya resurslarining kamayib borishi binolar qurilishida energiya
samaradorligini keskin oshirishni taqozo etadi.
O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan energiyaning deyarli 50 foizi yoki yiliga 17
million tonna neft ekvivalenti aynan binolarning energiya iste’moliga to‘g‘ri keladi.
Shunga mutanosib ravishda parnik gazlarining 40 foizi binolarga xos jarayonlardir. Bu
soha O‘zR “Davarxitektqurilish” qo‘mitasi, Birlashgan millatlar tashkilotining
rivojlantirish Dasturi va Global ekologik fond bilan hamkorlikda binolar energiya
samaradorligi muammolari sohasida ustuvor Dasturlarni bajarmoqda. Jumladan, turar
joy, jamoat (maktablar, bog‘chalar, shifoxonalar va sh.k.) binolarni energiya
samaradorligi dasturlaridir. Ushbu Dasturlarni bajarish uchun Arxitektura qurilish
sohasidagi Oliy ta’lim muassasalari, loyiha ilmiytadqiqot institutlari va qurilish
tashkilotlari jalb etilgan.
Eneriya samaradorlikda asosiy mezon sifatida qurilish materiallari va buyumlarini
binolar qurilishida ishlatilishini belgilash mumkin.
Ushbu muammoning asosiy echimlaridan biri issiqlik izolyasiyasi materiallarini
mukammallashtirish, fizik-mexanik, issiqlik-fizik va eksputatsiya xossalarini keskin
yaxshilar, yangi turlarini ishlab chiqarish talab etiladi.
Qurilish materiallari ishlab chiqishda kam energiya sarflash muammosi yechimi ham
energiyani tejashning asosiy omili hisoblanadi.
Global muammoning echimida bo‘lajak arxitektor va quruvchilarni talabalik davridan
e’tiboran energiya samarador loyihalar yaratishga yo‘naltirish yaxshi natijalar beradi.
Binolar qurilishida va eskilarini qayta qurishda energoaudit institutini kiritish
davr talabiga aylandi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi, Birlashgan
millatlar tashkilotining rivojlanish Dasturi va Global ekologik fondning “Sotsial
ob’ektlarining energiya samaradorligini oshirish” mavzusidagi qo‘shma loyihasi
asosida KMK 2.08.05-97, KMK 2.01.04-97, SHNK 2.08.02-09, KMK 2.01.18-2000,
KMK 2.04.05-97, KMK 2.03.10-95 va KMK 2.08.04-04 kabi meyoriy xujjatlarga
energiyani tejash bo‘yicha majburiy talablar qo‘yildi.
Qurilish materiallarining tasniflanishi, standartlash, sertifikatlash va sifat
nazorati
Qurilish materiallarining har bir turi o‘ziga xos fizik, mexanikaviy, kimyoviy va
maxsus xossalarga (radiatsiyaga munosabat, texnologik ishlov) ega bo‘ladi.

134.

Materiallarning tarkibi, strukturasi fizik-kimyoviy va texnologik jarayonlar ta’sirida
o‘zgarishi bilan ularning barcha xossa va xususiyatlari o‘zgaradi.
Qurilish materiallari kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy va sun’iy bo‘ladi.
Ular xossalariga nisbatan plastik (bitum, giltuproq) elastik (Yog‘och, po‘lat, rezina),
mo‘rt (sopol, Shisha, beton, cho‘yan), material mustahkamligiga qarab- mustahkamligi
yuqori (po‘lat, granit, Shisha, Shishaplast, sitall, beton-polimer), mustahkam (beton,
Yog‘och, polimerbeton, pishiq g‘isht) va mustahkamligi kichik (gips, ohaktosh, xom
g‘isht, ko‘pikbeton, gazbeton) turlarga bo‘linadi.
Qurilish materiallarini texnik xossalariga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:
plastik materiallar - kuch, temperatura yoki suv ta’sirida qayta ishlanish xususiyatiga
ega bo‘lgan materiallar (gil, bitum, mis, qo‘rg‘oshin va x..k.)
elastik materiallar - unga ta’sir etayotgan kuch olingandan so‘ng o‘z
shakliga qaytadigan materiallar (rezina, po‘lat, Yog‘och) mo‘rt materiallar — ta’sir
etayotgan kuch natijasida o‘lchami va shaklini o‘zgartirmaydi, buzilish hossasiga ega
bo‘lgan materiallar (Shisha, cho‘yan, g‘isht va x,.k.)
A) Mustahkam — granit, temir, Yog‘och
B) Mustahkamligi past — chig‘anoqtosh, somon, xom g‘isht
a) Qattiq - cho‘yan, Shisha, granit
b) Yumshoq. - Yog‘och, qo‘rg‘oshin, bitum
Suv, kislota, ishqor, issiq-sovuq hamda fizik-kimyoviy jarayonlar ta’sirida chidamli(klinker, plastmassalar) va chidamsiz (xom g‘isht) materiallar;
Izolyasiya materiallari-issiqlik o‘tkazmaydigan (mineral paxta, jun, g‘ovakli asbest
buyumlar)
Tovushni yutuvchi- (pemza, qatlamli Shisha paxta, fibrolit) gidroizolyasion(bitum, ruberoid, tol) elektroizolyasion- (rezina, chinni, marmar) xossalarga ega
bo‘lgan materiallar.
Materiallarning ishlatilish sharoitiga ko‘ra konstruktiv (tabiiy tosh materiallari,
beton, qorishma, sopol, yog‘och, polimerbeton, plastmassa va h.k.) va maxsus (issiqlik
va tovush izolyasiyasi, gidroizolyasiya, bezak, korroziyaga chidamli, olovga bardoshli,
radiatsiyadan himoyalovchi, biologik muhitga chidamli va x.k.) turlarga bo‘linadi.
Qurilish materiallari xossalarini raqamlar bilan baholash maqsadida Respublika
standarti (RSt), Tarmoq standarti (TSt), Korxona standarti (KSt), Davlatlararo standart
(DSt) lar joriy etilgan. Qurilish materiallari standartlari Davlat standarti qo‘mitasi bilan
O‘zR Davlatarxitektqurilish tomonidan tasdiqlanadi. Bunday standartlar texnik
shartlar; texnik talablar; buyum turlari va o‘lchamlari; qabul qilish qoidalari;
tamg‘alash, o‘rash va tashish qoidalari va sh.k. xollarda bo‘lishi mumkin.

135.

2-rasm. Beton mustahkamligini aniqlash uchun “Gidravlik press”.
Qurilish materillaridan foydalanib bino va inshootlar qurish “Qurilish me’yorlari
va qoidalarida” (QMQ) belgilangan bo‘lib, barcha tashkilot va muassasalar uchun
majburiydir. Qurilish materiallarining 1947 yilda tashkil topgan “Standartlash halqaro
tashkiloti (MOS)” talablariga javob beruvchi xillari ham mavjud. MOS qurilish
materiallarini davlatlararo tashish va ishlatishga qulaylik tug‘diradi.
Mavzu: Materiallarning fizik xossalari. Materiallarning mexanik xossalari.
Qurilish materiallarining maxsus xossalari.
Reja:
1. Qurilish materiallari va buyumlarining nano, mikro va makrostrukturasi.
2. Qurilish materiallarining fizik xossalari.
3. Qurilish materiallarining mexanik xossalari.
4. M.T. Qurilish materiallari buyumlarini energiya, resurs tejamkor va ekologik
toza texnologiyalari.
Qurilish materiallarining xossalari ularning tarkibiga va tuzilishiga bog‘liq
bo‘ladi. Materiallarning kimyoviy, mineral va fazaviy tarkiblarini tekshirmasdan, ular
asosida tayyorlangan buyum va konstruksiyalarni muayyan muhitda ishlatishga tavsiya
etilmaydi.

136.

Materiallarning kimyoviy tarkibi elementlar va oksidlar orqali ifodalanib, ular
xossalarining-mustahkamligini, korroziya muhiti va olovga bardoshliligini, suvga
munosabati kabilarni belgilaydi. Material tarkibida kimyoviy elementlar va oksidlar
erkin xolda bo‘lmasdan o‘zaro minerallarga birikkan bo‘ladi.
Materiallarning mineral tarkibi ularning qanday minerallardan qancha miqdorda
tashkil topganini bildiradi. Giltuproq, ohaktosh, gips toshi va sh.k. larning mineral
tarkibi ulardan olingan keramik materiallar havoyi va mineral bog‘lovchilarning
mustahkamligini va turli muhitlarga chidamliligini belgilaydi.
Materiallarning fazaviy tarkibi qattiq, suyuq va gazsimon xolatda bo‘lib, ularni
muayyan shaklda ushlab turuvchi, devorlar hosil qiluvchi (karkas) qattiq fazadan,
devorlar orasida hosil bo‘lgan g‘ovaklar ichidagi suvdan, havodan yoki suv-havo
aralashmasidan iborat bo‘lishi mumkin. Masalan, material g‘ovaklarida suvning
muzlashi pirovardida uning buzilishiga olib kelishi mumkin; yopiq g‘ovaklardagi havo
materialga issiqsovuqdan, tovushdan izolyasiyalovchi xususiyat beradi.
Material strukturasini uch darajada tushunish zarur-molekulyar-ion, mikrostruktura va
makrostruktura.
Molekulyar-ion darajasi materiallarning element, oksid, mineral, oligomer,
polimer va sh.k. kimyoviy moddalardan hosil bo‘lishini belgilaydi. Materiallarni bu
darajada o‘rganish differensial-termik, rentgenfazaviy, elektron mikroskopik,
infraqizil spektroskopik va sh.k. tekshirish usullari bilan amalga oshiriladi.
Mikrostruktura materialning tuzilishi va undagi g‘ovaklarning o‘ta kichikligini (1-2.107
sm gacha) bildiruvchi ko‘rsatkich. Materialda mikrog‘ovaklar buyumning kirishishi
natijasida hosil bo‘ladi va ular o‘zaro tutash yoki har tomonlari berk bo‘lishi mumkin.
Materialni tashkil etuvchi bog‘lovchi (portlandsement, gips, bitum, polimer), o‘ta
mayda to‘ldiruvchi (qum kukuni, andezit) mineral yoki polimer qo‘shimchalar, suv va
sh.k. komponentlardan iborat majmuadir. Qurilish buyum va konstruksiyalarning
barcha xossa va xususiyatlari mikrostrukturaga, uning hosil bo‘lish sharoitiga bog‘liq
bo‘ladi. Mikrostruktura xossalariga bog‘lovchining aktivligi, dispersligi,
mikrog‘ovakligi, o‘ta mayda to‘ldiruvchilarning yuza tabiati katta ta’sir etadi.
Makrostruktura materiallarning tuzilishi va undagi g‘ovaklar-yirik, ko‘zga
ko‘rinadigan xolatdagi ko‘rsatkich bo‘lib, u mikrostruktura, maydayirik to‘ldirgichlar
va boshqa to‘ldiruvchi yoki armaturalovchi komponentlar majmuasidan ibratdir.
Makrostruktura kompozit (konglomerat), uyachali, mayda g‘ovakli, tolasimon,
qatlamli, donador shakllarda bo‘lishi mumkin.
Kompozitlarga betonlar, qurilish qorishmalari, keramika, silikalsitlar, polimerbetonlar
va sh.k. kiradi. Bunday materiallar sun’iy konglomeratlar ham deb yuritiladi.
Mayda g‘ovakli materiallarga suv yoki yonuvchi qo‘shilmalar aralashtirilib
kuydirilgan keramika, plastmassalarning ba’zi turlari kiradi.
Uyacha strukturali materiallarga gazbetonlar, ko‘pikbetonlar, ko‘pik plastmassalar,
maxsus qog‘ozdan yasalgan turli shakldagi bo‘shliqli buyumlar kiradi.
Qatlamli strukturaga o‘rama, listli, taxtasimon, qatlamli to‘ldiruvchi asosidagi
plastmassalar (tekstolit, Shishaplast, qog‘ozplast) kiradi.

137.

Donali struktura beton, qorishma, polimerbeton va sh.k.lar uchun mayda va yirik
to‘ldiruvchilar (qum, chaqiq tosh) kiradi.
1-rasm. Sun’iy to‘ldiruvchi keramzitning makrostrukturasi.
Tolali struktura yog‘och, shisha tolali va mineral tolali materiallar uchun xosdir.
Materiallar xossalari (mustahkamligi, issiqlik o‘tkazuvchanligi) tolalari bo‘ylab va
ko‘ndalang yo‘nalishlarda turlicha bo‘ladi.
Materiallar tuzilishi kristall, amorf va kristall-amorf holda bo‘ladi. Kristall
tuzilishli materiallar yuqori mustahkamlikka, turli muhitlarga chidamlilikka ega.
Odatda ko‘pchilik materiallar amorfdan kristall tuzilishga o‘tadi. Bir material ham
kristall (kvars), ham amorf tuzilishda bo‘lishi mumkin. Materialning tuzilishi holatiga
qarab bu materiallarning kimyoviy birikishlarida ishtirok etishi turli tezlikda va
sharoitda bo‘lishi mumkin. Kristall tuzilishdagi materiallar o‘zgarmas bosimda
muayyan erish haroratiga ega bo‘ladi. Kristall panjarani neytral atomlar, ionlar,
molekulalar hosil qilishi mumkin. Murakkab kristallar (kalsiy, dala shpati) kovalent va
ion bog‘lanishlarda bo‘lganliklari sababli ularning hossalari turlichadir. Qurilish
materiallarining asosiy jins hosil qiluvchi minerallari-silikatlar murakkab tuzilishga
ega bo‘lib, tetraedrlardan tuzilgan va hajmiy panjara tuzilishiga ega. Shu sababli
silikatlar noorganik polimerlar deyilishi ham mumkin.
Qurilish materiallarining fizik xossalari
Zichlik - (g/sm3, kg/m3)- absolyut zich materialning hajm birligidagi massasidir.
Agar materiallar massasini m, zich xolatdagi hajmini V a deb belgilasak, unda:
P=m/Va
Absolyut zich materiallar juda kam bo‘lib, ularga kvars, Shisha, po‘lat,
plastmassalarning ba’zi turlari kiradi. Amaliyotda bunday qattiq materiallarning
zichligi tarozilar va hajm o‘lchash asboblari yordamida aniqlanadi. Suyuq xolatdagi
materiallar (suyuq shisha, moyli bo‘yoqlar, polimerlar) zichligi piknometr yoki
areometrlar yordamida topiladi. Ayrim qurilish materiallarining zichligi (g/sm3)
quyidagichadir:

138.

Bitum.................................................................. 0,9-1,2
Suv (40C da)...................................................... 1,0
Granit ............................................................... 2,6-2,9
SHag‘al ................................................................. 2,7-2,9
Yog‘och .................................................................... 1,35-1,6
Sopol g‘isht ...................................................... 2,5-2,8
Kvars qumi ....................................................... 2,6-2,7
Portlandsement .............................................. 2,9-3,1
Shisha ................................................................. 2,5-3,0
Po‘lat .................................................................. 7,8-7,9
O‘rtacha zichlik-/m(kg/m2), material tabiiy xolatdagi massasining hajmiga
bo‘lgan nisbatidir. Agar material massasini m, tabiiy xolatdagi hajmini V deb
belgilasak, unda
m
,
Va
Ba’zi qurilish materiallarinig o‘rtacha zichligi (kg/m3) quyida keltirilgan:
Og‘ir (oddiy) beton .................................... 2100-2600
Engil beton ................................................. 1200-1800
Granit ........................................................... 2600
Oddiy g‘isht .................................................. 1700-1900
Oyna shishasi .............................................. 2650
Shishaplast ................................................... 2000
Ko‘pik polimer (minora) .......................... 15-20
Qarag‘ay Yog‘ochi .............................................. 400-600
Mineral paxta ............................................ 200-400
Po‘lat ............................................................. 7850
G‘ovaklik (P) material to‘la hajmidagi (V) g‘ovaklar (Vp) hajmi bilan belgilanadi:
F (1
0
) 100 %;
Materiallar g‘ovaklari havo, gaz yoki suv bilan to‘la bo‘lib, katta oraliqda bo‘ladi
(0 dan 98% gacha). G‘ovaklik materiallarning asosiy xossalarini ifodalovchi

139.

ko‘rsatkichdir. Bu ko‘rsatgichlar orqali materiallarning mustahkamligi, o‘rtacha
zichligi, namlanuvchanligi, issiqlik o‘tkazuvchanligi, sovuqqa va kimyoviy muhitlarga
chidamliligi va boshqa xossalari to‘g‘risida tushuncha hosil qilish mumkin. Yopiq
g‘ovaklarning ko‘pligi material chidamliligini belgilaydi. Uning g‘ovaklari haqidagi
to‘liq ma’lumotni simob porometriyasi usulida olinadi. Bu usulga ko‘ra
materiallarning differensial va integral g‘ovakligi, ya’ni g‘ovaklarning xarakteri va
radiusi to‘g‘risida xulosaga kelish mumkin.
Solishtirma yuza (S, sm2/g) materialga adsorbsiya qilingan suv bug‘i (yoki gaz)
bilan uning g‘ovaklari ichki yuzasini monomolekulyar qoplama massasiga
proporsionaldir, boshqa so‘z bilan aytganda 1 g material kukuni zarrachalarini bir qator
o‘zaro zich qilib joylaganda tashkil etgan yuzani tushunmoq kerak:
S=(a1.N/M).m ,
bu erda: a1-bir adsorbsion molekula bilan qoplangan yuza; suv molekulasi uchun
a1=10,6.10-16 sm2; N=6,06.1023 Avagadro soni, M- adsorbsiya qilingan gaz molekulyar
massasi (suv bug‘i uchun M=18).
Gidrofizik xossalar
Suv shimuvchanlik deb g‘ovak materiallarning suv shimish va suvni o‘zida
ushlab turish xususiyatiga aytiladi. Suv shimuvchanlik ko‘rsatkichi materiallarning
to‘yinishi uchun sarflangan suv massasining Shu material quruq xolatdagi massasiga
bo‘lgan nisbati bilan ifodalanadi. Material g‘ovaklarining suvga to‘la qondirilgan
holati uning hajmiy suv shimuvchanligi deyiladi. Odatda, mikrog‘ovaklar suv bilan
butunlay to‘lmasligi sababli materiallarning suv shimuvchanligi uning absolyut
g‘ovaklari hajmidan kam bo‘ladi. Chunki materialdagi mikrog‘ovaklar (0,0001-0,001
mm) normal atmosfera bosimida suvga to‘lmaydi. Materiallarning massasiga nisbatan
suv shimuvchanligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:
Wm
m1 m
100 %;
m1
bu erda: m-materiallarning quruq xolatdagi massasi –g, kg; m1materiallarning suv shimdirilgan xolatdagi massasi-g, kg;
Materiallarning hajmiy (V) suv shimuvchanligi quyidagicha aniqlanadi:
Wm
m1 m
100 %;
V
Suv shimuvchanlik materialni asta-sekin suvga Cho‘ktirish, qaynatish va bosim
ostida shimdirish usullari bilan aniqlanadi. Sochiluvchan materiallar (qum, shag‘al,
giltuproq) namligi dielkometrik yoki neytron usullari bilan aniqlanadi. Bu usullar
materialning suv ta’sirida dielektrik xossasini o‘zgarishiga yoki tezlatilgan
neytronlarning materialdan o‘tish tezligiga asoslangan. Ba’zi materiallarning suv

140.

shimuvchanligi (massasiga nisbatan, % da): oyna va po‘lat-0; granit 0,02-0,7; oddiy
og‘ir beton 2-4; oddiy g‘isht 8-15; penoplast 100-200 va undan ko‘p.
Materiallarning suvda yumshash koeffitsienti (Kyum) uning suv shimgandan
keyingi
mustahkamligini (Rto‘y)
quruq
holatdagi
mustahkamligiga (Rqur) nisbatidir:
Kyum=Rto‘y/Rqur
Yumshash koeffitsienti 0 dan (xom giltuproq asosidagi materiallar) 1 gacha
(metallar) bo‘lishi mumkin.
Davlatlararo standartlar talabiga muvofiq materiallarning yumshash koeffitsenti
0,8 dan kam bo‘lsa, suv muhitida ishlatiladigan konstruksiyalar tayyorlash ruxsat
etilmaydi.
Gigroskoplik-materiallarning muayyan muhitdan namlikni o‘ziga singdirib
olish xususiyatidir. Materiallarning gigroskopiklik darajasini aniqlash uchun namuna
havoning nisbiy namligi 100% bo‘lgan xonada bir necha soat saqlanadi, so‘ngra
namunaning quruq va gigroskopik nam xoldagi massalari farqidan uning havodan
qancha nam yutgani aniqlanadi. Materiallarning namni ko‘p yutishi odatda ularning
xususiyatlari yomonlashishiga sabab bo‘ladi. Masalan, namlik materialning issiqlik
izolyasiyasi koeffitsentini oshiradi, mustahkamlikni kamaytiradi va binolarning
ekspluatatsiya xususiyatini pasaytiradi.
Materialning sorbsion namligi uning ochiq havodagi suv bug‘larini yutish
qobiliyatiga aytiladi. Nisbiy namlik ortgan sari materialning sorbsion namligi ortib
boradi.
G‘ovak materiallarda adsorbsiya va kapillyar kondensatsiya jarayonlari tufayli
namlik uzoq vaqt saqlanib qoladi. Masalan, Yog‘ochning muvozanat namligi 12-18%,
pishirilgan g‘ishtniki 5-7% bo‘lishi mumkin.
Materialning qisman suv yoki namlik ta’sirida bo‘lgan xolatda u kapillyar bosim
hisobiga suvni shimib namlanadi. Bunga binolarning sokol qismining namlanishi misol
bo‘la oladi. Bunda suvning ko‘tarilish balandligini “belgilangan atomlar” yoki “elektr
o‘tkazuvchanlik” usullari bilan aniqlash mumkin.
Namlikdan deformatsiyalanish-materiallarning nisbiy namlik o‘zgarishidan
hosil bo‘ladigan chiziqli yoki hajmiy o‘lchamlarining o‘zgarishidir. Bu xususiyat
materiallarning g‘ovakligiga bog‘liq bo‘ladi. Zich materiallarda namlikdan
deformatsiyalanish oz bo‘ladi (plastmassa, zich keramika, granit), yoki umuman
bo‘lmaydi (po‘lat, oyna, bitum). G‘ovak materiallar (yog‘och, beton, giltuproq) nam
ta’sirida kengayadi, namlik kamaysa, kirishishi hisobiga deformatsiya ham kamayadi.
Materiallarning bu xolati ulardan konstruksiyalar tayyorlangan paytda juda katta
ahamiyatga ega.

141.

Suv o‘tkazuvchanlik-materiallarning bosim ostida o‘zidan suvni o‘tkazish
xususiyati bo‘lib, filtratsiya koeffitsenti bilan ifodalanadi
(m/soat):
5.
Kf=Vc.a/[S.(p1-p2).t] ,
bu erda: filtratsiya koeffitsenti (Kf) 1m2 yuzali devordan (a) 1 soat (t) davomida
o‘zgarmas bosimda (r1-r2=1m.suv ust.) oqib o‘tgan suv miqdori (Vc) bilan o‘lchanadi.
Materiallarning suv o‘tkazuvchanligi ularning tuzilishiga, zichligiga bog‘liq.
Materiallarning bu xossasi tom izolyasiyasi, suv inshootlari va xavzalari qurishda katta
ahamiyatga ega. Juda zich materiallargina, masalan, bitum, shisha, po‘lat, maxsus
tarkibli plastmassalar va betonlar amalda suv o‘tkazmaydi. Suv bosim ostida ta’sir
ko‘rsatadigan joylarda beton va shu kabi materiallardan suvning o‘tishi suv
o‘tkazmaslik markasi (MPa) bilan belgilanadi. Bunday talab toza va zovur suvlarini
uzatuvchi quvurlarda, suv xavzalarda, erto‘la devorlarida, gidrotexnik inshooatlarda
ishlatiladigan beton, polimerbeton, keramika va sh.k. materiallarga qo‘yiladi.
Sovuqqa chidamlilik-materialni suvga to‘yingan xolatda –15-170C muzlatib,
qayta eritilganda (1 sikl) siqilishdagi mustahkamligi 25%, massasi 5% dan ortiq
kamaymasa, bu material sovuqqa chidamli deb hisoblanadi. Material g‘ovaklaridagi
suvning muzlash harorati kapillyar g‘ovaklarning diametriga bog‘liq bo‘lib, suv
muzlaganda katta ichki zo‘riqish hosil qiladi. Harorat - 200C gacha pasayganda
material g‘ovaklaridagi muz 210 MPa zo‘riqish hosil qiladi. Zo‘riqish yo‘nalishi to‘rt
tomonga bo‘lgani uchun ular bir-birini neytrallaydi. Shu sababli sovuq ta’sirida
materiallar qirra burchaklaridan buzila boshlaydi. Materiallarga sovuqqa chidamlilik
ularning ishlatilish soxasiga nisbatan belgilanadi. Atmosfera muhitida ishlatiladigan
oddiy og‘ir beton sovuqqa chidamliligi 50; 100; 200, gidrotexnik inshootlarda 500
siklgacha, tashqi devorbop g‘ishtlar, bloklar, engil betonlar 15; 25; 35 siklga teng
bo‘ladi. Materiallarning sovuqqa chidamliligi sovutish kameralarida sinaladi. Buning
uchun sinalayotgan materialdan tayyorlangan namuna quritilib, massasi o‘lchanadi,
so‘ngra to‘la suv shimdirilib, sovutish kamerasiga qo‘yiladi. Muzlatilgan namunani
eritish normal haroratda (20-250C) suvda amalga oshiriladi. Namunaning turiga qarab,
muzlatish va eritish uchun 4-6 soat vaqt ketadi. Material sovuqqa chidamliligi impulsli
ultratovush usulida tez va oson (namunalarni buzmasdan) aniqlash mumkin. Bu usulda
3-6 namunaning 5,10 va h.k. sikllardan keyingi mustahkamligi va elastiklik moduli
o‘zgarishini aniqlash mumkin. Ayrim xollarda materialning sovuqqa chidamliligini
tezkor (kimyoviy) usul bilan ham aniqlanadi. Bunda to‘yingan natriy sulfat tuzi
eritmasini (Na2SO4.1OH2O) namunaga to‘la shimdirilib, so‘ng quritish shkafida 110-5
0
C haroratda quritiladi. Bu ish 3-15 marta takrorlanadi. Bunda namunaning ochiq va
tutash g‘ovaklari tuz eritmasi bilan to‘ladi, quritilganda tuz kristallanib (suv
muzlagandagidek) hajmi kengayadi, natijada namunada katta ichki zo‘riqish hosil
bo‘lib, materiallarning buzilishiga olib keladi.

142.

2-rasm. Betonning sovuq natijasida nurashi.
Atmosfera ta’siriga chidamlilik materialni 25 va undan ko‘p marta namlanib
quritilganda uning shakli va mustahkamlik ko‘rsatkichining o‘zgarishiga aytiladi.
Tashqi muhitda Yog‘ingarchilik, quyosh radiatsiyasi, shamol, turli gazlar va x.k.
omillarning ta’sirida materiallar astasekinlik bilan buzila boshlaydi. Ayniqsa, yuqori
harorat kompozitsion materiallar tarkibidagi namni bug‘lantirib, material kimyoviy
tarkibini o‘zgartiradi va mustahkamligini pasaytiradi.
Mavzu: Minerallar haqida umumiy tushunchalar. Choʻkindi, magmatik va
metomorf togʻ jinslari.
Reja:
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Tog‘ jinslari va jins hosil qiluvchi minerallar.
3. Tabiiy tosh materiallari va buyumlari ishlab chiqarish.
4. Tabiiy tosh materiallari va buyumlarining asosiy xossalari.
5. M.T. Qurilish materiallari buyumlari nano, mikro, makrostrukturasi.
1. Umumiy ma’lumotlar
TOG‘ jinslari deb, bir yoki bir necha mineraldan tashkil topgan jinslarga
aytiladi.
Mineral deb, kimyoviy tarkibi bir xil, fizik xossalari bir xil bo‘lgan tabiiy jinsdir.
Bitta mineraldan tashkil topgan tog‘ jinsiga monomineral, bir necha mineraldan
tashkil topganiga polimineral deyiladi.

143.

Tog‘ jinsi muayyan tarkibga va tuzilishga ega bo‘lib, geologik jarayonlar
natijasida yer qatlamida hosil bo‘lgan. Minerallar (ma’danlar) fizik va kimyoviy bir
jinsli tabiiy jism bo‘lib, er qatlamida yuz bergan fizik-kimyoviy jarayonlar natijasida
paydo bo‘lgan. Tabiatda minerallar turi 2000 ortiq bo‘lsada, tog‘ jinslari 50 yaqin
minerallardan tashkil topgan.
Tog‘ jinslari monomineralli va polimineralli bo‘lishi mumkin.
Tabiiy tosh materiallari qurilishda mexanik qayta ishlangan holda va hom ashyo
sifatida ishlatilishi mumkin. Sement ishlab chiqarishda ohaktosh, beton tayyorlashda
esa qum va chaqilgan tosh millionlab kub metr ishlatiladi. Marmar, granit, ohaktosh
kabilar arralanib, tekislanib bezak material sifatida qo‘llaniladi.Tabiiy tosh materiallari
zaxiralari ishlatilganda ekologik muxitni asrash qonun qoidalariga albatta rioya qilish
zarur. Bunda chiqindi kam hosil bo‘ladigan texnologiyalarni tanlash maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
Insoniyat tarixi toshdan yasalgan qurollar va asbob uskunalar orqali belgilangan
tosh davridan boshlangan deb aytiladi. Bundan muqaddam, insoniyat bilan hayvonlar
o‘rtasidagi tafovut jismoniy tomondan bo‘lgan. Ammo insonlar toshdan foydalanishni
boshlagan paytlardan boshlab ikkalasining ham dunyosi butunlay o‘zgarib ketgan.
Tosh - qoyalarda mavjud bo‘lgan yer ashyolari,materiali va minerallardan
shakllanadigan tabiiy va qattiq modda deb aniqlab kelinadi.. Qoyani esa xech qanday
aniq shakl va strukturaga ega bo‘lmagan yerning ustki qatlamining qismi deb atash
mumkin. Deyarli barcha qoyalar ma’lum kimyoviy tarkibga ega va organik
moddalardan paydo bo‘ladi. Qoya toshni shaklga keltiradigan minerallar esa :
chaqmoqtosh, felspar, mika, dolimit va hokazolar. Qoyalardan qurilishga
foydalaniladigan granit, basalt, trap, marmar, shifer, qumlitosh va ohaktoshlar olinadi.
Xatto ularning narxi ishlatilishidagi ayrim cheklovlarga qaramasdan,bino qurilishida
toshlardan foydalanish qayerda ishlab chiqarilishiga qarab an ‘anaviy bo‘ladi. Qurilish
maqsadlari uchun ishlatiladigan toshlarning tanlovini idora qilib turadigan holatlar:
narx, usul, bezakning qiymati va chidamliligidir. Tarixdan ilgari davrdan beri toshlar
ko‘plab strukturalarning qurilishida foydalanilgan. Dunyo bo‘ylab ko‘plab qal’alar,
Toj Mahal, Misrning mashxur piramidalari va Buyuk Xitoy devori, bularga ba’zi
misollar bo‘la oladi xolos. Shuningdek, toshlardan bino qurilishining barcha
elementlarida qismlarni ko‘tarib turagan yuk sifatida,Shuningdek, binoning
ko‘rkamligi va go‘zalligini yuksaltirishda keng foydalanilgan. Qurilish materiali
sifatida toshlar sement va temirning rivojlanishi natijasida sekin asta o‘z o‘rnini
yo‘qotib borgan. Ikkinchidan, toshlardan qurilgan strukturaviy elementlarning kuchini
muvofiq tarzda tahlil qilish mumkin emas. Bulardan foydalanishda to‘siq bo‘ladiga
boshqa katta omillar: ularni yetkazib borish, hamda qurilishning sust sur’atidagi ko‘p
vaqtni oladigan bog‘log‘ich muammo qilib ko‘rsatiladi.
Minerallarni agregatsiya bo‘lishi va qoyalarning xususiyati bularni yuzaga
keltiruvchi moddalarning xususiyatlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Ular fizikaviy
xususiyatlariga ko‘ra o‘rganilib chiqiladi va bunda bir qancha belgilar masalan
qattiqligi, yorilishi, xususiyati, rangi, yaltiroqligi, o‘ziga xos tortishish kuchi va

144.

kristallarning shakllari tekshirib chiqiladi. Ba’zi minerallarning xususiyati juda
kuchlidir, xususan qattiq va kimyoviy qarshiligi juda kuchlidir (kvarts), ba’zilariniki
esa kuchsiz va suvni shimish xususiyati juda kuchli (gips), ba’zi minerallarni yorilish
tendensiyasi juda kuchli bo‘lib tezda bir yoki bir necha shakllarga bo‘linib ketadi
((sluda) Shunday qilib qoyalar kuchining pasayishiga tom ma’noda ularning ham
hissalari bor albatta.
Minerallarning muhim xususiyatlari quyida batafsil berilgan:
Qattiqlik ehtimol minerallarni baholashni muhim xususiyatlaridan biridir.Bu sinov
odatda qattiq modda sifatida mashhur bo‘lgan bir necha moddalarni tirnatish orqali
baholanadi.
Yorilishi ba’zi minerallarning Kristal yuzalar bo‘ylab parallel yorilish qobilyatini
belgilash orqali aniqlanadi.Minerallarda yorilishning turli xil ko‘rinishlari uchrab
turadi masalan prizmatik tarzda yorilish, kubik shaklda yorilish,rom shaklda va boshqa
ko‘rinishlari mavjud.
Rang xususiyati ham minerallning muhim xossalaridan biridir.
Kukun shakli: B’zi minerallarni rangi ularning kukunidagi rangidan butunlay farq
qiladi lekin bu ayrim holatlarda ruda-minerallarini aniqlashda qo‘l keladi.
Rang metal minerallarda qimmatli xususiyatlardan biridir, lekin metal bo‘lmagan
minerallar uchun ikamroq xususiyatga egadir.
Yaltiroqlik minerallning yuza qismini yaltirashi va uning oynaga o‘xshagandek,
marvariddek va ipakday yorug‘likda aks ettishida ko‘rinadi.
Kristal: Mineralning tabiiy shakli rivojlanishi va o‘sishi uchun imkoniyati bo‘lganda
uning shakli muhim ahamyatga ega bo‘ladi. Bu qoyalarning shakllanishida noramall
holat emasdir.
Tog‘ jinslari va jins hosil qiluvchi minerallar
Tog‘ jinslari shakllanish jixatidan uch genetik guruhlarga bo‘linadi: silikatli
qotishma (magma) ning qayta kristallanishidan hosil bo‘lgan magmatik jinslar, tog‘
jinslarining nurashidan hosil bo‘lgan Cho‘kindi tog‘ jinslari, er qatlamida fizikkimyoviy sharoitda qayta kristallanib, ko‘rinishi o‘zgargan metamorfik tog‘ jinslaridir
(1-jadval).
Magmatik tog‘ jinslar
Magmatik jinslar magmaning vulkanik harakatlar natijasida er yuziga toshib
chiqishidan yoki erning yoriq va bo‘shliqlarida qotishidan hosil bo‘ladi. Magmaning
sovush sharoitiga nisbatan chuqurlikda qotgan (intruziv) va toshib chiqqan (effuziv)
turlarga bo‘linadi. Chuqurlikda qotgan magmatik tog‘ jinslarga granit, sienit, diorit,
gabbro va boshqalar kiradi. Bunday jinslar yuqori bosim va kislorodsiz muxitda astasekin sovugani uchun o‘ta zich kristall strukturaga ega bo‘ladi.

145.

Toshib chiqqan magmatik jinslar (bazalt, andezit, diabaz, porfir va sh.k.) er
yuzida tezlik bilan sovushi natijasida to‘la kristallanmagan bo‘ladi. Sovush davrida
gazsimon moddalarning ajrab chiqishi g‘ovak toshlarni (pemza, tuf) hosil qiladi.
Magmatik jinslarni hosil qiluvchi asosiy minerallarga kvars, dala shpatlari, temirmagnezialli silikatlar kiradi.
1-rasm. Magmatik tog‘ jinsi “Gabbro”.
2-rasm. Magmatik tog‘ jinsi “Liparit”.

146.

3-rasm. Magmatik tog‘ jinsi “Diorit”.
4-rasm. Magmatik tog‘ jinsi “Obsidian”.

147.

5-rasm. Magmatik tog‘ jinsi “Granit”.

148.

1-jadval
Tog‘ jinslarining genetik klassifikatsiyasi
Chuqurlikdagi
Massiv
Bo‘laklangan
Magmatik otilib chiqqan)
jinslar
Mexanik
Cho‘kindilar
Cho‘kindi
jinslar
Metamorfik
jinslar
Toshib
chiqqan
Granit, sienit, diorit, gabbro
Porfir, kvars, diabaz, traxit, porfirit,
andezit
Sochiluvchan
Vulqon kuli, pemza
Sementlangan
Vulqon tufi
Sochiluvchan
sementlangan
Giltuproq, qum, shag‘al, qumtosh,
konglomerat, brekchiya
Kimyoviy
Cho‘kindilar
Gips, angidrit, magnezit, dolomit, ohak
tufi, ohaktosh
Orgonogen
Cho‘kindilar
Chig‘anoqli ohaktosh, mel, diatomit,
trepel
Gneyslar (granitsimonlar), gil, slanetslar, (giltuproqli),
marmarlar (ohaktosh, dolomitlar), kvarsitlar
(qumtoshlar)

149.

6-rasm. Struktura turlari (sxemasi)
a) notekis donador; b) tekis donador.
Kvars (SiO2) kristall tuzilishga ega bo‘lib, o‘ta zich, mustahkam va agressiv muxitlarga
chidamli. Kvarsning siqilishdagi mustahkamligi 2000 MPa gacha, cho‘zilishdagi
mustahkamligi esa 100 MPa gacha bo‘ladi. Qattiqligi jixatidan topaz, korund va
olmosdan keyin to‘rtinchi o‘rinda turadi. Erish harorati 17000S. Kvars qum sifatida
Cho‘kindi tog‘ jinsini asosini tashkil etadi.
Dala shpati magmatik jinslarning 60-70% tashkil etadi. Dala shpatining
Ortoklaz (K2O.Al2O3.6SiO2) va Plagioklaz (Na2O.Al2O3.6SiO2albit, CaO.Al2O3.2SiO2anortit) turlari mavjud. Dala shpatining mustahkamligi (120-170MPa) va chidamliligi
kvarsga nisbatan kamroq bo‘ladi. Dala shpati emirilishidan glina kabi Cho‘kindi jinslar
hosil bo‘ladi.
Temir-magnezialli silikatlarga olivin, piroksenlar, amfibolalar, magnezialli
silikatlarga ikkalamchi minerallar-serpentinlar, xrizotil asbest va boshqalar kiradi.
Alyumosilikatlarga muskavit, flogopit va biotit, gidroslyudalargidromuskovit,
gidrobiotit kiradi. Temir magneziallarni va alyumosilikatlarni rangli minerallar (yashil,
to‘q yashil, qoramtir va h.k.) deb yuritiladi. Slyudalardan tashqari bu guruh minerallar
tog‘ jinslariga yuqori mustahkamlik va nurashga chidamlilikni beradi.
Magmatik jinslar strukturasi va teksturasi bilan farqlanadi. Magmaning
chuqurlikda asta-sekin sovushidan to‘la kristalli struktura hosil bo‘ladi. Donalar
o‘lchamiga qarab yirik donali (5mm ko‘p), o‘rtacha donali (1-5mm) va mayda donali
(0,5-1mm) hamda notekis donador va tekis donador bo‘ladi (3.1-rasm).
Magmatik jinslar asosan massiv teksturaga ega bo‘lib, o‘ta yuqori zichlikka ega
bo‘lganligi sababli mustahkam, sovuqqa chidamli, suv shimuvchanligi juda kam
bo‘ladi. Ularning siqilishga mustahkamligi 100300 MPa, o‘rtacha zichligi 2600-3000
kg/m3, suv shimuvchanligi 1% kam (hajmiga nisbatan), issiq o‘tkazuvchanlik
koeffitsienti 3 Vt/ (m.0C) atrofida bo‘ladi.
Cho‘kindi tog‘ jinslari
Cho‘kindi jinslar magmatik va boshqa jinslarning nurashi, emirilishi, kimyoviy
o‘zgarishlari va o‘simliklar chirishi natijasida hosil bo‘lgan. Cho‘kindi jinslar tarkibi
va hosil bo‘lishi xarakteriga ko‘ra mexanik, kimyoviy va orgonogen turlarga bo‘linadi.
Mexanik Cho‘kindilarga giltuproq, qum, shag‘al singari sochiluvchan jinslar,
konglomeratlar, brekchinlar va qumtosh singari sementlangan jinslar kiradi. Bu

150.

Cho‘kindilar suv, shamol, muz ko‘chkilari yordamida bir joydan ikkinchi joyga
ko‘chishi mumkin. Kimyoviy Cho‘kindilar (gips, dolomit, magnezit va boshqalar) tog‘
jinslarining kimyoviy o‘zgarishlari natijasida hosil bo‘lib, suv vositasida eritma holda
ko‘chgan bo‘ladi.
Orgonogen Cho‘kindilar o‘simliklar, suv o‘tlari, hayvonot dunyosi chirishidan
hosil bo‘lgan. Ularga bo‘r, chig‘anoqli ohaktoshlar, diatomitlar va boshqalar kiradi.
Cho‘kindi jinslar nisbatan g‘ovak strukturaga ega bo‘lishi sababli mustahkamligi kam,
ba’zilari suvda eruvchan (gips, ohak) bo‘ladi.
Cho‘kindi jinslarni hosil qiluvchi minerallarga kvars, karbonatlar, giltuproqli
minerallar, sulfatlar guruhlari kiradi.
Kvars guruhiga opal, xalsedon va Cho‘kindi kvars kiradi.
Opal (SiO2.nH2O)-amorf mineral bo‘lib, tarkibida 2-14% (34% gacha) suv bog‘langan.
Zichligi 1,9-2,5 g/sm3, qattiqligi 5-6, rangi oq, sariq, havo rang yoki qora bo‘lishi
mumkin.
Xalsedon (SiO2) tolasimon yoki yopiq kristalli kvars turi bo‘lib, oq,
kulrang, och sariq, qo‘ng‘ir, yashil ranglidir. Zichligi 2,6 g/sm3, qattiqligi 6.
Karbonatlar guruhiga kalsit, dolomit va magnezit kiradi.
Kalsit (CaCO3) rangsiz yoki oq, qo‘shimchalar bo‘lsa kul rang, sariq, pushti yoki havo
rang mineral bo‘lib, zichligi 2,7 g/sm3, qattiqligi 3.
Dolomit (CaCO3.MgCO3) rangsiz yoki oq, sarg‘ish va qo‘ng‘irrang mineral. Zichligi
2,8 g/sm3, qattiqligi 3-4. Dolomit magnezial va dolomitli bog‘lovchilar ishlab
chiqarishda xom ashyodir. U kesilib bloklar xolida va maydalanib beton uchun yirik
to‘ldiruvchi sifatida ishlatilishi mumkin.
Magnezit (MgCO3) rangsiz, oq, kulrang, sariq, jigarrang mineral bo‘lib, zichligi 3,0
g/sm3, qattiqligi 3,5-4,5. Magnezit 1500-16500S kuydirilib yuqori haroratga bardoshli
materiallar (g‘isht, blok) va 750-8000C kuydirilib magnezial bog‘lovchi olinadi.
Giltuproq minerallar guruhiga kaolinit, gidroslyudalar, montmorillonitlar
kiradi.
Kaolinit (Al2O3.2SiO2.2H2O) oq, qo‘ng‘ir yoki yashil aralashgan rangli mineral
bo‘lib, zichligi 2,6 g/sm3, qattiqligi 1. Kaolinit dala shpatlari, slyudalar va boshqa
silikatlar nurashidan hosil bo‘ladi. U kaolinli giltuproqlar asosini tashkil qiladi.
Gidroslyudalar slyuda va dala shpatlarining emirilishidan hosil bo‘ladi.
Gidroslyuda harorat ta’sirida ko‘pchitilganda hajmi 20 marta kattalashadi va hosil
bo‘lgan vermikulit g‘ovak jinsi engil betonga to‘ldiruvchi sifatida ishlatiladi.
Montmorillonit Cho‘kindi jinslarning, xususan giltuproqlarning asosini tashkil qiladi.
Sulfatlar guruhiga gips va angidrit kiradi.

151.

Gips (CaSO4.2H2O) oq, qo‘shimchalar bo‘lsa havorang, sariq, qizil ko‘rinishdagi
mineraldir. Zichligi 2,3 g/sm3, qattiqligi 2. Gips qurilish va quyma gips bog‘lovchisi
ishlab chiqarishda xom ashyodir.
Angidrit (CaSO4) oq, kulrang, pushti, och havorang yaltiroq mineral. Zichligi 3,0
g/sm3, qattiqlagi 3-3,5. Angidrit mineral bog‘lovchi ishlab chiqarishda xom ashyo
bo‘ladi.
7-rasm. Cho‘kindi tog‘ jinsi “Glaukonit”.
8-rasm. Cho‘kindi tog‘ jinsi “Qumtosh”.

152.

9-rasm. Cho‘kindi tog‘ jinsi “Konglomerat”.
Cho‘kindi jinslar qatlamliligi bilan xarakterlanadi. Qatlamlanmagan jinslar
teksturasi esa tartibsiz xarakterda bo‘ladi.
Metamorfik tog‘ jinslar
Metamorfik jinslar tog‘ jinslarini erning chuqur qatlamlarida yuqori bosim va
harorat ostida o‘zgarishidan hosil bo‘lgan. Metamorfik jinslar strukturasi-teksturasi
hosil bo‘lishida bosimning yo‘nalishi katta ro‘l o‘ynaydi. Metamorfizm jarayoniga tog‘
jinslari tarkibidagi suv va karbon kislotalari katta ta’sir ko‘rsatadi.
Metamorfik jinslarni hosil qiluvchi minerallarga magmatik jinslarda uchraydigan dala
shpatlari, kvars, slyuda, rogovaya obmanka, Cho‘kindi jinslarga xos bo‘lgan kalsit,
dolomit minerallari, maxsus metamorfik jinslar kiradi.

153.

10-rasm. Metamorfik tog‘ jinsi”Gneys”.
11-rasm. Metamorfik tog‘ jinsi “Slanets”.

154.

12-rasm. Metamorfik tog‘ jinsi “Kvarsit”.
13-rasm. Metamorfik tog‘ jinsi “Marmartosh”.

155.

14-rasm. Metamorfik tog‘ jinsi “Amfibolit”.
Tabiiy tosh materiallari va buyumlari ishlab chiqarish
Qurilishda ishlatiladigan tog‘ jinslari
Magmatik tog‘ jinslar. Tog‘ jinslarining chuqurlikda hosil bo‘lishi, ularni zich,
mustahkam, chiroyli teksturali bo‘lishini ta’minlaydi.
Granit-kvars (25-30%), dala shpati (ortoklaz, 35-40%) va slyudadan (510%)
iborat. U och kulrang, kulrang, pushti, qoramtir-qizil, sariq ranglarda bo‘ladi.
Granitning siqilishdagi mustahkamligi-120-250 MPa. U mo‘rt material bo‘lgani uchun
zarbiy ta’sirlardan saqlash kerak.
Granitning g‘ovakligi 1,5% atrofida bo‘lib, suv shimuvchanligi juda kichik
(0,5% hajm bo‘yicha).

156.

15-rasm. Magmatik tog‘ jinsi “Granit” turlari va qurilish materiallari.
Granit oq, sariq,kulrang, pushti, qizil ranglarda bo‘lib, teksturasi juda chiroyli
bo‘ladi. Uning mustahkamligi, sovuqqa chidamliligi va edirilishdagi qarshiligi yuqori
bo‘lgani uchun bino sokollarida, fontan va qirg‘oq qoplamlarida, kislotaga chidamlilik
talab etilgan joyda hamda yuqori mustahkamlikdagi beton tayyorlashda yirik
to‘ldiruvchi sifatida ishlatiladi.
Sienit-kaliyli (50-70%) va natriyli (10-30%) dala shpatlari, rangli minerallardan
(10-20%) tashkil topgan. Sienit tarkibida kvars (10-15%) bo‘lsa, sienit kvarsli sienit
deb yuritiladi. Sienit pushti, kulrang, ko‘kimtir ranglarda bo‘ladi.

157.

16-rasm. Tabiiy tog‘jinsi “Sienit” ni olinishi.
Diorit-dala shpati (45-50%), kvars (20-25%), rangli minerallardan iborat.
Rangli minerallardan rogovaya obmanka ko‘proq bo‘ladi. Diorit mustahkam (150-300
MPa), sovuqqa chidamli, zarb va edirilishga qarshiligi yuqori jinsdir. Shu sababli
koshinlashda, yo‘l qoplamalarida va xaykaltaroshlikda ishlatiladi.

158.

17-rasm. Tabiiy tog‘jinsi “Doirit” da yasalgan buyumlar.
Gabbro-dala shpati (plagioklaz), kulrang va qoramtir (avgit, olivin)
minerallardan iborat. Gabbro zichligi 2,9-3,0 g/sm3, siqilishdagi mustahkamligi 200300 MPa.
Gabbro jilolanganda juda chiroyli ko‘ringani uchun xaykaltaroshlikda, koshinlashda
ishlatiladi.
Labrodorit-asosan dala shpati va labrodor mineralidan iborat bo‘lib, gabbroning
bir turi hisoblanadi. U ko‘k, yashil, sariq va boshqa ranglarda bo‘ladi va jilolanganda
toblanadi. Labrodorit koshinlashda, xaykaltaroshlikda ishlatiladi.
Magmatik otqindi tog‘ jinslaridan asosan porfirlar, diabaz, bazalt, andezit va boshqalar
qurilishda ko‘p ishlatiladi.
Porfirlar-mayda kristalli strukturada nisbatan yirikroq kristallar mavjudligi
bilan xarakterlidir. Ular kvarsli va kvarssiz (dala shpati) xillari mavjud. Kvarsli
porfirlar mineral tarkibga ko‘ra granitga yaqin bo‘lgani uchun uning xossalari
granitnikiga o‘xshaydi.
Kvarssiz porfirlar tarkibi jixatidan sienitga o‘xshaydi, ammo xossalari sienitning
xossalari kabi bo‘lmaydi. Porfirlar qizil, qo‘ng‘ir, kul rangida toblanadi, zichligi 2,42,5 g/sm3, siqilishdagi mustahkamligi 120-180 MPa.
Ular bezak plitalari, yo‘l bordyurlari tayyorlashda ishlatiladi.
Andezit-plagioklaz, rogovaya obmanka, piroksenlar va biotitdan iborat bo‘lib,
dioritning o‘xshashidir. Odatda kulrang, sarg‘ish kulrang bo‘ladi. Uning zichligi 2,73,1 g/sm3, siqilishdagi mustahkamligi 140-250 MPa. Andezit kislotaga chidamli
plitalar, dispers to‘ldiruvchilar olishda ishlatiladi.
Bazalt-zich,goxida porfirsimon strukturaga ega bo‘lib, gabbroning
o‘xshashidir. Uning zichligi 2,7-3,3 g/sm3, siqilishdagi mustahkamligi 110500 MPa.
Bazalt xarsang tosh, maydalangan xolatda beton uchun to‘ldiruvchi sifatida ishlatiladi.
Bezaltni yuqori haroratda eritib juda nozik tolalar va ulardan issiqlikdan
izolyasiyalovchi matolar olish mumkin.
Diabaz-gabbroning o‘xshashi bo‘lib, mayda kristalli strukturaga ega. Tarkibi
plagioklaz va rangli (qora) minerallardan iborat. Diabaz juda qattiq, mustahkam (300400 MPa), zich bo‘lgani uchun yo‘l qurilishida ishlatiladi.
Pemza-g‘ovak vulkanik Shisha oq yoki kulrang bo‘ladi. G‘ovakligi 60%,
zichligi 2-2,5 g/sm3, o‘rtacha zichligi 0,3-0,9 g/sm3, siqilishdagi mustahkamligi 2-4
MPa. Pemza issiqlik izolyasiyalovchi xususiyatga ega, undan engil betonlar uchun
to‘ldiruvchi, sement va ohak ishlab chiqarishda gidravlik qo‘shimchalar olish mumkin.
Vulqon tufi- vulqon kuli, pemza va boshqa jinslarning sementlashishi va
zichlashishidan hosil bo‘lgan. Tuflar pushti, to‘q sariq, qizil, jigar rang bo‘ladi. Etarli

159.

g‘ovakligi, mustahkamligi va chidamliligi ulardan issiqlik izolyasiyasi materiallari
olishga imkon beradi.
Magmatik jinslar Ukraina, Rossiya, Kavkaz yassi tog‘liklarda ko‘plab uchraydi.
Cho‘kindi tog‘ jinslari. Chaqiq cho‘kindi tog‘ jinslari-qum va shag‘al beton uchun
to‘ldiruvchi, temir-yo‘l qurilishida ballast sifatida va yo‘l qoplamlarida ishlatiladi.
Qum Shisha va keramika ishlab chiqarish sanoatida xom ashyoning asosiy tashkil
etuvchisi sifatida ishlatiladi.
Gilli cho‘kindi tog‘ jinslariga kaolinit, kvars, slyuda, dala shpati va boshqa
minerallarning 0,01-0,001 mm zarrachalari kiradi.
Kaolinli gil kaolinitdan iborat bo‘lib, yorqin ranglarda bo‘ladi. Ular Yog‘lik va olovga
bardoshli bo‘lgani uchun keramika ishlab chiqarish sanoatida ko‘p ishlatiladi. Gil
sement ishlab chiqarishda asosiy xom ashyodir.
Qumtoshlar-kvarsning sementlangan donachalaridan iborat bo‘lib, xarsangtosh
pol va tratuarlar uchun plitalar, beton uchun to‘ldiruvchi sifatida ishlatiladi.
Konglomerat va brekchiyalar tabiiy sementlangan tosh va mayda toshdan iborat
bo‘lib, xarsangtosh va to‘ldiruvchi sifatida ishlatiladi. Gilli Cho‘kindi tog‘ jinslari
Markaziy Osiyoda ko‘plab uchraydi.
Kimyoviy (xemogen) Cho‘kindi jinslarga karbonatlar, sulfatlar va allitlar kiradi.
Karbonatli jinslarga ohaktosh va dolomitlar kiradi. Ohaktosh tarkibida 50% ko‘p kalsit,
dolomit tarkibida esa 50% ko‘p dolomit jinslari bo‘ladi. Jins tarkibidagi kalsit va
dolomit nisbatiga ko‘ra uning tarkibi toza ohaktoshdan toza dolomitga qadar o‘zgaradi.
Karbonatli jinslar tarkibidagi giltuproq aralashgan bo‘lishi mumkin. Karbonat va
giltuproq deyarli teng miqdorda aralashsa, bunday jinslar mergel deyiladi. Giltuproq
ohaktosh mustahkamligini kamaytiradi.
Ohaktosh oq, sarg‘ish, qo‘ng‘ir, kulrang, xattoki qora rangda, dolomit esa oq, sariq,
och qo‘ng‘ir ranglarda bo‘ladi.
Mavzu: Shisha va moddalarning Shishasimon holati. Shishaning
sovuq holatdagi xossalari.
Reja:
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Shisha ishlab chiqarish
3. Shishaning tuzilishi va asosiy xossalari
4. Shishaning turlari
5. Shisha buyumlar va konstruksiyalar
6. M.T. Energiya samarador deraza shisha va shisha paketlarning turlari.
Shisha va Shisha tayyorlash jarayoni antik Egipet, Mesopotamiya, Gretsiya va
Rimda eramizdan avvalgi 30-40 asrlarda ma’lum bo‘lgan. Keyinchalik Xitoy va
Markaziy Osiyo mamlakatlariga Shisha tayyorlash texnologiyasi turli xududlardan
kirib kelgan. O‘zbekistonda mustaqillik tufayli Shisha va Shisha buyumlar ishlab
chiqaruvchi zavodlar, sexlar ko‘paymoqda. Shular jumlasiga 1996 yilda qurib ishga

160.

tushirilgan Chirchiq, Quvasoy Shisha zavodlarini kiritish mumkin. Bundan tashqari bir
tomonlama nur o‘tkazuvchi, Shishapaket, rangli va avtomobilsozlik uchun uch
qatlamli shishalar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilmoqda.
Shisha va Shisha buyumlar quyidagi jixatlari bilan klasslarga bo‘linadi: kimyoviy
tarkibga ko‘ra: oksidli (silikatli, kvarsli, boratli, fosfatli va sh.k.); kislorodsiz
(galogenli, nitratli va sh.k.); ishlatilish sohasiga ko‘ra; qurilish, me’morchilik, texnik,
Shisha idishlar va Shisha tolalar.
Shisha ishlab chiqarish
Shisha ishlab chiqarishda asosiy xom ashyo sifatida kvars qumi ohaktosh, soda
va natriy sulfati ishlatiladi. Shisha qorishmasini pishirish haroratini pasaytirish uchun
unga soda, natriy sulfati qo‘shiladi. Agar kvars qumi va sodadan iborat qorishmadan
Shisha olinsa, nim shaffof suvda eruvchan Shisha bo‘ladi (Na2Si03). Qorishma
tarkibiga ohaktosh yoki dolomitni kiritish Shishani suvda erimasligini ta’minlaydi.
Silikatli Shisha 15000C haroratda maxsus Shisha eritish xumdonlarida olinadi.
Massa harorati 800-9000C etganda silikatlar hosil bo‘lish jarayoni boshlanadi. Harorat
1150-12000C bo‘lganda massa shaffoflashadi, lekin tarkibida ko‘p havo pufakchalari
bo‘ladi. Shisha massasidagi havo aralashmalari 15000C chiqib ketadi va Shisha
qiyomiga etadi. Massani qoliplash harorati 200-3000C atrofida bo‘lib, quyuqligi
kimyoviy tarkibiga bog‘liq. SiO2, Al2O3, ZrO2 oksidlari massani quyuqlashtirsa, Na2O,
CaO, Li2O oksidlari aksincha, suyuqlashtiradi. Shisha massasini erigan xolatda uzoq
muddat ushlash uning strukturasini amorf holatidan kristall holatga qayta o‘tishga olib
keladi.
1-rasm. Oyna ishlab chiqarish jarayoni.
Silikat Shishaning oksid tarkibi, % massa bo‘yicha:

161.

SiO2-64-73; Al2O3-0,5-7,2; K2O-0-5; Na2O-10-15; CaO-2,5-26,5; MgO-0-4;
Fe2O3-0-0,4; SO3-0-0,5; V2O3-0-5.
Shisha massasiga kaolin, dala shpati (Al2O3) kiritilishi uning mexanik
mustahkamligini, termik va kimyoviy chidamligini oshiradi. Shisha xom ashyosi
tarkibiga B2O3 qo‘shilsa, uning Shishalanishi tezlashadi va kristallanishi kamayadi.
Rux oksidi (ZnO) Shishaning harorat chiziqli kengayish koeffitsientini kamaytiradi va
termik chidamligini oshiradi.
Qo‘rg‘oshin oksidi (RbO) optik Shisha va xrustall tayyorlashda ishlatiladi.
Shisha olish “qayiq” usulida bo‘lib, cheksiz Shisha lentasini tortish demakdir. Shisha
qalinligi tortish tezligi bilan boshqariladi. Vitrina va ko‘zgu oynalari silliqlanadi va
shaffoflanadi.
Shishaning tuzilishi va asosiy xossalari
Shisha to‘g‘ri fazoviy panjara strukturasiga ega bo‘lmaganligi sababli xossalari
barcha nuqtalarda bir xil emas. Bundan tashqari Shishaning muayyan erish harorati
bo‘lmaydi.
Shishada kechadigan pishirish va toblash jarayonlarini o‘rganish uning tarkibida
mikrokristall hosilalar-kristallitlar hosil bo‘lishini ko‘rsatadi. Shishaning bu xolati
uning “mikrogeterogenligi” deyiladi. Kristallitlik nazariyasi asosida xossalari
mukammallashgan, mo‘rtligi kam Shishalar-sitallar yaratiladi. Shishaning o‘ziga xos
strukturasi uning shaffofligini, mo‘rtligini, atmosfera muhitiga, o‘tga chidamligini,
harorat o‘zgarishiga ta’sirchanligini belgilaydi.
Nazariy mustahkamligi. Deraza oynalarining cho‘zilishdagi mustahkamligi
6500-8000 MPa bo‘ladi. Shisha strukturasida
mikrodefektlar bo‘lganligi sababli haqiqiy mustahkamligi 30-90 MPa bo‘ladi.
Shishaning siqilishdagi mustahkamligi 700-1000 MPa, ba’zi xollarda 1200 MPani
tashkil etadi.
Nur o‘tkazuvchanligi. Deraza oynalarining nur o‘tkazuvchanligi 90-92%,
profillanganiniki 84-86%, Shishabloklarniki 80-85% ni tashkil etadi. Shisha nurni
qaytarish xususiyatiga ega bo‘lgani uchun va faqat 2% nurni o‘zi yutgani sababli nur
o‘tkazuvchanligi asosan nurni oynaga tushish burchagiga bog‘liq bo‘ladi. Deraza
oynalari infraqizil nurlarni yaxshi, ultrabinafsha nurlarni esa yomon o‘tkazadi. Shisha
zich material (2,5-2,6 g/sm3) bo‘lgani uchun tovushni yaxshi o‘tkazadi. Shu sababli
binolarga tovush deraza oynalari orqali kirib, binoning ekspluatatsiya xolatini
yomonlashtiradi. Tovushni izolyasiyalash deraza oynalarining qalinligi va ular
orasidagi masofaga bog‘liq bo‘ladi.
Shishaning issiqlikka munosabati. Deraza oynalarining 1000C haroratdagi
issiqlik izolyasiyasi koeffitsienti 0,4-0,82 Vt/m0C tashkil qiladi. Tarkibidagi ishqoriy
oksidlar ko‘p bo‘lgan Shisha issiqlikni kam o‘tkazadi. Ko‘pikShishaninig issiqlik
izolyasiyasi koeffitsienti 0,045-0,058 Vt/m0C bo‘ladi. Xona haroratida Shishaning
issiqlik sig‘imi 0,63-1,05 KJ/kg0C ni tashkil etadi. Shishaning issiqlik sig‘imi va
issiqlikdan termik kengayishi uning kimyoviy tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Qurilish

162.

Shishasining haroratdan chiziqli kengayish koeffitsenti (9.10-6-15.10-6)0C-1 ni eng
kichik ko‘rsatkichi 0,58.10-6 0C-1 tashkil etadi.
Shishaning issiqqa bardoshligi haroratdan chiziqli kengayish koeffitsientiga, o‘z
navbatida Shisha xom ashyosining kimyoviy tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Oddiy qurilish
Shishasining issiqqa chidamliligi 1200C atrofida bo‘ladi. Shisha tarkibiga kremniy, bor
va sh.k. oksidlarni kiritib issiqdan chiziqli kengayish koeffitsienti, demak issiqqa
bardoshligi oshiriladi.
Elektr o‘tkazuvchanlik. Shishaning elektr o‘tkazuvchanligi uning kimyoviy
strukturasiga, Shu jumladan kremniy, bor, bariy, litiy va sh.k. larning oksidlari
miqdoriga, mikroarmatura va fibroarmatura bilan ta’minlanganligiga bog‘liq bo‘ladi.
Oddiy silikat shishasining xona haroratidagi solishtirma elektr qarshiligi 1010-1011
Om.sm, teshib o‘tish kuchlanishi 450 kV/sm2 tashkil qiladi.
Texnologik xususiyatlari. Shishani va undan tayyorlangan buyumlarni
mexanik qayta ishlash mumkin: olmos bilan kesish, arralash, pobedit keskichlari
vositasida charxlash, shliflash, polirovkalash shular jumlasidandir. Shishani 80010000C haroratda list, nay, tola sifatida cho‘zib olish, payvandlash va puflab shakl
berish, buyum olish mumkin. Keyingi paytda Shishaning ishlanuvchanligidan
foydalanib, undan turli qurilish va me’morchilik buyumlari va qismlari,
Shishapaketlar, tola va matolar tayyorlash imkoniyati tug‘ildi.
Shishaning turlari
Taxta oyna. Taxta oynaga oddiy deraza, vitrina, issiqlik nurlarini yutuvchi,
armaturalangan va boshqa oyna turlari kiradi.
Taxta oyna deraza va eshikni to‘sishga, sanoat va jamoat binolarini tashqi muhitdan
izolyasiyalashda, ichki va tashqi tomondan bezashda ishlatiladi. Taxta oyna eni 2501600 mm, uzunligi 250-2200 mm, qalinligi 2; 2,5; 3; 4; 5 va 6 mm o‘lchamlarda
tayyorlanadi. Bir metr kvadrat oynaning massasi 2-5 kg bo‘ladi. Shisha taxtaning nur
o‘tkazuvchanligi 87% kam bo‘lmasligi, shaffof bo‘lishi talab etiladi. U rangsiz bo‘lib,
ba’zi xollarda yashil yoki ko‘kimtir soyalar bo‘lishi ruxsat etiladi. Taxta oyna
yuzasidagi qiyshiqliklar, burmalar, yo‘l-yo‘l chiziqlar, bo‘shliqlarning bo‘lishi uning
navini belgilaydi.
Vitrina oynasi ma’muriy, maishiy, savdo, mehmonxona va sh.k. binolarni
bezashda va izolyasiyalashda ishlatiladi. Vitrina oynalari polirovkalanib, qalinligi 610 mm, eni 3500, bo‘yi 6000 mm gacha o‘lchamlarda ishlab chiqariladi. Vitrina
oynasining bir tomonlama nur o‘tkazuvchi turi binolarni bezashda va yorug‘lik nurini
mo‘‘tadil saqlashda zarur bo‘ladi.
Issiq nurlarni qaytaruvchi oyna bir tomondan 0,3-1 mkm qalinlikda, turli
rangdagi metall va oksid plyonkalar bilan qoplangan bo‘ladi. Metall yoki oksid
qoplamalari maxsus ionli purkash uskunalari yordamida nikelxrom aralashmasi, temir,
mis, xattoki oltin, platina va sh.k. nodir metallar qoplanishi mumkin. Ularning nur
o‘tkazuvchanligi 30-70% atrofida bo‘ladi. Metall qoplamali Shishalar infraqizil
nurlarni qaytargani sababli qizimaydi va xonadan nur tashqariga chiqmasligi tufayli

163.

binolarda issiqlik saqlanadi. Metall va oksid plyonkalar bilan qoplangan vitrina
oynalari Parij, Berlin, Toshkent (Biznes markazi, Interkontinental mehmonxonasi va
x.k.) va boshqa ma’muriy binolarni bezash va izolyasiyalashda ishlatilgani, uning
imkoniyatlari ko‘pligidan darak beradi.
Issiq nurlarni yutuvchi oyna oddiy oynadan kimyoviy tarkibida temir, kobalt,
nikel oksidi bo‘lishi bilan farq qiladi. Oynaning bu turi davolanish, bolalar bog‘chalari,
gulxona, qishki bog‘, bino va inshootlarni romlariga o‘rnatiladi.
Nur qaytaruvchi oyna gulli va xiralashtirilgan turlarga bo‘linib, xona ichi ko‘rinmasligi
uchun deraza, eshik romlariga o‘rnatiladi. Gulli oyna quyilayotganda maxsus
valiklardan foydalaniladi. Xiralashtirilgan oyna esa, qum oqimi bilan oddiy oynani
qayta ishlab tayyorlanadi.
Armaturalangan oynani kuydirilgan, xromlangan, nikellangan po‘lat to‘r bilan
kuchaytirib tayyorlanadi. Bu oyna silliq va to‘lqinsimon bo‘lib, oyna sindirilganda
sochilib ketmasligini ta’minlaydi. Uning o‘lchamlari: uzunligi 1200-2000 mm, eni
400-1500 mm.
Toblangan oyna oddiy oynani 540-6500C haroratda qizdirib va astasekin sovutib
olinadi. Toblangan oynaning zarbiy va egilishdagi mustahkamligi oddiy oynaga
nisbatan bir necha barobar yuqori. Toblangan oyna vitrinalar, eshiklar, balkon,
zinapoya to‘siqlari va bo‘lmalar tayyorlashda ishlatiladi.
Radioaktiv nurlarga bardoshli oynani shixta tarkibiga qo‘rg‘oshin, litiy, bor, kadmiy
va seziy oksidlari (0,25-1,5%) qo‘shilib tayyorlanadi. Bunday oynalar atom
elektrostansiyalarida, reaktor qurilmalari xonalarida, izotoplar tayyorlaydigan
korxonalarda ishlatiladi.
Ko‘p qavatli oyna (tripleks) oddiy va armaturalangan bo‘lib, asosiy va oraliq
(amortizatsiyalovchi) qatlamlardan iborat. Bu oyna turi sindirilganda maydalansa ham
sochilib ketmaydi.
Issiqa bardoshli oyna borosilikatli bo‘lib, tarkibida bor, rubidiy va litiy oksidlari
bo‘ladi. Bu oyna turi 2000C haroratga chidaydi va haroratdan chiziqli kengayish
koeffitsienti oddiy oynadan 2-3 marta kam bo‘ladi (2-4.10-6 0C).
Bezash oynasi
Bezash oynasi me’morchilik, dekoratsiya ishlarini bajarishda ishlatiladi. Bezash
oynasi rangli, yorqin, yaltiroq, atmosfera muhitiga chidamli va mustahkam bo‘lishi
kerak.
Bezash panellari oynasi (stemalit) toblangan polirovkalangan qalin oyna (6 mm)
ichki yuzasiga rangli keramik bo‘yoqlar qoplamasi surtilib olinadi. Stemalit jamoat
binolari-mehmonxonalar, vazirliklar, ekspomarkazlar va sh.k. larni bezashda
ishlatiladi.

164.

2-rasm. Bezash uchun maxsus oynalar.
Marbilit qalin (12 mm) rangli oyna bo‘lib, bir tomoni polirovkalangan va
ikkinchi tomoni esa g‘adir-budurlangan bo‘ladi. Marbilit binolarni ichki va tashqi
tomondan bezashda, deraza osti taxtalari, sotuv vitrinalari, ish stollari tayyorlashda
ishlatiladi.
Emallangan Shisha plitka 150x150, 150x175 mm o‘lchamlarda, qalinligi 3-5 mm qilib
chiqindi oynadan Shisha emali qoplab tayyorlanadi. Emallangan oyna quritilgach
xumdonda kuydiriladi. Mahsulot binolarni ichki bezagi uchun ishlatiladi.
Shisha mozaika gilam mozaika va smalt turlariga bo‘linadi. Gilam mozaika 20x20 mm
yoki 25x25 mm o‘lchamdagi so‘niq rangli plitkalardir. Smalt rangli Shisha bo‘laklari
bo‘lib, badiiy mozaika hosil qilishda ishlatiladi. Gilam mozaika va smalt qurilishme’morchilikda pannolar, suratlar barpo etishda qo‘llaniladi.
Ko‘zgu oynasi polirovkalangan 4-10 mm qalinlikdagi oynaning bir tomoniga
yupqa alyuminiy yoki kumush qoplanib tayyorlanadi. Ko‘zgu oyna binolarni ichki
bezagi uchun ishlatiladi.
Shisha buyumlar va konstruksiyalar
Kovakli Shisha bloklar payvandlangan ikki bo‘lakdan iborat bo‘lib, nurni
taratuvchi, issiqlik va tovush izolyasiyalovchi xususiyatlarga egadir. Shisha blok ichki

165.

tomonidagi chiziqli bo‘rtmalar nurni taratishga yordam beradi. Ularning nur
o‘tkazuvchanligi 65% kam emas, nurni taratishi 25%, issiq o‘tkazuvchanligi 0,4
Vt/mC0 atrofida bo‘ladi. Shisha bloklar rangli va ko‘p bo‘lmali bo‘lishi mumkin. Ular
santexkabinalarda, maishiy xizmat, ovqatlanish muassalarida, zinapoya bo‘lmalarida
ishlatilishi mumkin. Shisha bloklar temirbeton karkas ichiga maxsus qorishma bilan
terilib konstruksiya tayyorlanadi. Ular yonmaslik talablari qo‘yiladigan sanoat va
jamoat binolarida ishlatiladi.
Shishapaketlar ikki yoki uch qatlam oynani maxsus ramalarga havo
kirmaydigan qilib germetiklar yordamida o‘rnatiladi. Shishapaketlar terlamaydi,
issiqlik va tovush izolyasiyalovchi bo‘ladi. Ular oynaning oddiy, toblangan, nur
qaytaruvchi va rangli turlari asosida tayyorlanadi.
Mavzu: Karbonatli va sulfatli materiallar.
Reja:
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Karbonatli va sulfatli materiallar.
3. Alyuminosilikat materiallar.
4. M.T. Energiya samarador keramik qurilish materiallari.
Gips. Ko‘pgina mamlakatlarda gips - kalsiy sulfat kristallogidrati CaSO4 2H2O
ning yirik konlari mavjuddir. Tabiatda kalsiy sulfat suvsiz tuz - angidrit CaSO4 tarzida
ham uchraydi, shuningdek fosfat kislota, fosforli va kompleks o‘g‘itlar sanoatining
chiqindisi - fosfogips holatida ham hosil bo‘ladi.
Sulfat kislota olish uchun gipsning (angidrit yoki fosfogipsning) ko‘mir va
tuproq bilan aralashmasi kuydiriladi. Bunda kalsiy sulfatning qaytarilishi natijasida
sulfit angidrid hosil bo‘ladi. Qolgan kuyundi maydalangandan so‘ng sement
hisoblanadi. O‘zbekistonda gipsdan sulfat kislota ishlab chiqarilmaydi, chunki bizda
sulfat kislota ishlab chiqarish uchun gipsga nisbatan ancha arzon bo‘lgan boshqa xom
ashyolar yetarlicha mavjuddir.
Chiqindi kislotalar. Neft mahsulotlarini tozalashda, organik moddalarni
sulfolashda, suv tortib oluvchi modda sifatida va boshqa bir qancha maqsadlarda keng
qo‘llaniladigan sulfat kislota ishlatib bo‘lingandan so‘ng tarkibida ko‘p miqdordagi
H2 SO4 bo‘lgan chiqindi sifatida korxonalardan chiqariladi. Bunday chiqindilar
miqdori yildan- yilga ko‘payib bormoqda. Ularni tozalash inshootlarida ishqorlar bilan
neytrallab oqavalarga qo‘shib yuboriladi va bu ham iqtisodiy, ham ekologik zararlar
keltiradi.
Ko‘p hollarda chiqindi kislotalardan sulfat kislotasini ajratib olish maqbul
hisoblanadi. AQSH da yiliga 0,8 mln t sulfat kislota (ikkilamchi kislota) chiqindi
kislotalardan ajratib olinadi.
Chiqindi kislotalarni qayta ishlash usuli uning tarkibiga bog‘liqdir. Bu
kislotalardan foydalanishning iqtisodiy jihatdan eng maqbul yo‘li, bu uning tarkibidagi
qo‘shimchalar ishlab chiqarish ko‘rsatkichiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydigan

166.

sanoatlardir, masalan, mineral o‘g‘itlar sanoati, metallarni tozadash va boshqalar.
Chiqindi kislotalardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanib bo‘lmaydigan sharoitlarda
ular tarkibidagi qo‘shimchalar tozalanadi yoki kislotani termik parchalash yo‘li bilan
sulfit angidrid olinadi va undan sulfat kislota ishlab chiqarishda foydalaniladi.
Yuvindi eritmalari. Metallar sirtini tozalashda kislota eritmalaridan
foydalaniladi va bunda hosil bo‘ladigan chiqindi eritmalar yuvindi eritmalari deyiladi.
Yuvindi eritmalari tarkibida 2-4% erkin H2 SO4 va 25% gacha FeSO4 bo‘ladi. Yuvindi
eritmalaridan temir sulfatning asosiy qismi FeSO 4 7H2O tarzida ajratib olinadi va
qoldiq eritma yuvish vannalariga qaytariladi. Yuvindi eritmalarni regeneratsiyalashdan
ajratilgan temir kuporosi mahsulot sifatida chiqariladi.
Ayrim qurilmalarda yuvindi eritmalardan oldindan temir kuporosini ajratib
olmasdan sulfat kislotasi olinadi. Bunday hollarda yuvindi eritmalaridagi sulfat
kislotasi ortiqcha miqdordagi kuyundi bilan neytrallanadi va bu aralashma pechlarda
ko‘mir bilan qaytariladi. Hosil qilingan sulfit angidrid sulfat kislota ishlab chiqarish
uchun ishlatiladi.
1-rasm. Nano karbonatli mis lenta mis termal o'tkazuvchanlik lentasi
nanotexnologiya mahsuloti.
Alunitlar. Sulfat kislota ishlab chiqarishning kelajakdagi xom ashyolaridan biri
alunitlar hisoblanadi. Toza alunit mineralining kimyoviy tarkibi quyidagi formula bilan
ifodananadi:
K2SO4 Al2(SO4)3 2Al2O3 • 6H2O
Alunit rudasidagi bu mineralning miqdori 50% ga yetadi. Ruda tarkibida,
shuningdek, kremnezem, temir va titan oksidlari va 0,2% gacha P2O5 bo‘ladi.
Alunit 500OC haroratgacha qizdirilganda tarkibidagi barcha kristallizatsiya

167.

suvini yo‘qotadi, 600OC dan yuqorida esa mineral SO3 ajratish bilan parchalana
boshlaydi.
Alunitning gaz holatdagi qaytaruvchilar bilan ta’sirlashishi natijasida quyidagi
mahsulotlar hosil bo‘lishiga olib keladi:
K2SO4-Al2(SO4)3-2A2Qr6H2O + 0,5C2H4 = 3SO2 + 3AbO3 + K2SO4 +
+ H2O + CO2
Ajraladigan gaz tarkibidagi SO2 miqdori hajm bo‘yicha 75% ni (quruq gaz
hisobida) tashkil qiladi. Gaz havo bilan suyultiriladi va kontaktli usulda sulfat kislota
ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Glinozem (Al2 O3) alyuminiy ishlab chiqarishga
yuboriladi, kaliy sulfatdan esa o‘g‘it sifatida foydalaniladi.
Mavzu: Loy tuproqli materiallar.
Reja:
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Loy tuproqli materiallar.
3. Kremnezyom materiallar.
4. M.T. Qurilish materiallari buyumlarini issiqlik-fizik xossalari.
Tarix manbalarda berilishicha soztuproq asosida tayyorlangan qurilish
materiallari va buyumlari insoniyat boshpana qura boshlagan davrdan (eramizdan 8000
yil avval) ishlatib kelingan.
Soz tuproqni suv bilan ishlab, obdon pishitib, tarkibiga suv yuqtirmaydigan turli tabiiy
qo‘shimchalar qo‘shib material xossalarini yaxshilashni ota-bobolarimiz yaxshi
bilishgan. Xom loydan tayyorlangan bino va inshootlar, hattoki harbiy istehkomlar
sivilizatsiyasi qadimdan rivojlangan mamlakatlarda hozirgi kunda ham umuminsoniy
qadriyatlar sifatida saqlangan.
Vatanimiz xududida joylashgan Ichan-qal’a, Buxoro Arki, Usti-Yurtdagi qal’a
devorlari va harbiy istehkomlar bunga yaqqol misol bo‘ladi.
Soz tuproqdan material va buyumlar tayyorlashda uning mineralogik tarkibi,
dispersligi, tozaligi katta rol o‘ynagan va Xiva.Ichan-kal’a. Chodra xovli. Paxsadan
kurilgan. XVII asr zarurat bo‘lganda tuproq suv bilan yaxshilab yuvilgan. Buyum
tayyorlashda xom loy bir necha kun davomida obdon tepkilab pishitilgan va tindirilgan.
Xom loyni mayinlashtirish (plastifikatsiyalash) va keyinchalik suv
yuqtirmasligini (gidrofoblash) oshirish uchun sut zardoblari, toshko‘mir, yog‘och
qatronlari eritmalari, dispers armatura vazifasini bajaruvchi qo‘y, echki, tuya, lama va
shu qatori hayvonot olami junlari, ularning chiqindilari(shoxi, teri pardasi, tuyog‘i)
qaynatmalari (elimlar), tabiiy tolasimon chiqindilar (kanop, paxta, guruch chiqindilari),
shu jumladan qamish keng miqiyosda ishlatilgan.
Aynan xom loy tarkibini to‘g‘ri tanlash, tozalash, modifikatsiyalash, texnologik
jarayonlarga rioya qilish ulardan tayyorlangan bino va inshootlarni tashqi tabiiy
omillar, zilzilalarga bardosh berib, hozirgi kungacha etib kelishiga sababdir. Hozirgi

168.

kunda xom loy asosidagi bino va inshootlarni tiklash, konservatsiyalash, ularni
texnogen ta’sirlardan asrash dolzarb masala hisoblanadi.
Qurilish materialshunosligi tarixidan ma’lumki, kuydirilgan sopol materiallar va
buyumlar ishlab chiqarish 5-6 ming yil avvaldan ma’lum bo‘lgan.
Oddiy pishgan g‘isht texnologiyasi jarayonlari ketma-ketligi 50 asrdan beri
o‘zgarmagan.
Eramizdan 1000 yil avval sirlangan (glazurlangan) g‘isht, terrakotalar,
cherepitsalar ishlab chiqarish va bino, inshootlar qurishda ishlatish yo‘lga qo‘yilgan.
1- rasm. Devorbop sopol ashyolarning asosiy turlari: a, b – oddiy va samarali
gʻishtlar; v – fasadbop kalibrlangan gʻisht; g – boʻshliqli sopol gʻisht va tosh; d –
ikki qatlamli tashqi devorbop panel.
Dunyo tarixiy yodgorliklar monitoringi tabiriga, arxitektura obidalarining
yarmidan ko‘pi sopol material va buyumlardan qurilgan ekan.
Misr, Xitoy, Italiya, Gretsiya, Markaziy Osiyo tarixiy shaharlari sopol
materiallar ishlatilishiga yaqqol misoldir. Samarqand, Buxoro, Xiva, Shaxrisabz,
Termiz, Toshkent, O‘tror (Qozoqiston), Ko‘hna Urganch (Turkmaniston), O‘sh
(Qirg‘iziston), Moskva-Kreml (Rossiya) va boshqa shaharlar arxitektura yodgorliklari
sopol g‘ishtlar, cherepitsalar, buyumlar va qismlardan qurilgan.
Bino va inshootlar qurilishida sopol materiallar devorbop, polbop, tombop,
poydevorga mo‘ljallangan va bezak ishlari uchun tayyorlangan turli o‘lchamdagi gulli,
sirlangan va sirlanmagan plitalar, terrakotalar turlariga bo‘lingan. Inshootlar uchun
buyumlar va qismlar o‘lchamlari, mustahkamligi bo‘yicha xilma-xil bo‘lgan.
Ma’lumki, qadimda shahar maqomiga ega bo‘lgan yashash xududlari
markazlashgan suv va kanalizatsiya ta’minotiga ega bo‘lgan. Bu tizimlarni barpo
qilishda asosan sirlangan sopoldan tayyorlangan quvurlar, naylar va suv ko‘tarmalari,
quduqlar qurilishida esa, yirik sopol g‘isht bloklari ishlatilgan.

169.

O‘zbekiston Respublikasi xududidagi arxitektura yodgorliklari qurilishida
ishlatilgan devorbop sopol g‘ishtlarning fizik-mexanikaviy, deformatsion xossalari
tahlili shuni ko‘rsatadiki, ular obdon tozalab yuvilgan soztuproqdan mukammal
texnologiyalarga rioya qilinib juda sifatli qilib pishirilgan. Xom loy bir necha kun
davomida bir joydan ikkinchi joyga bo‘lak-bo‘lak qilib urib, ko‘chirilib pishitilgan.
Pishgan loy tindirilgan, qoliplangan, salqinda quritilgan, 1150-1250 0C haroratda bir
maromda pishirilgan va sekin sovutilgan.
G‘ishtning sifatiga bo‘lgan talab juda yuqori bo‘lib, maxsus ustolar tomonidan
har bir mahsulot ko‘zdan kechirilgan va qo‘ldan o‘tkazilgan. Bunda g‘ishtning rangiga,
geometrik shakliga, jarangdorligiga katta ahamiyat berilgan. Bundan tashqari suv
shimuvchanligi, sovuqqa chidamliligi o‘ziga xos usullar bilan sinab ko‘rilgan. Darz
ketgan, cheti uchgan, egilgan, qabarig‘i yoki botig‘i ko‘p g‘ishtlar obidalar qurilishida
ishlatilmagan.
2-rasm. Sopol g‘isht o‘lchamlari.
Shahrisabz shahridagi oltita yirik arxitektura yodgorliklari devor qismiga
ishlatilgan g‘ishtlarni kompleks tekshirishlarimiz shuni ko‘rsatdiki, ishlatilgan g‘ishtlar
zichligi, mustahkamligi, suv shimuvchanligi va defektsizligi bilan deyarli bir xildadir.
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 5 obida g‘ishtlarining asosiy xossalari deyarli bir
xil, faqat Masjidi Xazrati Imom yodgorligida ishlatilgan g‘ishtlarning mustahkamligi
va zichligi boshqa obidalar g‘ishtlarining xossalaridan farq qiladi.
1-jadval Shahrisabz tarixiy yodgorliklarida ishlatilgan g‘ishtlarning asosiy
xossalari

170.

Zichlik
Ob’ekt
Suv
shimuvchan
/o‘rtacha G‘ovaklik,
Mustahka Ultratovush
l ik massa
m lik, MPa utish tezligi,
zichlik,
%
va xajm
km/s
buyicha, %
z
g/sm
Ok Saroy
1,5/2,78
46
24,75/36,67
15,2
3,4
Kuk Gumbaz
1,56/2,76
43,48
26,7/39,5
7,2
2,4
Shayx Shamsitdin 1,47/2,74
Kulol
46,35
19,47/32,27
8,2
3,4
Djaxangir Mirzo
1,45/2,79
48,03
25,04/38,9
8,6
2,45
Gumbazi Saidon
1,55/2,58
40,2
24,5/37,1
5,9
2,8
Masjidi Xazrati
Imom
1,7/2,82
39,71
9,79/18,29
22,8
3,3
Bu obidalar devor g‘ishtlarining defektlarini aniqlashda Germaniyadan
keltirilgan eng zamonaviy ultratovush asbobini ishlatilishi ahamiyatlidir. Bu asbob
yordamida qalinligi 5 metrgacha bo‘lgan turli materiallardan tayyorlangan devorlar,
to‘siqlar, inshootlar defektlarini (darzlari, bo‘shliqlari) aniqlash mumkin. Samarqand,
Xiva, Buxoro, Toshkent, Shahrisabz arxitektura yodgorliklarida olib borilgan ilmiytadqiqot ishlarimiz shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston Respublikasi xududidagi soztuproq
asosida tayyorlangan devorbop, polbop, tombop g‘ishtlarning xossalari juda o‘xshash
bo‘lib, markadagi mustahkamligi 50-150 kgs/sm ni tashkil etadi.
Albatta vaqt o‘tishi bilan tashqi tabiiy omillar, keyinchalik texnogen omillar,
zilzilalar bu tarixiy obidalarning konstruktiv holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan. Ayniqsa
g‘ishtlarga, koshinlarga suv shimilib muzlashi, ular mustahkamligining pasayishiga,
qorishmadan ko‘chishiga, darz va yoriqlar paydo bo‘lishiga olib kelgan.
Ilmiy-amaliy kuzatishlarimiz shuni ko‘rsatadiki, tarixiy bino va inshootlarning
doimo kun tushib turadigan janubiy qismidagi sopol materiallar, xususan g‘ishtlar vaqt
o‘tishi bilan shimoliy tomondagi g‘ishtlarga nisbatan tezroq buzilar ekan. Bu ayniqsa
rangli sirlangan koshinlarning buzilishi va rangining o‘chishida namoyon bo‘ladi.
Qadimgi tarixiy shaharlarga markazlashgan suv va kanalizatsiya ta’minoti
zarurligi sharti bu tizimlarni sopol buyumlar bilan ta’minlashni taqozo etgan. Tarixiy
manbalarda berilishicha Shahrisabzdagi Oqsaroyda 1000 xona bo‘lib, asosiy binoning

171.

balandligi 72 metr bo‘lgan va bu balandlikdagi saxnda 2 ta favvora (fontan) simmetrik
joylashgan. Favvoralarga suv tog‘dan bir-biriga birikuvchi uzunligi 60 sm diametri 10
sm bo‘lgan sopol quvurlar vositasida (tutash idishlar prinsipida) keltirilgan.
Favvora hovuzlaridan pastga suv xonadan-xonaga o‘tib, pastdagi xonalarni suv
bilan ta’minlab, toshxovlidagi ikkita hovuzni to‘ldirgan va o‘ziga xos mikroiqlimni
hosil qilgan. Hozirgi kunda ushbu suv inshooti quvurlari namunalari Shahrisabz tarixiy
muzeyida saqlanmoqda.
Arxitektura yodgorliklarini restavratsiya qilishda ularda ishlatilgan sopol
materiallar, xususan g‘ishtlar xossalariga o‘xshash sopol materiallarni olish
texnologiyalarini yaratish, ularni ishlab chiqarish dolzarb masala bo‘lib qolmoqda.
Mavzu: Qurilish ohaklari va uni ishlab chiqarish. Magnezial bogʻlovchilar.
Reja:
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Qurilish ohaklari va uni ishlab chiqarish.
3. Magnezial bogʻlovchilar.
4. M.T. Energiya va resurs tejamkor ekologik toza magnezial bog‘lovchilar.
Mineral (noorganik) bog‘lovchilar kukunsimon bo‘lib, suv bilan
aralashtirilganda plastik qorishma hosil bo‘ladi va fizik-kimyoviy jarayonlar natijasida
sun’iy toshsimon materialga aylanadi.
Mineral bog‘lovchilar strukturasi va qotish mexanizmiga ko‘ra havoyi va
gidravlik bog‘lovchi turlariga bo‘linadi. Havoyi bog‘lovchilar qotish jarayoni,
mustahkamligining o‘sishi faqat havoda yuz beradi. Havoyi bog‘lovchilarga havoyi
ohak, gips, magnezial bog‘lovchilar, suyuq shisha va boshqalar kiradi.
Gidravlik bog‘lovchilar qotish jarayoni boshlanishi havoda yuz berib, suv yoki o‘ta
nam sharoitda davom etadi va mustahkamligi ortadi. Gidravlik bog‘lovchilar jumlasiga
gidravlik ohak, romansement, portlandsement va uning turlari, giltuproqli sement,
putssolanli va shlakli portlansementlar, kirishmaydigan va kengayuvchan sement va
boshqalar kiradi.
Mineral bog‘lovchilar xossalarini yaxshilash uchun tarkibiga aktiv mineral
qo‘shimchalar-trepel, opoka, diatomit, pemza, gliej, vulqon tufi va kuli hamda
toshko‘mir kuli, shlaklar va boshqalar qo‘shilishi mumkin.
Mineral bog‘lovchilar asosida g‘isht, tosh terish va suvoqchilik qorishmalari, beton va
temirbeton buyum va konstruksiyalar, armotsement konstruksiyalar, avtoklav
buyumlar, elimlovchi va bo‘yoq kompozitsiyalar va boshqa mahsulotlar tayyorlash
mumkin.
Havoyi bog‘lovchilar
Havoyi ohak tarkibida 6% gacha giltuproq bo‘lgan kalsiyli va magniyli karbonat
tog‘ jinslari: bo‘r, ohaktosh, dolomitlashgan ohaktosh va dolomitlarni kuydirib olingan

172.

bog‘lovchi materialdir. Ohak bog‘lovchisi (kipelka) oq va kul rangida bo‘lib, bo‘lakbo‘lak holda hosil bo‘ladi. Havoyi ohak bog‘lovchisi quyidagi turlarda bo‘ladi:
so‘ndirilmagan maydalangan, so‘ndirilgan gidrat (pushonka), ohak qorishmasi va ohak
suti.
Ohak bog‘lovchisi tarkibidagi SaO miqdoriga nisbatan kalsitli, magnezialli va
dolomitli bo‘lishi mumkin. Kukun ohak tayyorlash uchun so‘ndirilmagan ohak, domna
shlaki, elektrotermofosforli shlak, aktiv mineral qo‘shimchalar bilan birga maxsus
tegirmonda tuyiladi.
Ohak ishlab chiqarish. Havoyi ohak homashyosi asosini kalsiy karbonat
(SaSO3) tashkil etadi, Shuningdek ozgina miqdorda dolomit, gips, kvars, giltuproq va
boshqalar aralashgan bo‘lishi mumkin. Ohaktosh 90012000 S haroratda kuydirilib,
imkoni boricha SO2 gazi chiqarib yuboriladi:
CaSO3=CaO*SO2
Homashyo tarkibidagi magniy karbonat (MgSO3) kuydirish jarayonida
parchalanadi.
Ohaktoshni kuydirish natijasida 56% havoyi ohak hosil bo‘ladi, qolgan 44%
karbonat angidridi (SO2) havoga chiqib ketadi.
Ohak bog‘lovchisi tarkibida asosiy oksidlar (CaO*MgO) miqdori yuqori bo‘lsa,
ohak qorishmalari Shunchalik mayin (plastik) va sifatli bo‘ladi.

173.

1-rasm. Shaxtali xumdon.
1-shaxta; 2-yuklash qurilmasi; 3-qizdirish zonasi; 4-kuydirish zonasi; 5-sovitish
zonasi; 6-havo beriladigan greben; 7-kuydirilgan ohakni chiqarib oluvchi mexanizm.
Havoyi ohak tarkibidagi chala kuygan yoki o‘ta kuygan bo‘laklarning meyordan
ortiq bo‘lishi bog‘lovchi hossalarini yomonlashtiradi. Chala kuygan ohak bo‘laklar
deyarli bog‘lovchilik xususiyatiga ega bo‘lmaydi, o‘ta kuydirilgan ohak esa juda sekin
suv ta’sirida gidratlanadi va hajmi kengayadi. Buning natijasida ohak bog‘lovchisi
asosidagi mahsulotlarda yoriqlar hosil bo‘lishi mumkin.
Ohaktoshni odatda shaxtali xumdonda kuydiriladi (5.1-rasm). Mayda bo‘lakli
ohaktoshlar aylanma xumdonda kuydirilishi mumkin. Ohaktoshni kuydirish uchun
ko‘mir, tabiiy gaz va boshqa yoqilg‘ilar ishlatiladi. Ko‘mir yoqilganda ohakka kul
aralashishi mumkin, gaz yoqilganda esa bog‘lovchi toza holda hosil bo‘ladi. Bundan
tashqari gaz bilan ishlaydigan xumdonlarni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish
mumkin.
Ohaktoshni kuydirilganda so‘ndirilmagan g‘ovak bo‘lak holdagi yarim mahsulot
hosil bo‘ladi. Yarim mahsulotni is’temolchiga moslashtirish uchun maydalanadi yoki
so‘ndiriladi.
Ohakni so‘ndirish. Havoyi ohakni so‘ndirish uchun suv bilan aralashtiriladi:
CaO*H2O=Ca(OH)2
Ohak so‘ndirilganda 950 KDj/kg miqdorda issiqlik ajrab chiqadi. Ohakni
so‘ndirish jarayoni o‘ta shiddatli kechadi, ohak donachalari o‘ta mayda dispers holga
keladi. Ohak mineral bog‘lovchilar ichida kimyoviy reaksiya natijasida
disperslanadigan yagona bog‘lovchi xisoblanadi. So‘ndirilgan ohakning o‘ta dispers
bo‘lishi uning yuqori darajada suv ushlab turishlik xususiyatini va plastikligini
ta’minlaydi. So‘ndirilgan ohakning bu xususiyati undan qurilish qorishmalari va
boshqa mahsulotlar tayyorlashda katta ahamiyatga egadir. So‘ndirishda olingan suv
miqdoriga nisbatan gidrat ohagi (pushonka), ohak qorishmasi va ohak suti hosil
bo‘ladi.

174.

2-rasm. Pishitilgan ohak.
Gidrat ohak ohakga (kipelkaga) 60-70% suv aralashtirilganda hosil bo‘ladi.
Bunda ohak hajmi 200-300% ortadi. Hosil bo‘lgan gidrat ohak Ca(OH)2 ning juda
mayda zarrachalardan iborat oq rangli kukundan iborat bo‘ladi. Uning erkin holatdagi
o‘rtacha zichligi 400-450 kg/m3, zichlangan xolatdagi o‘rtacha zichligi esa 500-700
kg/m3 tashkil etadi.
Gidrat ohagi to‘xtovsiz ishlaydigan gidratorlarda so‘ndiriladi, bunda hosil
bo‘lgan katta issiqlik va suv bug‘i bo‘lak holatdagi ohakni kukun ohakka aylanishiga
xizmat qiladi.
Ohak qorishmasi ohak kipelkaga massasiga nisbatan 200-300% suv qo‘shilib
tayyorlanadi. Bunda so‘ndirilgan ohakning massasi 2-2,5 marta ortadi va mahsulot
hajmi ko‘payadi. Ohak kipelkaga massasiga ko‘ra suv miqdori 300% dan ko‘proq
qo‘shilsa ohak suti hosil bo‘ladi.
Ohak qorishmasi to‘la mexanizatsiyalashgan maxsus qorishmalar tayyorlaydigan
sexlarda ohak so‘ndiruvchi mashinalarda bo‘lak holatdagi ohakni so‘ndirib olinadi. Bu
usulda ohak so‘ndirilganda ohak qorishmasining sifati yuqori bo‘ladi va so‘ndirish
jarayoni tezlashadi.
Kichik qurilish maydonlarida bo‘lak-bo‘lak ohak maxsus xandaqlarda
(chuqurlarda) suv bilan aralashtirilgan holda kamida ikki hafta davomida so‘ndiriladi.
Bu usulda ohak so‘ndirilganda so‘nmagan zarrachalar miqdori meyordan oshmasligi
shart, aks holda mahsulot qorishmalar olishda ishlatilganda yoriqlar hosil bo‘lishi
mumkin.
Ohakning qotishi. Havoyi ohak so‘ndirilgach ochiq havoda asta-sekin
quriydi va havo tarkibidan SO2 gazini olib qotadi.
So‘ndirilgan ohak quyidagicha karbonlashadi:
Ca(OH)2*SO2*CaSO3*H2O
Ohak bog‘lovchisi qotish jarayonida Sa(ON)2 zarrachalari bir-biriga
yaqinlashadi, zichlashadi, asta-sekin kristallanadi va kristallanish jarayonining
chuqurlashishi mustahkam qurilish materiali hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Ohak
bog‘lovchisi asosidagi materiallar mustahkamligini tezlikda oshirish uchun ularni
issiqlik bilan qayta ishlash tavsiya etiladi. Issiqlik Sa(ON)2 karbonlashtirish jarayonini
(kristallanishni) tezlashtiradi.
So‘ndirilmagan kukun ohak. Ohakning bu turi bo‘lak ohakni avvaldan
so‘ndirilmasdan maxsus tegirmonda kukun xolatga keltirib tayyorlanadi.
So‘ndirilmagan tuyulgan ohak asosidagi qurilish qorishmalari va betonlari tez qotadi.
Ohak tarkibiga 90-150% suv kiritilganda ohak bevosita material ichida gidratlansa
(CaO.H2O) SaO ning gidratatsiya va kristallanish jarayonlari tezlashadi. Gidratatsiya
jarayonida ajrab chiqqan issiqlik qurilish qorishmasi va betonning qotishini
tezlashtiradi.

175.

So‘ndirilmagan kukun ohak tarkibiga kukun holatdagi mineral qo‘shimchalar
(shlaklar, kullar, ohaktosh va boshqalar) qo‘shilishi mumkin. Bu turdagi ohak
bog‘lovchisi tayyorlangandan keyin darhol ishlatilgani ma’qul, aks holda mahsulot
havodan namni olib bog‘lovchilik xususiyatini yo‘qotishi mumkin.
Ohak bog‘lovchisining asosiy xossalari. Sifatiga qarab havoyi ohak sanoatda
3 xil navda ishlab chiqariladi. Havoyi ohak 5.1-jadvalda keltirilgan talablarga javob
berishi kerak.
So‘nish tezligiga qarab havoyi ohak tez so‘nadigan (8 minutgacha), o‘rtacha
tezlikda so‘nadigan (25 minutgacha) va sekin so‘nadigan (25 daqiqadan ko‘p) turlarga
bo‘linadi. To‘yingan so‘ndirilmagan ohakning maydalik darajasi
№02 va 008 nomerli elaklardagi qoldiqlari bilan belgilanadi. Elaklardagi qoldiqlar 1,0
va 15% bo‘lishi kerak.
Uning to‘kma zichligi 800-1200 kg/m3 bo‘ladi. Havoyi ohak mustahkamligi
jihatidan mineral bog‘lovchilar o‘rtasida eng pasti hisoblanadi. Ohak asosidagi qurilish
qorishmalarining siqilishdagi mustahkam chegarasi, so‘ndirilgan ohak ishlatilganda,
0,4-1,0 MPa atrofida bo‘ladi. Shuning uchun havoyi ohak navlari mustahkamligi
bo‘yicha emas, balki uning tarkibiga nisbatan belgilanadi. Ohaktosh tarkibida
tuproqsimon va boshqa qo‘shimchalar kam bo‘lsa, ohak aktivligi Shuncha yuqori,
so‘nishi esa tez bo‘ladi.
1-jadval
Havoyi ohakka qo‘yilgan texnik talablar
Ko‘rsatkichlar
Aktiv SaO*MgO miqdori
So‘nmagan zarrachalar miqdori
Kalsitli ohak
navlari
Magnezialli va
dolomitli ohak
navlari
Gidratli
ohak
navlari
1
2
3
1
2
3
1
90
80
70
85
75
65
67 60 50
7
11
14
10
15
20 -
2
-
3
-
Ohakni tashish, saqlash va ishlatish. So‘ndirilmagan donador ohak temir yo‘l
vagonlari va avtosamosvallarda to‘kilgan holda tashiladi. Bunda ohakni namlik
ta’siridan saqlash zarur. Ohak pushonka va kukun ohak jips yopiladigan metall
konteynerlarda, maxsus polietilen katta qoplarda va bitumlangan yoki Yog‘langan

176.

qog‘oz qoplarda tashiladi. Ohak qorishmasi maxsus kuzovli avtosamosvallarda, ohak
suti esa avtotsisternalarda tashiladi.
Ohak pushonkani qurilish maydonlaridagi omborxonalarda qoplarga joylab
qisqa muddat saqlash mumkin. Ohak kipelkani qurilish maydonlarida usti yopiq holda
uzoq muddat saqlash va zarurat bo‘lganda undan ohak qorishmasi tayyorlash mumkin.
Kukun ohakni bir oydan ortiq saqlash mumkin, aks holda havodagi namlik ta’sirida
aktivligi asta-sekin kamayadi.
Havoyi ohak keramik g‘isht va bloklar terishda, suvoqchilikda ishlatiladigan
murakkab va oddiy qorishmalar tayyorlashda, bo‘yoq tarkiblari uchun bog‘lovchi
sifatida ishlatiladi.
Havoyi ohak namlik va suv muhitiga chidamsizligi tufayli u asosidagi
qorishmalar va buyumlarni poydevorlar qurishda, Yog‘in-sochin ta’sirida bo‘ladigan
joylarda ishlatish maqsadga muvofiq emas.
Havoyi tuyilgan ohak va ohak pushonka asosida ohak putssolanli va ohakshlakli gidravlik bog‘lovchilar ishlab chiqariladi.
Ohak-shlakli bog‘lovchilar donador domna shlaki va havoyi ohakni (20-30%)
birgalikda maydalab tuyib olinadi. Bog‘lovchining qotish jarayonini yaxshilash uchun
tarkibiga 3-5% gips qo‘shiladi. Bunday bog‘lovchilar normal sharoitda sekin qotadi,
lekin issiq nam havo bilan ishlanganda qotishi tezlashadi.
Ohak-putssolanli bog‘lovchilar ohak va aktiv minerallar-trepel, opoka, diatomit,
gliej va boshqalarni birgalikda kukun holiga keltirib olinadi. Ohak-shlakli va ohakputssolanli bog‘lovchilar asosidagi qorishma va betonlar namlikka va qisman suvli
muhitga chidamli, ammo sovuqqa chidamliligi past bo‘ladi.
Havoyi ohakning katta qismi silikat g‘ishti va bloklari, g‘ovak, engil va og‘ir
silikat betonlari tayyorlashda ishlatiladi. Havoyi ohakni tashish, saqlash va ishlatishda
texnika xavfsizligi choralariga rioya qilish zarur, chunki ohak bog‘lovchisi ishqoriy
muhit bo‘lib, terini, nafas olish a’zolariga salbiy ta’sir etishi mumkin.
Magnezial bog‘lovchilar
Magnezial bog‘lovchi moddalar tarkibida magniy oksidi (MgO) bo‘lib, kaustik
magnezit va kaustik dolomit turlariga bo‘linadi. Magnezial bog‘lovchilar kukuni
magniy xlorid yoki magniy sulfatning suvli eritmalarida qorilganda qattiq sun’iy toshga
aylanadi. Magnezial bog‘lovchilar 750-8500S haroratda magnezitni (dolomitni)
kuydirib olinadi:
MgCO3=MgO*CO2
Kaustik magnezitning quyuqlanish davri 20 minutdan keyin boshlanishi va qotish
oxiri 6 soatgacha bo‘lishi shart. Kaustik magnezit 400, 500 va 600 (kg/sm2) markalarda
ishlab chiqariladi. Siqilishdagi mustahkamligi 1000 kg/sm2 bo‘lishi mumkin. Kaustik
dolomit tabiiy dolomit toshini (CaSO3.MgCO3) kuydirib olinadi. Tarkibida erkin holda
CaSO3 bo‘lishi tufayli kaustik dolomit sifati kaustik magnezitga nisbatan pastroq
bo‘ladi. Kaustik dolomit 100, 150, 200 va 300 markalarda ishlab chiqariladi.

177.

Magnezial bog‘lovchilar organik to‘ldirgichlar-Yog‘och qipiqlari va payraxalari,
kanop va g‘o‘za poyalari va boshqalar bilan yaxshi yopishadi. Shu sababli magnezial
bog‘lovchilar asosida fibrolit, ksilolit va arbolit singari issiqlik izolyasiyasi
kompozitsion qurilish materiallari hamda edirilishga bardoshli ksilolit pollar, zinapoya
qoplama buyumlari tayyorlash mumkin.
Mavzu: Mineral bogʻlovchi moddalar. Gipsli bogʻlovchi moddalar.
Gips asosidagi buyumlar.
Reja :
1. Gipsli bog‘lovchilar uchun ishlatiladigan xom-ashyolar.
2. Gips ishlab chiqarish texnologiyasi.
3. Gipsning turlari va markalanishi.
Gips monomineral bog‘lovchi moddalarga kiradi. Qurilishda uning eng ko‘p
tarqalgan turi β - yarimsuvli gips xisoblanadi. Hozirgi paytda ko‘proq mustahkamligi
yuqori bo‘lgan α - yarim suvli gips (JCaSO4∙0,5H2O) ishlab chiqarilmoqda. Uning
kristallari yirikroq bo‘lib, suvni kam talab qiladi, bundan tashqari β (CaSO4∙0,5H2O) ga
nisbatan mustahkamligi va zichligi yuqori.
Gipsli bog‘lovchi moddalar issiqlik ishlovi haroratiga ko‘ra, asosan ikki guruhga
bo‘linadi: Past haroratda kuydirilgan faqat gipsli va yuqori darajada kuydirilgan
(angidritli), past haroratda kuydirilgan gipsli bog‘lovchi moddalar quyi haroratda (1101800C) kuydirildi va asosan yarim suvli gipsdan iborat bo‘ladi, u tez qotadi. Ularga
qurilish gipsi, mustahkamligi yuqori bo‘lgan gips, Shuningdek shaklli xamda tibbiy
gips kiradi. Yuqori darajada kuydirilgan gips olish uchun gips yuqori xaroratda (6009000C) kuydiriladi. U asosan suvsiz gips (angidrid)dan iborat bo‘lib, sekin qotishi bilan
farqlanadi. Ularga angidrid bog‘lovchi va yuqori xaroratda kuydirilgan gips (Estrix
gips) kiradi. Quyi xaroratda kuydirilgan moddalar, Shu jumladan qurilish gipsi asosan
ko‘proq ishlab chiqariladi.
Gipsli moddalar ishlab chiqarish uchun tabiiy gips toshi CaSO4∙2H2O va tabiiy
angidrid CaSO4, gilgips, Shuningdek, asosan kalsiy sulfat, xamda fosfor gipsdan,
borogipsdan tarkib topgan kimyo sanoatning turli xil chiqindilari xom ashyo bo‘lib
xizmat qiladi.
Ikki molekula suvli gips yengil mineral xisoblanadi. Uning MOOS shkalasi
bo‘yicha qattiqligi 2 ga teng, zichligi 2,2-2,4/sm3, angidridniki esa 2,9 - 3,1 g/sm3 ga
teng. Toza ikki molekula suvli gipsning tarkibi 32,56% CaO dan 46,51% CO3, 20,83%
H2O dan iborat. Angidrit odatda gipsli tosh qazilmalarida qo‘riqlovchi qavat sifatida
uchraydi. Kimyoviy toza angidritning tarkibi 41,19% CaO - 45,81% SiO3 dan iborat.
Yer osti suvlari ta’sirida angidrit asta-sekin suvsizlanadi, va ikki molekula suvli
gipsga aylanadi. Fosfogips - fosfat kislota ishlab chiqarish sanoatining chiqindisi
xisoblanadi. Fosfogipsning tarkibi asosan ikki molekula suvli gipsdan iborat. Ikki
molekula gips CaSO4∙2H2O ni yarim molekula suvli CaSO4∙0,5H2O yoki suvsiz

178.

angidrit CaSO4 gacha suvsizlashtirish gipsli bog‘lovchi moddalar ishlab chiqarishning
asosini tashkil etadi. Yarim molekula suvli gipsning nazariy tarkibi 38,63% CaO,
55,18% SO3 va 6,21% H2O iborat ikki molekula suvli gipsning suvsizlanishi darajasi
xarorat va qizdirish muddati, xamda bug‘ bosimiga bog‘liq.
Gips monomineral bog‘lovchi moddalarga kiradi. Qurilishda uning eng ko‘p
tarqalgan turi β - yarimsuvli gips xisoblanadi. Xozirgi paytda ko‘proq mustahkamligi
yuqori bo‘lgan α - yarim suvli gips (JCaSO4∙0,5H2O) ishlab chiqarilmoqda. Uning
kristallari yirikrok bo‘lib, suvni kam talab qiladi, bundan tashqari β (CaSO4∙0,5H2O) ga
nisbatan mustahkamligi va zichligi yuqori.
Gipsli bog‘lovchi moddalar issiqliq ishlovi xaroratiga ko‘ra, asosan ikki guruhga
bo‘linadi: Past xaroratda kuydirilgan faqat gipsli) va yuqori darajada kuydirilgan
(angidritli), past xaroratda kuydirilgan gipsli bog‘lovchi moddalar quyi xaroratda (1101800C) kuydirildi va asosan yarim suvli gipsdan iborat bo‘ladi, u tez qotadi. Ularga
qurilish gipsi, mustahkamligi yuqori bo‘lgan gips, Shuningdek shaklli xamda tibbiy
gips kiradi. Yuqori darajada kuydirilgan gips olish uchun gips yuqori xaroratda (6009000C) kuydiriladi. U asosan suvsiz gips (angidrid)dan iborat bo‘lib, sekin qotishi bilan
farqlanadi. Ularga angidrid bog‘lovchi va yuqori xaroratda kuydirilgan gips (Estrix
gips) kiradi. Quyi xaroratda kuydirilgan moddalar, Shu jumladan qurilish gipsi asosan
ko‘proq ishlab chiqariladi.
Gipsli moddalar ishlab chiqarish uchun tabiiy gips toshi CaSO4∙2H2O va tabiiy
angidrid CaSO4, gilgips, Shuningdek, asosan kalsiy sulfat, xamda fosfor gipsdan,
borogipsdantarkib topgan kimyo sanoatning turli xil chiqindilari xom ashyo bo‘lib
xizmat qiladi.
Ikki molekula suvli gips yengil mineral xisoblanadi. Uning MOOS shkalasi
bo‘yicha qattiqligi 2 ga teng, zichligi 2,2-2,4/sm3, angidridniki esa 2,9 - 3,1 g/sm3 ga
teng. Toza ikki molekula suvli gipsning tarkibi 32,56% CaO dan 46,51% SO3, 20,83%
H2O dan iborat. Angidrit odatda gipsli tosh qazilmalarida qo‘riqlovchi qavat sifatida
uchraydi. Kimyoviy toza angidritning tarkibi 41,19% CaO - 45,81% SiO3 dan iborat.

179.

1-rasm. Gips ishlab chiqarish texnologik sxemasi.
Yer osti suvlari ta'sirida angidrit asta-sekin suvsizlanadi, va ikki molekula suvli
gipsga aylanadi. Fosfogips - fosfat kislota ishlab chiqarish sanoatining chiqindisi
xisoblanadi. Fosfogipsning tarkibi asosan ikki molekula suvli gipsdan iborat. Ikki
molekula gips CaSO4∙2H2O ni yarim molekula suvli CaSO4∙0,5H2O yoki suvsiz
angidrit CaSO4 gacha suvsizlashtirish gipsli bog‘lovchi moddalar ishlab chiqarishning
asosini tashkil etadi. Yarim molekula suvli gipsning nazariy tarkibi 38,63% CaO,
55,18% SO3 va 6,21% H2O iborat ikki molekula suvli gipsning suvsizlanishi darajasi
xarorat va qizdirish muddati, xamda bug‘ bosimiga bog‘liq.
1. Xar xil xaroratlarda gipstoshini suvsizlantirib SaSO4ni bir nechta
ko‘rinishdagi turlarini ishlab chiqarish mumkin:
1) ikki suvli kalsiy sulfat (CaSO4∙2H2O).
2) α - CaSO4∙0,5H2O.
3) β - CaSO4∙0,5H2O.
4) α – suvsizlangan yarim gidrat – α-CaSO4
5) β – suvsizlangan yarim gidrat – β- CaSO4.
6) α – eruvchan angidrit – α- CaSO4.
7) β – eruvchan angidrit - β CaSO4.
8) erimaydigan angidrit - CaSO4.
Bir xolatlarda 75-800C chan gipsni qizitish uning sekin suvsizlanishi uchun
yetarli bo‘ladi. Yarim gidratli gipsni α va β – turlarini yuzaga kelishi issiqlik ishlovini
shartlari bog‘liqdir. Gipsga 97-1000C da issiqlik ishlovi berilganda suv gipsdan suyuq
xolatda ajraladi. Α-yarim gidrat xosil bo‘ladi. Yarim gidratni β-modifikatsiyasi 1001600C da oddiy qizitishda xosil bo‘ladi, va undan suv qizigan bug‘ ko‘rinishida chiqib
ketadi. Nazariy xisobda yarim suvli gips modifikatsiyalarida gidratli suv 6,2%

180.

miqdorda bo‘ladi. Α-yarim gidratli gipsning kristallari mayda bo‘lganlari uchun kam
suv sarfini talab qiladi, β – modifikatsiyasi nozik kristall strukturaga va baland
gidratlanish tezligiga ega bo‘lganlari uchun, u ko‘p suv sarfiga talabchan bo‘ladi.
Eruvchan angidritlar tez tutib qolishi, past mustahkamligi, yuqori suvga
talabchanligi Bilan yarim gidratlardan ajraladi. Shuning uchun qurilish gipsni ishlab
chiqarishda angidrit xosil bo‘ladigan xaroratgacha qizdirishdan qochish kerak. Yarim
suvli gipsni sifatini yaxshilash uchun issiqlik ishlovini davomiyligini oshirish kerak,
chunki bu xolda gipsni suvsizlanishi uchun yaxshi sharoitlar yaratiladi va past suvga
talabchan maxsulot olinadi.
Shunday qilib, issiqlik ishlovi, jarayonlarni boshqarib Xar xil xossalarga ega
bo‘lgan bog‘lovchilar olish mumkin.
Qurilish gipsi - bog‘lovchi modda tarkibi -yarim suvli gipsdan iborat. Uni tabiiy
gipsni kuydirib mayda kukun holatgacha tuyib olinadi.
Qurilish gips issiqlik uskunalarda kuydiriladi va kristallangan suv bug‘
ko‘rinishida CaSO4∙2N2Odan ajraladi va asosan -yarim gidrat quyidagi reaksiya
bo‘yicha xosil bo‘ladi.
CaSO4∙2H2O=CaSO4∙0,5H2O+1,5H2O
Nazariy xisobda gipstoshi yarim molekula gipsga o‘tishida o‘zining massasidan
15,76% miqdorini yo‘qotadi. Demak, yarimgipsning nazariy chiqish koeffitsienti
ga teng, gipstoshni sarflanish koeffitsienti 10,842=1,188ni tashkil qiladi.
Qurilish gipsni ishlab chiqarish
Ishlab chiqarish jarayoni asosan gipsni un xoliga keltirish va gipstoshni
suvsizlashtirishdan iborat. Gips toshni suzsizlantirish pishirish qozonlarida, aylanma,
shaxta pechlarida, bug‘latgich asboblarida va boshqa uskunalarda amalga oshiriladi.
Shaxta pechlarga gipstoshi 70-300mm o‘lchamda uzatiladi, aylanma pechlarga 10-35
mm o‘lchamda, bug‘latuvchi asboblarga gipstosh 400 mm bo‘lgan bo‘laklarda beriladi.
Gipstosh lunjli, konusli, bolg‘ali maydalagichlarda maydalanadi va shaxta, aerobil
sharli tegirmonida un xolatiga keltiriladi. Kuydirilgan moddani asosan sharli va zarbali
tegirmonda maydalanadi. Kuritilgan gips oson maydalanadi va kam elektr quvvat
sarflanadi. Qurilish gipsni ishlab chiqarish asosiy usullari uch guruhga bo‘linadi:
1. Xom-ashyo oldindan quritiladi, maydalanadi, kukun xolatigacha, so‘ng gips
pishirish qozonlarida suvsizlantiriladi.
2. Quritish, maydalash, kuydirish jarayonlarini birlashtirib ishlab chiqarish.
3. Gipstoshini xar xil o‘lchamdagi zarrachalarini shaxta aylanma va boshqa
pecharda kuydirish.
Pishirish qozonida qurilish gipsining olinishi
Bu usulda olinadigan qurilish gipsi quyidagi sxema bo‘yicha olinadi. Gipstosh
konlaridan 300-500 mm o‘lchamda olib kelinadi va ikki bosqichda maydalanadi qiyin
bo‘lganligi sababli, bu jarayonni quritish bilan birlashtirishadi, masalan shaxta yoki

181.

rolik-mayatnikli tegirmonlarda maydalangan gipstosh changyutuvchi
asboblar
tuzumiga yuboriladi.
Buning uchun chang Cho‘ktiruvchi kameralar, siklonlar, elektrofiltrlar keng
ishlatiladi. Qurilish gipsga termik ishlov berish uchun eng ko‘p tarqalgan asbob - gips
pishirish qozoni xisoblanadi. Ular asosan ikki xilda bo‘ladi: kichik -3m3 va katta xajmli
15m3.
Pishirish qozoni cho‘yan segmentdan iborat sfera tubli 10, vertikal po‘lat
barabandan 1 iborat. Pishirish jarayonida gipsni aralashtirish uchun qozon vertikal vali
12, lopastli 11 aylantirgich bilan ta'minlangan. Qozon qopqoq 5 bilan berkitiladi.
Gipsning bir xilda isitish uchun qozon qizitish trubalar 7 bilan ta'minlangan. Yonilg‘i
gazlari 3 trubali orqali chiqib ketadi. Vintli konveyer 4 yordamida gipstosh qozonga
tushadi, 2 truba orqali suv bug‘lari chiqadi.
Kukun xolatigacha maydalangan gipstosh oldindan qizdirilgan uzluksiz
aylanuvchi aralashtiruvchi qozonga solinadi. Moddaning birinchi qismi solingandan
so‘ng «Qaynash» alomati ko‘ringuncha kutiladi, so‘ngra gips kukuni asta-sekinlik bilan
quyib turiladi. Bunda gips xar doim qaynayotgan xolatda bo‘lishiga erishiladi va u o‘z
xarakatchanligini saqlab qoladi. Qozonning yon qismidagi shiberli 8 teshik lyuk 9
orqali modda tindirish xonasiga tushiriladi va asta-sekin sovutiladi. Tindirish qurilish
gipsning sifatini yaxshilaydi va suvga bo‘lgan talabini kamaytiradi, xamda uning
mustahkamligini oshiradi. Bu oz miqdorda qolgan ikki suvlik gips moddaning issiqlik
xisobiga yarim gidratga o‘tishi bilan tushuntiriladi. Bundan tashqari, eruvchan gidrat
ishtirok etgan xolda u tindirish jarayonida gidratlanib yarimgidratga aylanishi mumkin.
Pishiruvchi qozonning bir qancha kamchiligi bor: ular davriy ishlovchi asbob
xisoblanadi, qozonning ikkala gaykasi va tubi tez yoyiladi, bug‘ bilan chiqib ketadigan
gips changini tutib qolish qiyin, kuydirilgan gips oldindan un xolatiga keltirish kerak,
gipsning namligi 1%dan ortmagan taqdirdagina yetarli tezlikda jarayon boradi.
Qurilish gipsini maydalash va kuydirish jarayonini birlashtirgan usuli bilan
quyidagi sxema bo‘yicha olinadi. ombordan gips toshi 1 bunker kelib tushadi va pitatel
yordamida 2, lunjli maydalagichga, 21 ga, lentali konveyer 20 va voronka 19 orqali
bolg‘ali maydalagich 18 ga keladi va zarrachalaro‘lchami 10-15 mmm bo‘lgunga
maydalanadi. Maydalangan moda 3 elevator, 16 pitatel sarflovchi bunker 17
yordamida, Sharli tegirmoniga 15 tushadi va unda xam kuydiriladi va maydalanadi.
Tegirmonda moda suvsizlanadi, gazli oqim bilan chiqibseparator 5 dan o‘tadi. Yirik
zarrachalar aerojelob orqali yana maydalashga yuboriladi va chang Cho‘ktiruvchi
moslama 6, 10, 12 yo‘naltiriladi. Ulardan suvsizlantirilgan gips gazli oqimdan ajraladi
va maxsulotlar omboriga yo‘naltiriladi. Tozalangan gazlar ventillar bilan atmosferaga
yuboriladi.
Ushbu ishlab chiqarishda gipsni birgalikda tuyish (un xolatga keltirish) va
kuydirishning texnologik sxemasi bir-biridan asosan o‘ta maydalovchi asboblari bilan
bir-biridan farqqiladi. Ularning birida tegirmon bir marta issiqlik uzatgichdan
foydalanib ishlaydi, boshqa tegirmonlarda esa tegirmonga gazlarning ma'lum bir qismi
chang yutuvchi asboblardan qaytib keladi. o‘ta maydalash va kuydirish sharli

182.

tegirmonda 600-7000C xaroratda o‘tadi. Ikki molekula gipsni suvsizlanishi, faqat
tegirmonda emas, balki gaz oqimida xam o‘tadi. Bu xolda gips erkin osilgan xolatda
kuydiriladi. Sharli tegirmonlar sekin va tez ishlovchi turiga bo‘linadi va olinadigan
gipsning sifati ana Shu turlariga bog‘liq. Sharli tegirmonning sekin ishlovchi turida
yuqori sifatli gips maxsulotni olish mumkin.
Qurilish gipsni aylanma pechlarda kuydirish
Aylanma pechlarda gipsni kuydirish uchun to‘g‘ri va qarshi oqimdan
foydalaniladi. Birinchi usulda gipstosh kuydirish boshlanishida yuqori xaroratga
uchratiladi. (950-10000C), ikkinchi usul, ya'ni qarshi tokda esa kuydirish oxirida (7508000C) xarorat boriladi. Pechdan chiqqan moddani tindirish bunkeriga yuborish yoki
tuyish maqsadga muvofiqdir. Un kabi maydalash gipsning xossasini yaxshilaydi,
chunki oxirgi maxsulotning sifati qolgan ikki gidratning suvsizlantirish xisobiga
yaxshilanishi tezroq boradi. Yuqori sifatli qurilish gipsi olish uchun aylanma
barabanlarda bir xil o‘lchamdagi zarrachali maydalangan gips tosh kuydirilishi kerak.
Gips ishlab chikarishni texnologik jarayoni uzluksiz bo‘lgani uchun uni avtomatik
boshqarish mumkin. Aylanma pechlarda olingan gipsni suvga talabchanligi kam (4855%) bo‘ladi va quyidagi sxema bo‘yicha
o‘tadi
2-rasm. Qurilish gipsni aylanma pechlarda kuydirish.
Quydirilgan gips №02 li elakda qoldig‘i 10-12% qolguncha sharli tegirmonda
maydalanadi. Qurilish gipsi dumaloq diametri 6-10m li *** saqlanadi.
Yuqori mustahkamli qurilish gipsi
Yuqori mustahkam gips asosan α-CaSO4∙2H2O dan iborat. Uni, CaSO4∙2H2O ni
germetik asboblarda bug‘ bosimi ostida yoki bir xil tuzlarni suvli eritmasida termik
ishlovi berilib, so‘ng quritib kukun xolatiga keltirib olinadi. Ishlab chiqarish Shundan
iborat xom-ashyoga avval issiq ishlovi beriladi va bunda gips toshidan kristallangan

183.

suv suyuq-tomchi xolatda ajraladi va α- CaSO4∙0,5H2O ga o‘tadi. So‘ng olingan
maxsulot quritiladi va maydalanadi (tuyuladi).
Ma'lum bo‘lgan usullar quyidagilarga bo‘linadi:
1. avtoklav usuli: bunda gipstoshi germetik asboblarda atmosfera bosimidan
baland bosimda to‘yingan bug‘ muxitida suvsizlanadi.
2. atmosfera bosimida bir xil tuzlarni suvli eritmasida gipstosh qayta
suvsizlanadi.
Avtoklav usuli o‘z navbatida ikkiga bo‘linadi: 1) suvsizlanishi avtoklavda
o‘tqaziladi, quritish – maxsus apparatda amalga oshiriladi. 2) suvsizlanish va quritish
birlashib bita asbobda o‘tqaziladi.
Avtoklav ishlovini o‘tqazish – 10-12 soat davom etadi. Quritilgan moda sharli
tegirmonda maydalanadi. Bu usulni kamchiligi - issiqlik ishlovi uzoq davomiyligi va
yonilg‘i ko‘p sarflanishidir.
Suyuq muhitda qurilish gipsini olish
Suyuq muxitda xarorat teng tarqaladi, issiqlik uzatish tez boradi, kimyoviy
reaksiyalar va moddalarning tuzilishini o‘zgarishi tez va to‘liq boradi. Suyuq muxit
sifatida ba'zi tuz va kislotalarning eritmalaridan foydalaniladi (masalan 30-35% li
magniy sulfat eritmasidan 45 minut davomida) 1300C da soda va osh tuzi eritmasida
P.V. Bajenov gipsni pishirishni tavsiya etgan. Yuqori mustahkam gips maydalangan
gips toshni suvda 129-1320C atrofida 1,4-3% SAM (sirti aktiv modda) ishtirokida 7090 daqiqa pishirib olish mumkin.
Suyuk muxitda α-modifikatsiyani pishirib bog‘lovchi gips olish bosim ostida
ishlaydigan asboblardan voz kechish imkonini beradi. Suvsizlantirish jarayoni odatdagi
sharoitda boradi boradi. Kimyoviy reaksiya esa 100-1100C da boriladi. Bu sharoitda
issiq tuzli eritmadan gipstoshini mayda zarrachalariga intensiv ravishda issiqlik o‘tadi
va CaSO4∙0,5H2O ga kristallanadi, suv esa suyuqxolatda ajraladi. suyuq muxitda
CaSO4∙0,5H2O ni yirik va zich kristallari o‘sib boradi. Bu esa qisqa muddatda yuqori
sifatli maxsulot olishni ta'minlaydi.
Bu usulni kamchiligi Shundaki, bog‘lovchi moddani yaxshilab yuvish kerak va
uzoq muddat quritish zarur.
Gips bog‘lovchilarni tishlashish va qotishi, qotish nazariyalari. Qurilish
gipsining xossalari ishlatilish soxasi
Bu jarayon quyidagi reaksiya bo‘yicha o‘tadi:
CaSO4∙0,5H2O*1,5H2O* CaSO4∙2H2O
Bog‘lovchi moddalarning tishlashib qolishi va qotishi u suv bilan
aralashtirilganda xamir xosil qilishga asoslangan. Bu xamir ma'lum mustahkamlikka
ega bo‘lgan qattiq toshsimon gipsga aylanadi. Tishlashib qolish jarayoni Shunday sodir
bo‘ladi: yuqori xarakatchanlikka ega bo‘lgan plastik xamir zichlashadi va qotadi,
so‘ngra qattiq jismga aylanadi. Bu tishlashib qolish tugagan xolatga to‘g‘ri keladi.
Tishlashib qolishning fizik va kimyoviy xosil bo‘lishida mustahkamlikning ortishi
kuzatiladi va o‘zidagi moddalarning bo‘lmaydi, chunki xali modda zarrachalari orasida
bog‘lanish bo‘lmaydi.

184.

Uchinchi davr - kristallanish va qotish Cho‘kmaning kristall o‘simtaga aylanishi
bilan xarakterlanadi. Bunda juda oz miqdorda issiqlik ajralib chiqadi, massaning
mexanik mustahkamligi ortadi. Yarim molekula suvli gipsning suv bilan bevosita
zarracha yuzasida ta'sirlaShuvini (qayta kristallanish yoki kristall o‘simtaga chek berib)
xozirgi vaqtda ko‘pgina tadqiqotchilar tan olishmaydi.
Xozirgi davrda ko‘pchilik olimlarning fikricha yarim suvli gipsni tishlashish
boshlanishi va qotishi ikkita nazariya, ya’ni Le-Shetele va Baykov A.A. nazariyalariga
binoan o‘tadi.
Qurilish gipsni xossalari va ishlatilishi soxalari
Gipsning xossasi stanrdat talablari bo‘yicha markasi G-2 dan G-25 gacha bo‘ladi.
Zichligi 2,6-2,75 g/sm3 oralig‘ida tebranib turadi. xajmiy og‘irligi erkin xolda 800-1100
kg/m3 zichlantirilganda 1250-1450 kg/m3 suvga talabchanligi amalda 50-70% suvni
talab etadi, nazarda esa gidratatsiya uchun 18,6% suv bo‘lgani bas, tutib qolish muddati
boshlanish 4min oldin emas, oxiri esa 6min oldin emas. Gipsni bu xossasi xom ashyoni
xususiyatiga, saqlash muddatiga, suv miqdoriga, bog‘lovchini va suvni xaroratiga,
qo‘shimchalarga bog‘liq. V.B. Ratinov qo‘shimchalarini tutib qolish muddatiga ta'sir
etish mexanizmiga qarab to‘rtta sinfga bo‘lgan.
1 - sinf kimyoviy reaksiyalar kirishmaydigan bog‘lovchining erituvchanligini
o‘zgartiradigan masalan: NaSl, KSl, NaSO4 va boshqalar ishlatish davrini tezlatadi.
2 – sinf bog‘lovchi moddalar bilan reaksiyaga kirishadi va qiyin yoki kam
eriydigan moddalar xosilqiladilar. Bu qo‘shimchalarga natriy fosfat, bor kislotasi
kiradi.
3 - sinf kristall markazlari xosil qiluvchi moddalar:CaSO4∙2H2O; CaNRO4∙2H2O.
4 –sinf: sirt aktiv qo‘shimchalar: protein sekinlashtirgichdan foydalanish
mumkin. Bunda suyuq holatda xam, kukun holatda xam tishlashib qolishning
boshlanishi 30 minutdan keyin sodir bo‘ladi. Shuningdek SSB, bura, suyak yelimi,
kazin aktiv va noaktiv ohakdan xam sekinlashtiruvchi vosita sifatida foydalanish
mumkin. Ikki molekula suvli gips osh tuzi ba'zi bir xloritlar va boshqa tuzlar tishlashib
qolishi tezlatuvchi vosita sifatida ishlatiladi.

185.

3-rasm. Gipsdan tayyorlangan qurilish materiallari “Gipskarton”.
Mustahkamligi. Mustahkamligi bo‘yicha gips 12 ta markaga bo‘linadi. G-2 dan
G-25 gacha. Gipsning mustxkamligi bevosita suv miqdoriga bog‘liq. Masalan, suv gips
nisbatini 0,7 dan 0,4gacha kamaytirilsa gips buyumlarni mustahkamligini 2,5-3
marotaba ko‘paytirilsa bo‘ladi.
Shaklini yo‘qotish (deformativnost) yarim molekula suvli gips tutib qolish va
qotishini birinchi davrda xajmi 0,5-1% ko‘payishi mumkin. Gips buyumlarini
oquvchanligini va shaklini yo‘qotish kamaytirish uchun gidravlik qo‘shimchalar
ishlatilish tavsiya etiladi, masalan portlandsement qo‘shimchalar.
Qurilish gipsning ishlatilishi
Turli xil qurilish buyumlari ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Masalan, devorni qoplash
uchun yoki yopish uchun varaqlar, plitalar, to‘ldiruvchi sifatida yog‘och qipiqlari,
qozon va domna shlagi hamda kvars qumi ishlatiladi. Qurilish gipsidan xar xil maxsulot
tayyorlash mumkin. U issiqlikni o‘tkazmaydigan modda xisoblanadi. Qolibbop gips
asosan turli qoliplar tayyorlashda foydalaniladi. Texnik gips esa mashinasozlikda
modellar va shakllarni tayyorlash uchun ishlatiladi. Tibbiyotda qo‘llaniladigan gips
bog‘lamlar, ortopedia buyumlar va boshqalarda ishlatiladi.
Mavzu: Qurilish gʻishtlari. Fasadbop sopol plitalar va cherepitsalar.
Reja:
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Qurilish gʻishtlari.
3. Fasadbop sopol plitalar va cherepitsalar.
4. M.T. Zamonaviy turlari va o‘lchamlari.

186.

Devorbop sopol ashyolarga – oddiy sopol g‘isht, samarali sopol ashyolar
(bo‘shliqli g‘isht, g‘ovak-bo‘shliqli, engil bo‘shliqli tosh, blok va plitalar), Shuningdek,
g‘isht va sopol toshlardan ishlangan katta o‘lchamli bloklar va panellar kiradi.
Devorbop sopol buyumlar ishlab chiqarish hajmi 50% dan ko‘p miqdorni tashkil etadi.
Shulardan eng keng tarqalgan devorbop buyumlarning turlari 2.1 - rasmda ko‘rsatilgan.
Sopol buyumlari shakliga, o‘lchamlariga, tashqi yuzasini qanday
pardozlanganligiga, o‘rtacha zichligiga va qanday texnologiya qo‘llanilganiga qarab
guruhlarga bo‘linadi. Masalan, mayda shakldagi g‘isht, yirik sopol bloklari va panellar
Shular jumlasidandir. 33 - rasmda ko‘p teshikli va bo‘shliqli devorbop sopol buyumlar
ko‘rsatilgan.
Qurilish g‘ishti. Qurilishda eng ko‘p ishlatiladigan oddiy va ko‘p teshikli
devorbop g‘ishtlar oson eruvchan tuproqqa qo‘shilmalar qo‘shib yoki qo‘shilmasiz
loydan tayyorlanadi. Bunday g‘ishtlar asosan binolarning tashqi, ichki devorlarini,
g‘ishtli bloklar va panellar qurishda ishlatiladi.
Oddiy loy g‘ishti 250x120x65 mm va 250x120x88 mm li o‘lchamlarda ishlab
chiqariladi. Devor qurayotganda g‘ishtlararo chok o‘lchami 12 mm dan ortmasligi
lozim. Zavodlarning ish unumini rejalashtirilganda g‘isht hajmidan kelib chiqqan holda
hisoblanadi, hajmi 1 m3 ga teng devor qurish uchun 400 ta g‘isht ishlatiladi. G‘ishtning
og‘irligi 4 kg dan oshmasligi lozim. Oddiy g‘ishtning xossalari quyidagicha: o‘rtacha
zichligi 1600-1800 kg/m3; suv shimuvchanligi kamida 6%; issiqlik o‘tkazuvchanlik
koeffitsienti 0,7-0,85 Vt/(m·0C); siqilishga mustahkamligi 7,5-30 MPa; egilishga esa
1,8-4,5 MPa; ayrim xollarda mustahkamligi 20-50% gacha kichik bo‘ladi. Siqilishdagi
mustahkamligiga qarab g‘ishtlar 7 markada ishlab chiqariladi: 75, 100, 125, 150, 200,
250 va 300. Muzlashga chidamliligi 15, 25, 35 va 50. Nim quruq usul bilan
tayyorlangan g‘ishtlarni poydevor yoki nam, suv ta’sirida bo‘ladigan bino qismlarini

187.

qurishda
ishlatish
tavsiya
etilmaydi.
1-rasm. Qurilish g‘ishti.
Ko‘p teshikli g‘isht. Bunday g‘ishtlar uchun xom ashyo sifatida tuproq yoki
trepel tog‘ jinsli tuproq ishlatiladi. Ko‘p teshikli g‘ishtlar har xil shaklda bo‘ladi.
Ko‘pincha to‘g‘ri burchakli parallelepiped shaklidagi, qalinligi bo‘ylab ko‘p teshikli
(31 tadan 105 tagacha) devorbop g‘ishtlar ishlab chiqariladi. Ishlab chiqarishda ko‘p
teshikli g‘ishtlar nam va nim quruq usulda qoliplanadi. Tomonlarining o‘lchami oddiy
g‘ishtga nisbatan katta bo‘ladi. 34 - rasmda tomonlarining o‘lchami 250x120x88 va
250x120x103 mm ga teng bo‘lgan nam usulda qoliplangan ko‘p teshikli g‘ishtlar
tasvirlangan. Ularning zichligi 1300 kg/m3, suv shimuvchanligi esa massa bo‘yicha
18% dan oshmaydi.
Nam usulda qoliplangan ko‘p teshikli g‘ishtlar siqilishdagi mustahkamlik
chegarasi bo‘yicha 4 ta markaga bo‘linadi: 75, 100, 125, 150. Besh burchak tomonli
chuqurchalar qilib ishlangan g‘ishtlar odatda nim quruq usulda qoliplanadi. Besh
tomonli chuqurchalardan iborat bo‘lgan g‘ishtdan terilgan devorda vertikal uzun
teshiklar bo‘lmaydi. Ko‘p teshikli g‘ishtlar – 150C da 15 marta muzlatib, eritilganda
buzilmasligi kerak.
Engil vaznli qurilish g‘ishti. Bunday g‘ishtlarni yonuvchan qo‘shilmalar
aralashtirib qoliplanadi. YOnuvchan qo‘shilmalar sifatida yog‘och qirindisi, tuyilgan
toshko‘mir maydasi va tuyilgan tosh ishlatiladi. YUqori haroratda loydagi yonuvchan
qo‘shilmalar (maydalangan g‘o‘zapoya) yonib o‘rnida g‘ovaklar hosil bo‘ladi va g‘isht
vazni engillashadi. Hajm og‘irligi , bo‘yicha engil vaznli g‘isht uch sinfga bo‘linadi,
ya’ni A sinf – 700 dan 1000 kg/m3 gacha, B – 1000 dan 1300 kg/m3 gacha, V – 1300
dan 1450 g/m3 gacha. Siqilishdagi mustahkamligi bo‘yicha A sinfi – 75, 50, 35, B sinfi
– 75, 50 va V sinfdagi g‘ishtlar esa 100, 75, 50 markalarga bo‘linadi.

188.

Qurilishlarda ko‘p teshikli yoki engil vaznli g‘ishtlarni ishlatish natijasida ishlab
chiqarish va g‘ishtni tashishga sarflanadigan xarajatlar kamayadi. Shu bilan birga
bunday g‘ishtlardan terilgan devor engil bo‘ladi va o‘zidan issiqlikni kam o‘tkazadi
hamda zilzila xududlari uchun qulay.
Yirik kavakli devorbop toshlar. Oddiy g‘ishtlardan devor terish nihoyatda ko‘p
mehnat talab qilishi sababli, ko‘pgina qurilishlarda ular o‘rniga yirik kavakli toshlar
ishlatiladi. Qurilishda uzunligi 250-290 mm, eni 120-190 mm va qalinligi 138-288 mm
bo‘lgan sopol toshlar ko‘plab kavaklar hisobiga kam hajmiy massaga ega bo‘ladi. Yirik
kavakli sopol toshlar tik yoki gorizontal kavakli qilib chiqariladi. Qurilishda kavaklari
tik joylashgan sopol toshlar ko‘p ishlatiladi. Ammo bunday toshlardan terilgan devorga
qorishma ko‘p sarflanadi. Kavaklari tik joylashgan toshlar 150, 125, 100, 75
markalarda chiqariladi. Zichligi 1400 kg/m3 dan katta. Sopol toshlarning og‘irligini
kamaytirish maqsadida loy qorishmasiga yonuvchan qo‘shilmalar aralashtirilgan
toshqol qo‘shiladi. Sopol toshlar oddiy va ko‘p teshikli g‘ishtlarga nisbatan katta
hajmda va birmuncha tejamlidir. Oddiy g‘isht bilan terilgan devorning qalinligi yirik
kavakli tosh bilan terilganiga nisbatan 20 – 25% ko‘p bo‘ladi. Yuzi 1 m2 bo‘lgan
bunday devorning og‘irligi oddiy qurilish g‘ishtidan qurilganiga qaraganda taxminan 2
marta kam bo‘ladi. Hozirgi kunda qurilishda, ayniqsa, etti va o‘nta teshikli toshlar,
Shuningdek, boshqa xil devorbop profilli g‘ishtlar ko‘plab ishlatilmoqda.( rasm).
2-rasm. Profilli devorbobp g‘ishtlar.
Samarali devorbop qurilish g‘ishtlariga tuproq tarkibida diatomit, trepel tog‘
jinslari bo‘lgan uzluksiz g‘ovak va bo‘shliqli toshlar kiradi. Bunday g‘ishtlarning
afzalligi Shundaki, ular ishlatilganda devorning qalinligini va xom ashyo xarajatini
(40%) kamaytirish mumkin hamda transportga ketadigan mablag‘ tejaladi.
Shuningdek, eng muhimi inshoot og‘irligining kamayishi hisobiga zilzila ta’siriga
bardoshliligi ortadi.
Barcha xorijiy davlatlarda ishlatiladigan devorbop sopol ashyolar kattakichikligi, shakli va xossalari bilan farqlanadi. Chet davlatlarda chiqariladigan
g‘ishtlarning markasi 125 – 600 ga teng. Masalan, Germaniya standartlariga ko‘ra
devorbop oddiy va samarali g‘ishtlar 14 xil o‘lchamda (240x115x52 – 490x300x238)
va M40 dan M280 markalarda ishlab chiqariladi. Ayniqsa, engil vazndagi bo‘shliqli 13
ta har xil o‘lchamli, markalari M20 dan M280 gacha bo‘lgan devorbop g‘isht va toshlar
ishlab chiqariladi. Zichligi 600-1000 kg/m3 ga teng bo‘lgan bunday yuqori mustahkam
g‘isht va va toshlarning siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 360, 480 va 600 ga

189.

tengdir. Binolarning ichki devorlarini qurishda o‘lchamlari 330x170x40 mm ga teng
bo‘shliqli g‘isht, tosh va plitlar ishlatiladi.
Xorijiy davlatlarda bir tomoniga ariqchali shakl berilgan, umuman qorishma
ishlatmasdan devor qurishga mo‘ljallangan g‘ishtlar ishlab chiqarilayotgani ma’lum.
Bunday g‘ishtlardan katta o‘lchamdagi bloklar, tovushdan saqlovchi g‘ishtlar va
boshqa devorbop buyumlar ishlab chiqarilmoqda. Masalan, gollandiyalik mutaxassislar
g‘isht uchun elim ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yganlar. U g‘ishtni sementga nisbatan
juda mustahkam ushlaydi. Natijada, devor o‘ta mustahkam bo‘lib, g‘isht
teruvchilarning ishi yanada engillashadi, ya’ni odatdagi g‘isht terishda sement
qorishma qatlami 1 sm dan kam bo‘lmasdi, yangi usulda esa elimning qalinligi atigi 2
mm bo‘lsa bas.
Sopol g‘isht va toshlardan devorbop panel va bloklar tayyorlash qurilish ishlarida
qo‘l ishlarida mehnatni keskin kamaytiradi. G‘isht, panel va bloklar tayyorlashda
gorizontal holatdagi maxsus temir qoliplarga o‘rnatilgan fiksator moslamalar orasi
g‘isht bilan to‘lg‘aziladi. Panellar bir, ikki va uch qatlamli, balandligi binoning 1- yoki
2- qavatiga mos qilib tayyorlanadi. Qalinligi esa 80, 140, 180 va 280 mm ga teng. Bir
qatlamli panel faqat sopol toshlardan, ikki qatlamlisining birinchi qatlami esa 100 mm
li issiqlikni saqlovchi ashyodan iborat. Uch qatlamli panel ichki va tashqi qatlamining
har biri 65 mm li g‘isht, o‘rta qatlami esa 100 mm li qalinlikdagi issiqlikni saqlovchi
ashyodan tayyorlanadi. Tegishli mustahkamlikni ta’minlash maqsadida g‘ishtlar
oralariga va chekkalariga po‘lat armatura sinchi o‘rnatiladi.
3-rasm. Cherepitsalar.
Fibrolit – plitalar ko‘rinishidagi issiqlik izolyasiya va issiqlik izolyasiyakonstruktiv material bo‘lib, yog‘och shersti (lentasimon yog‘och qirindisi) va mineral
bog‘lovchi moddadan tashkil topgan.
Bog‘lovchi modda turiga ko‘ra fibrolit quyidagicha bo‘ladi: sementliportlandsement ishlatilganda va magneziyali-magnezial sement ishlatganda.
Sementli va magneziyali fibrolitlar-ularning bir xil tuzilishi bilan
tushuntiriladigan ayrim umumiy xususiyatlarga ega. Ammo ular orasida farqlar ham

190.

bor, bu farqlar ularni tayyorlash uchun ishlatilgan bog‘lovchi moddalar xususiyatlari
bilan aniqlanadi.
Sementli fibrolitni magneziyali fibrolitga qaraganda kengroq tarqalgan.
Fibrolit qo‘llash ahamiyati bo‘yicha quyidagilarga bo‘linadi:
issiqlik izolyasiya - bino qismlarining issiqlik izolyasiyasi uchun
ishlatiladi;
issiqlik izolyasiya-konstruktiv - issiqlik-himoya xususiyatlaridan tashqari,
katta mustahkamlikka ega, Shunga ko‘ra ularning devorlar, to‘siqlar, orayopmalar
qurishda ishlatish mumkin;
akustik - tovush yutuvchi material sifatida ishlatiladi.
Fibrolit uzunligi 1500, 2000 va 2400 mm, eni 500 va 750 mm, qalinligi 25, 50,75
va 100 mm bo‘lgan plitalar ko‘rinishida ishlab chiqariladi.
Sementli fibrolitning asosiy xususiyatlari quyidagi jadvalda keltirilgan.
Turli markadagi sementli fibrolit xususiyatlari ko‘rsatkichi
1-jadval
Plitalar
markasi
Bukishdagi
Issiqlik
Umumiy
mustahkamlik o‘tkazuvchanlik
(haqiqiy)
Hajmiy
chegarasi
koeffitsienti,
g‘ovaklik, %
og‘irlik, kg/m3
2
kg/sm dan
kkal/m·soat·grad
da
dan ortiq emas
kam emas
dan ortiq emas
300
300
4
0,085
87
350
350
5
0,095
83
400
400
7
0,105
82
500
500
12
0,13
77
Jadvalda ko‘rsatilgan mustahkamlik va issiqlik o‘tkazuvchanlik ko‘rsatkichlari
materiallarning quruq holatiga tegishli. Sementli fibrolit namligi 20% dan oshmasligi
kerak.
Magneziyali fibrolitning asosiy xususiyatlari ko‘rsatkichlari sementli
fibrolitnikiga taxminan o‘xshash.
300 va 350 markali plitalar odatda issiqlik izolyasiyaga, 400 va 500 markali
plitalar esa issiqlik izolyasiya-konstruktiv fibrolitga tegishli.
Fibrolit yirik g‘ovak, o‘zaro birlashgan g‘ovak tuzilishga ega, bu esa uning bir
qator xususiyatlarini, xususan katta havo o‘tkazuvchanlik va yaxshi tovush yutishlik
xususiyatlarini aniqlaydi.
Fibrolitdagi yog‘och shersti armatura karkas rolini bajaradi. O‘zining elastikligi
va bukiluvchanligiga ko‘ra, u plitalarda xarakterli tolasimon tuzilishni, g‘ovaklik va

191.

mustahkamlikni ta’minlaydi. Yog‘och shersti sifatiga fibrolit xususiyatlari va uzoq
saqlanishi bog‘liqdir.
Sementli fibrolitning suv shimuvchanligi 40-60 % dir. Hajmiy og‘irlik va sement
sarfi pasayishi bilan suv shimuvchanlik oshadi. Fibrolitning suvga chidamliligi etarli
emas: magnezial fibrolitda u kamroq, chunki magnezial tuzlar yuqori gigroskopiklikka
ega. Shuning uchun fibrolitni saqlashda va konstruksiyalarda namlikdan himoya qilish
kerak. Fibrolit 35 % dan yuqori namlikda uy zamburug‘i bilan shikastlanadi. Fibrolit
ochiq alanga bo‘lib yonmaydi, lekin tutaydi. YOng‘in o‘chiruvchilar normasi bilan mos
ravio‘da, yonuvchanlik darajasi bo‘yicha, fibrolit qiyin yonuvchi qurilish materialiga
kiradi. Fibrolitli konstruksiyalarni yong‘inga chidamliligi hajmiy og‘irligiga bog‘liq:
hajmiy og‘irlik qanchalik katta bo‘lsa, yong‘inga chidamlilik chegarasi Shunchalik
yuqori bo‘ladi. Magneziyali fibrolit sementliga qaraganda kam yonuvchanlikka ega,
chunki magneziyali fibrolitda yog‘och shersti xlorli magniy aralashmasi bilan
to‘ydiriladi, u esa yong‘indan yaxshi himoyadir.
Akustik fibrolit tashqi ko‘rinishi bo‘yicha yog‘och shersti o‘lchami bilan
farqlanadi: u qalin, lekin eni kamroq. Akustik fibrolitning hajmiy og‘irligi 350-400
kg/m3. Plitalar qalinligi 25-35 mm. Fibrolitning tovush yutish koeffitsienti uning
hajmiy og‘irligi va qalinligi, hamda xonaning to‘siqli konstruksiyalariga
mustahkamlash usuli bilan aniqlanadi. Tovushning 1000 gs chastotasida tovush yutish
koeffitsienti 0,5-0,7 ga etadi.
Fibrolit mexanik qayta ishlovga engil beriladi: uni arralash, teshish, unga mix
qoqish mumkin. Fibrolitning g‘adir-budur yuzasi suvoq bilan yopishiga yordam beradi.
Mineral paxta yuqori g‘ovak material bo‘lib, ingichka va elastiklik shishasimon
tolalardan tashkil topgan. Mineral paxtaning issiqlik izolyasiya xususiyatlari – paxtada
barcha mumkin bo‘lgan yo‘nalishlarda joylashgan tolalar orasidagi katta miqdordagi
havo bo‘shliqlari (paxta umumiy hajmining 97 % gacha) bilan namoyon bo‘ladi.
Zavodlar ishlab chiqarayotgan paxtada 7 mk dan kam diametrli tolalar soni 80-90 % ni
tashkil qiladi. Bundan yo‘g‘onroq tolalar ancha kam. Diametri 50 mk dan ko‘p bo‘lgan
tolalar odatda paxtada mavjud emas. Juda ingichka tolali paxta engil zichlashadi va
uning issiqlik – izolyasion sifatlari yomonlashadi.
Tolalar uzunligi 10 mm gacha va undan ko‘p bo‘lib, ishlab chiqarish usuliga
bog‘liq. Paxtaning tarkibida shishasimon, tolaga aylanmagan shariklar, “ko‘z yoshlar”
yoki gantellarga o‘xshash qo‘shimchalar bo‘ladi va ularni “korolki” yoki bo‘lakchalar
deyiladi, ular paxta xususiyatini yomonlashtiradilar, hajmiy og‘irlik va issiqlik
o‘tkazuvchanlik koeffitsientini oshiradi. Paxtada ularning mavjudligi mineral
paxtaning turli jinslardan olish usullari xususiyatlari bilan tushuntiriladi.
Mineral paxta hajmiy og‘irligi tolalarning o‘rtacha diametriga, zichlik darajasi
va korolkalar miqdoriga bog‘liq.
Hajmiy og‘irlik katta chegaralarda tebranishi mumkin; uning qiymati aniqlash
sharoitiga ham bog‘liq. Odatda mineral paxtaning hajmiy og‘irligini 0,02 kG/sm 2
yuklanish ostidagi maxsus uskunada aniqlaydilar.

192.

Mavzu: Yog‘och qurilish materiallari va buyumlari
Reja:
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Yog‘ochning tuzilishi.
3. Yog‘ochning asosiy xossalari.
4. M.T. Yog‘och qurilish materiallari va ularning turlari.
Umumiy ma’lumotlar
Yog‘och eng qadimgi qurilish materiali bo‘lib, er sharida notekis tarqalgan.
O‘rmon qayta tiklangani uchun Yog‘och bitmas-tuganmas qurilish materiallari va
buyumlari zaxirasidir.
Yog‘och tayyorlanadigan o‘rmonlar Rossiya, Xitoy, Ukraina, Kavkaz, Qozog‘iston
kabi mamlakatlarda ko‘plab uchraydi.
Yog‘och yuqori mustahkamlik, qayishqoqlik, issiqlik izolyasiyalovchi, suv va organik
erituvchilarga chidamlilik xususiyatlariga ega. Yog‘och oson qayta ishlanadi, elimlash,
mix qoqish mumkin. Ammo tolasimon tuzilishi tufayli xossalarining turliligi,
namlikdan deformatsiyalanishi, yonuvchanligi, chirishi kabilar Yog‘ochning
kamchiligidir. Qurilishda Yog‘och xari, taxta, shpal, brus, xollarida ishlatiladi.
Yog‘ochni qayta ishlaganda hosil bo‘lgan payraxa va qipiqdan fibrolit, arbolit,
Yog‘och tolali va Yog‘och payraxali plitalar tayyorlash mumkin.
Yog‘ochning sifati uning turiga bog‘liq. Yog‘och olinadigan daraxtlar igna bargli va
bargli turlarga bo‘linadi. Igna bargli daraxtlarga qarag‘ay, qoraqarag‘ay, tilog‘och, oq
qarag‘ay, kedr va boshqalar kiradi. Bargli daraxtlarga eman, oq qayin, qora qayin,
Shumtol, arg‘uvon kabilar kiradi.
Markaziy Osiyo tog‘larida o‘sadigan archa va terak, ko‘k terak, chinor kabilar bino va
inshootlar qurilishida to‘sin, ustun, pol, ship, muqarnas, karniz, eshik, rom kabi
buyumlarni olishda ishlatiladi. Chinor, yong‘oq va nok daraxtidan shkaf, javon va turli
o‘ymakor buyumlar ishlanadi.
Yog‘ochning tuzilishi
Daraxt ildiz, tana va shox-shabba qismlaridan iborat bo‘lib, ularning ko‘lami
daraxtning turiga bog‘liq bo‘ladi.
Daraxtning tana qismi 60-90% tashkil etib, sanoatda qayta ishlash ahamiyatiga
egadir. Yog‘ochning makrostrukturasini oddiy ko‘z yoki lupa yordamida,
mikrostrukturasini esa, faqat mikroskop yordamida o‘rganish mumkin.
Yog‘och makrostrukturasi. Makrostrukturani tanani tangensial, radial va
ko‘ndalang qirqimlar yordamida o‘rganiladi (1-rasm).

193.

Daraxt tanasi o‘zak, Yog‘ochlik kambiy va po‘stloq qismidan iborat bo‘ladi (1, brasm).
O‘zak juda bo‘sh bog‘langan xujayralardan iborat bo‘lib, kichik
mustahkamlikka ega va namlik ta’sirida tez chiriydi. Po‘stlog‘i tashqi qobiq va ichki
lub qatlamlaridan tashkil topgan bo‘lib, daraxtning tashqi muhit ta’siri va mexanik
shkastlanishlardan saqlaydi. Lub qatlami orqali o‘sayotgan daraxt oziqlanadi. Lub
qatlami ostida yupqa kambiy xujayra qatlami joylashgan. Har yili daraxtning o‘sish
davrida kambiy po‘stloq va ichki tomonga Yog‘och xujayralarini suradi va Yog‘ochlik
kengayib boradi. Shu sababli, daraxtning ko‘ndalang kesimida yillik xalqalar hosil
bo‘ladi.
Yillik xalqalar ikki qatlamdan iborat:
Bahorgi –bahor va yozning boshida, yozgi-yozning oxirida hosil bo‘lgan Yog‘och
qatlamlari. Bahorgi Yog‘och qatlami och rangli yirik yupqa xujayralardan iborat bo‘lib,
yozgi qatlam esa to‘q rangli mayda pishiq xujayralardan tashkil topadi.
Yog‘ochning asosiy xossalari
Fizik xossalar. Yog‘och tarkibi asosan sellyulozadan iborat bo‘lgani uchun
uning zichligi o‘zgarmas bo‘lib, qiymat jihatidan 1,54 g/sm3 teng.
Yog‘ochning o‘rtacha zichligi esa, uning turiga nisbatan o‘zgaruvchan bo‘ladi. Xatto
bir turdagi Yog‘ochning o‘rtacha zichligi daraxtning o‘sgan joyi, obhavosi, tuprog‘i
tarkibiga qarab o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkin. Yog‘och namligining oshishi uning
o‘rtacha zichligining oshishiga olib keladi. Shuning uchun Yog‘ochning standart
o‘rtacha zichligi nisbiy namligi 12% bo‘lganda aniqlanadi.
Yog‘ochda gigroskopik namlik va kapillyar namlik bo‘ladi. Gigroskopik namlik
to‘qima devorlarida shimilgan holda, kapillyar namlik esa to‘qima bo‘shlig‘i va
to‘qimalar aro bo‘shliqlarda bo‘ladi.
Gigroskopik namlik chegarasi 30% atrofida bo‘ladi. Yog‘ochning to‘liq namligi
(gigroskopik va kapillyar namlik) 30% ortiq bo‘lib, yangi kesilgan Yog‘och uchun 40120% oralig‘ida bo‘lishi mumkin. Yog‘och suvda uzoq muddat saqlanganda namligi
massaga nisbatan 200 % gacha ortadi.
Yog‘ochning muvozanat namligi muhitning harorati va namligiga bog‘liq
bo‘ladi. Xonada saqlangan Yog‘ochning namligi 8-12%, quruq havoda saqlangan
Yog‘ochning namligi 15-18% bo‘lishi mumkin.
Qurishi, shishishi va tob tashlashi muxit harorati va namligiga bog‘liq bo‘lib,
Yog‘ochdan tayyorlangan buyum va konstruksiyalarning shakli va o‘lchamlarining
o‘zgarishiga olib keladi.
Yog‘ochning namligi gigroskoplik chegarasidan kamayganda uning to‘qimalari
bo‘shliqlaridagi namlikdan tashqari to‘qimalar devorlaridagi namlik ham chiqa
boshlaydi. Bu esa yog‘ochning qoq qurishiga, xossalarning o‘zgarishiga va tob
tashlashiga olib keladi.
Yog‘och tolasimon tuzilishda bo‘lgani uchun qurishdan nisbiy kichrayish
turlicha bo‘ladi: tolalari bo‘ylab-0,1% (1m ga 1mm), radial yo‘nalish bo‘yicha3-6%
(1m ga 3-6sm) va tangensial yo‘nalish bo‘yicha-6-12%(1m ga 6-12 sm).

194.

Hajmiy kichrayishni, tolalari bo‘ylab kichrayishni hisobga olmagan holda, 0,1%
aniqlikda quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
ab * aobo 100% ,
Uv
ab bu erda a va b-boshlang‘ich namlikdagi namunaning ko‘ndalang
kesim
yuzasi o‘lchamlari: ao va bo-huddi Shunday, absolyut quruq xolatda.
Yog‘ochni qoq qurishdan saqlash uchun lok-bo‘yoq moddalar bilan qoplash zarur.
Tekstura-Yog‘ochning yillik xalqalari, nurlari, Yog‘ochligidan iborat tabiiy
chizgilardir. Dub, buk, yasen, chinor, nok, yong‘oq daraxtlari teksturasi chiroyli
hisoblanadi. Tropik Yog‘ochlar-ebek qora, bakut qo‘ng‘ir rang, qizil va temir daraxtlari
juda chiroyli teksturaga ega bo‘ladi. Zich Yog‘ochlar qayta ishlaganda yaltiraydi,
namlik ta’sirida chirish bu xususiyatni kamaytiradi.
Issiqlik o‘tkazuvchanlik Yog‘ochning turiga, zichligiga, namligiga, bog‘liq bo‘ladi.
Quruq holatdagi qarag‘ayning issiqlik o‘tkazuvchanligi tolalari bo‘ylab 0,34 Vt/(m0C),
tolalariga perpendikulyar yo‘nalishda 0,17 Vt/(m0C), ga teng bo‘ladi.
Elektr o‘tkazuvchanlik Yog‘ochning namligiga bog‘liq. Quruq holatdagi qarag‘ayning
elektr qarshiligi 75x107 Om.sm. Xo‘llanganda bu kattalik o‘nlab marta kamayib ketadi.
Shu sababli elektr tizimida ishlatiladigan Yog‘och quruq xolatda bo‘lishi shart.
Yog‘ochning tolasimon strukturasi uning xossalarini ta’sir etuvchi kuchning
yo‘nalishiga qarab turlicha bo‘lishiga olib keladi. Yog‘ochning tolalari bo‘ylab
siqilishga mustahkamligi tolalariga ko‘ndalangiga nisbatan 4-6 marta ko‘p bo‘ladi.
Yog‘ochning mexanik xossalari uning turiga, namligiga va nuqsonlariga bog‘liq
bo‘ladi. Yog‘och egilishga va cho‘zilishga tolalari bo‘ylab, siqilishga esa tolalariga
ko‘ndalang ravishda yaxshi ishlaydi.
1-jadval
Yog‘och
turlari
Asosiy Yog‘och turlarining fizik-mexanik xossalari
Hajmi
Tolalari bo‘ylab mustahkamlik chegarasi, MPa
y
Zichli
Radial
kirishi sh
Statik
k,
Cho‘zilishda
Siqilishda
kuchlar
koef.,
egilishda
kg/m3
gi
gi
ta’siri
%
gi
da
Igna bargli Yog‘ochlar
Listvenni
660
0,52
sa
Qarag‘ay
500
0,44
El
445
0,43
Pixta
375
0,39
Tog‘ archasi 400
0,40
125,0
64,5
9,9
111,5
103,5
103,0
67,0
80,0
48,5
44,5
39,0
40,0
7,5
6,9
6,4
6,6
86,0
79,5
68,5
72,0

195.

Bargli Yog‘ochlar
Eman
690
Oq qayin
630
Buk
670
Lipa
495
CHinor
520
Terak
580
0,43
0,54
0,47
0,49
0,46
0,48
123
168
123
121
140
120
57,5
55,0
55,5
45,5
52,0
48,0
10,2
9,3
11,6
8,6
10,0
9,2
107,5
109,5
108,5
88,0
102,0
94,0
Yog‘ochning namligi uning mustahkamligini kamaytiradi. Yog‘ochda
uchraydigan ko‘zlar, qiyshiq qatlam, buralish, chirish kabi nuqsonlar uning mexanik
hossalarini yomonlashtiradi. Yog‘ochning agressiv muxitlarga chidamliligi uning
turiga bog‘liq. Igna bargli daraxtlar Yog‘ochlari bargli daraxtlar Yog‘ochlariga
nisbatan agressiv muxitlarga chidamli bo‘ladi. Yog‘ochning agressiv muxitlarda
buzilish tezligi muxitning konsentratsiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Kuchsiz ishqorlar va
mineral kislotalarda Yog‘och materiallar uzoq muddat xizmat qiladi.
Yog‘och anizotrop material bo‘lganligi sababli mustahkamligi normativ xujjatlarda
me’yorlashtirilayotganda katta zaxira koeffitsienti beriladi.
Mavzu: Polimer materiallar va buyumlar
Reja:
1. Umumiy ma’lumotlar.
2. Plastmassalarning tarkibi va xossalari
3. Polimer bog‘lovchi moddalar
4. Polimer materiallar tayyorlash texnologiyasi asoslari.
5. Polimer buyumlarga ishlov berishning asosiy usullari.
6. M.T. Material tarkibini mineral va polimer moddalar bilan modifikatsiyalash
usullari.
Umumiy ma’lumotlar
Plastmassa yuqori molekulali birikma –polimer bog‘lovchilar, kukun to‘ldirgich
va boshqa tashkil etuvchilardan iborat, qotgach plastikligini to‘la yoki qisman
yo‘qotadigan kompozitsion materialdir. Yuqori molekulali moddalar bir necha
minglab, hatto yuz minglab atomlardan iborat bo‘lib, ko‘p marta takrorlanadigan
muayyan strukturalardan tuzilgan. Bitta makromolekuladagi struktura birligi soni
polimerning polimerlanish darajasi deyiladi. Kam molekulali birikmalar molekulyar
massasi 500 kam bo‘ladi.
Kelib chiqishiga nisbatan polimerlar tabiiy va sun’iy (sintetik) turlarga bo‘linadi.
Tabiiy yuqori molekulali birikmalarga tabiiy kauchuklar, sellyuloza, ipak, oqsillar,
nuklein kislotalar, jun va boshqalar kiradi.
Tabiiy kauchukni oltingugurt bilan aralashtirilib, qizdirish (sintez) usulida (XIX asrda)
rezina olindi. 1972 yilda nitrotsellyulozani kamfara bilan qayta ishlab selluloid, ya’ni

196.

plastmassaning sellyuloza asosidagi birinchi turi tayyorlandi. Shu davrda oqsillar
(kazein) asosida sintez qilib galalit plastmassasi olindi.
XX asr boshida organik xom ashyolarni sintez qilish natijasida yuqori molekulali
moddalar-polimerlar olindi. Keyinchalik karbamidformaldegid, fenol-formaldegid,
poliefir va Shu kabi polimerlar sintez qilindi. O‘ttizinchi yillardan boshlab
polimerlanish jarayonining ko‘p jixatlari ochildi va polivinilatsetat, polivinilxlorid,
polistirol, polimetilmetakrilat va boshqa polimerlar sintez qilindi.
Plastmassalarning tarkibi va xossalari
Plastmassa kompozitsiyalari polimer bog‘lovchi, kukun to‘ldirgich, plastifikator,
qotiruvchi, stabilizator, bo‘yoqlar va boshqa modifikatorlardan iboratdir.
Plastmassalar tarkibi
Bog‘lovchi moddalar sifatida polimerlar-sintetik smolalar, kauchuklar,
sellyuloza birikmalari ishlatiladi. Polimer bog‘lovchining turi plastmassalarning
issiqqa bardoshlilik, kislota va ishqorlarga bardoshlilik, mustahkamlik va
deformativlik va boshqa xossalarini belgilaydi.
Polimer bog‘lovchilar ishlab chiqarishda neft, toshko‘mir, tabiiy gazlar, o‘simlik
dunyosi va boshqa organik moddalar ishlatiladi. Polimerlarni organik sintez qilish
jarayonida havodan olinadigan azot, kislorod va boshqa gazlar ishlatiladi.
Polimerlar tannarxini belgilovchi omillar xom ashyoning tannarxi va sintez
jarayonining murakkablik darajasi hisoblanadi. Texnik taraqqiyotning rivojlanishi va
organik sintezni mukammallashishi va arzonlashishi polimer bog‘lovchilar xossalarini
yaxshilanishiga va tannarxining arzonlashishiga sabab bo‘ladi.
Kukun to‘ldirgichlar noorganik va organik xom ashyo asosida olinadi. Ular
tuzilishi jihatidan kukun va dispers tolasimon bo‘lishi mumkin. Dispers kukunlar
sifatida kvars qumi, alyuminiy, giltuproq, ohaktosh, dolomit va boshqa minerallardan
maydalab olingan materiallar ishlatiladi.
Tolasimon to‘ldirgich sifatida shisha, asbest, bazalt, nitron, tekstil chiqindilari
ishlatiladi. Qatlamli plastmassalar olishda qog‘oz, matolar, yog‘och shponi va boshqa
yupqa qatlamli materiallar qo‘llaniladi. Kukun to‘ldirgichlar plastmassalar xossalarini
yaxshilaydi va polimer bog‘lovchini tejaydi. Masalan, mineral kukunlar
plastmassalarning issiqqa bardoshliligini, kimyoviy muhitlarga chidamliligini,
tolasimon va matoli to‘ldirgichlar cho‘zilishdagi va egilishdagi mustahkamligini
oshiradi.
Dispers (kukun) to‘ldirgichlar yuzasiga mexanik-kimyoviy aktivatsiya usulida
ishlov berib plastmassalarning xossalarini keskin yaxshilashi mumkin. Bunda
to‘ldirgich yuzasiga maydalanish jarayonida turli tuz birikmalari va gidrofob yoki difil
sirt-aktiv moddalar va boshqa modifikatorlar bilan ishlov beriladi.
Plastifikatorlar polimer tarkibiga elastiklikni oshirish va mo‘rtlikni
kamaytirish maqsadida kiritiladi. Plastifikatorlar sifatida dibutilftolat, kamfora, olein
kislotasi, polivinilatsetat, SGS-65 GP lateksi va boshqalar tavsiya qilinadi.
Qotirgichlar (katalizatorlar) plastmassa va boshqa kompozitsion polimer
materiallar qotish jarayonini tezlashtiradi va yuqori mustahkamlikdagi mahsulotlar

197.

olishni ta’minlaydi. Qotirgichlar sifatida kislotalar va ishqorlar, orgono-mineral
komplekslar va sh.k. ishlatiladi.
Qotirgichlar (katalizatorlar) polimerlar qotishi jarayonida reaksiyaga kirishib
yangi modda hosil qilmasdan faqat jarayonni tezlashtirish xossasiga egadir. Ular
qo‘llanilishi tufayli polimerlanish jarayonlari atmosfera bosimi va xona harorati
sharoitida qisqa muddat ichida yuz beradi va mahsulot tannarxini keskin kamayishiga
sabab bo‘ladi.
Stabilizatorlar plastmassa va boshqa kompozitsion polimer materiallarning vaqt
bo‘yicha eskirishini oldini oladi. Ular plastmassalarni quyosh nuri, havodagi kislorod
va boshqa gazlar, issiqlik va sh.k. muhitlar ta’siriga chidamliligini oshiradi.
Bo‘yoqlar plastmassalarga ma’lum rang beradi. Bo‘yoqlar sifatida organik
moddalar (nigrozin, xriozoidin) va mineral pigmentlar (oxra, mo‘miyo, ultramarin,
belila, umbra va boshq.) ishlatiladi.
1-rasm. Kukun shaklidagi bo‘yoqlar.
Poroforlar (g‘ovak
hosil qiluvchi)
plastmassa tarkibida polimerlarni
(ko‘paytirish) usulida engil materiallar olish uchun xizmat qiladi.
Plastmassa va boshqa kompozitsion polimer materiallar tarkibi uchun komponentlarni
to‘g‘ri tanlash va ular orasidagi mutanosiblikni saqlash ular asosida tayyorlanadigan
buyum va konstruksiyalar xossalarini va ishlatilish sohalarini belgilaydi.
Plastmassalarning asosiy xossalari
Plastmassalar qurilish materiallari ichida konstruktiv sifat ko‘rsatkichi yuqori,
ya’ni xususiy massasi kam, mustahkamligi esa yuqori material hisoblanadi. Ular
alyuminiydan 2 marta, po‘latdan 5-6 marta engil. Plastmassalarning zichligi 0,8-1,8
g/sm3, o‘rtacha zichligi esa 20 dan 2200 kg/m3 gacha o‘zgaradi.
Plastmassalar mustahkamligi keng chegaralarda o‘zgaradi. Kukun va tolasimon
to‘ldirgichli plasmassalarning siqilishdagi mustahkamligi 120160 MPa, yog‘och
shponli plastiklarniki 200-220 MPa, SVAM niki (shisha tolali anizotrop material) esa

198.

420 MPa. Poroforli plastmassalarning siqilishdagi mustahkamligi odatda 0,1-10 MPa
atrofida bo‘ladi.
Tolasimon va qatlamli to‘ldirgichli plastmassalarning uzilishdagi mustahkamlik
chegarasi yuqori bo‘ladi. Masalan, tekstolitniki 150 MPa, yog‘och shponli
plastmassalarniki 350 MPa.
Plastmassalarning issiq o‘tkazuvchanligi uning g‘ovakligiga bog‘liq bo‘ladi. O‘ta engil
plastmassalarning issiq o‘tkazuvchanlik koeffitsienti 0,03 Vt/(m.0S).
Plastmassa turiga qarab ishqor, kislota, tuz eritmalari va boshqa agressiv muhitlarga
chidamli bo‘ladi. Yuqori zichlikdagi va mustahkamlikdagi plastmassalar edirilishda va
zarbga bardoshlidir.
Plastmassalar tarkibiga bo‘yoqlar qo‘shilib turli rangli mahsulotlar olish
mumkin.
2-rasm. Polimer plastmassali materiallar.
Organik shisha (polimetilmetakrilatlar) shaffof bo‘lib, 1% dan kam ultrabinafsha
nurlarni o‘tkazadi, oddiy oyna esa 70% dan ko‘p nurni o‘tkazadi.
Plastmassalarni arralash, teshish, frezerlash, randalash, charxlash va boshqa texnologik
ishlov berish oson. Plastmassa buyumlarni o‘zaro va boshqa materiallar (metall,
yog‘och, mato va sh.k.) bilan elimlash mumkin. Bu imkoniyatdan foydalanib turli
xususiyatlarni o‘ziga mujassam qilgan elimlangan qurilish buyumlari, konstruksiyalari
va qismlari tayyorlanadi.
Plastmassa buyumlarni payvandlash osonligi ular asosida mustahkam yig‘ma
konstruksiyalar tayyorlash imkonini beradi.
Mexanizatsiyalashtirilgan payvandlash usulida truboprovodlar, korroziya
muhitidan himoyalovchi gidroizolyasiya qatlamlari hosil qilish va boshqa ishlarni
amalga oshirish mumkin.

199.

Ba’zi plastmassalarning (polimerlar) yoriqlarisiz o‘ta yupqa pardalar hosil qilish
imkoniyati ular asosida korroziyaga bardoshli va pardozlash bo‘yoqlari va loklari
tayyorlashga zamin yaratadi.
Plastmassalar va boshqa kompozitsion polimer materiallar o‘ziga xos
kamchiliklarga ega. Plastmassalarning issiqqa bardoshliligi yuqori bo‘lmay, 70 0C dan
2000C gacha bo‘ladi.
Issiqdan chiziqli kengayish koeffitsienti yuqoriligi plastmassalarning asosiy
kamchiliklaridan hisoblanadi. Odatda 25-120.10-6 atrofida bo‘lib, po‘latning ushbu
ko‘rsatkichidan 2,5-10 marta ko‘pdir. Plastmassalarning bu kamchiligini boshqa
materiallar bilan kombinatsiyalashgan buyum va konstruksiyalar olishda,
antikorrozion qoplamalar hosil qilishda, katta o‘lchamdagi konstruksiyalarni yig‘ishda
(masalan, truboprovodlar, havoyi konstruksiyalar) hisobga olish zarur.
Plastmassalarning bu kamchiligini tarkibiga imkon qadar to‘ldirgichlar kiritish usuli
bilan bartaraf etish mumkin.
Plastmassalarning kamchiliklaridan biri yuklama ta’sirida vaqt davomida
deformatsiyaning ortib borishidir (polzuchest). Bu kamchilik plastmassalar asosida yuk
ko‘tarishga mo‘ljallangan konstruksiyalar tayyorlashda hisobga olinishi kerak.
Ba’zi plastmassalar yuqori harorat ta’sirida va yonganda zararli gazlarni ajratib
chiqaradi va atrof-muhit yoki xonalarda toksinlashgan sharoitni hosil qiladi.
Polivinilxlorid singari termoplastik polimerlar xona harorati va namligi sharoitida ham
inson uchun zararli xlor moddasini ajratadi. Plastmassalardan zararli gaz va suyuqliklar
ajrlishini bartaraf etish uchun tarkibiga stabilizatorlar qo‘shiladi.
Plastmassalarning umumiy kamchiligiga quyosh nuri va kislorod ta’sirida eskirishi
kiradi.
Plastmassalardan tayyorlangan buyum va konstruksiyalarning asosiy xossalari
va muayyan muhitlarga bardoshliligi ularning ishlatilish sohalarini belgilaydi.
Plastmassalarning xossalarini tarkibiga turli modifikatorlar kiritib o‘zgartirish,
yaxshilash va boshqarish mumkin.
Polimer materiallar tayyorlash texnologiyasi asoslari
Kompozitsion polimer materiallar (KPM) tayyorlash texnologiyasi ularning
tarkibi, bog‘lovchining turi va ishlatish sohasi bilan belgilanadi. Polimer materiallar
ishlab chiqarish texnologiyasi quyidagi asosiy jarayonlardan iborat: komponentlarni
tayyorlash va dozirovkalash, polimer kompozitsiyasini qorishtirish, issiqlik bilan yoki
kimyoviy (radiatsion usulda ham) usulda qotirish va omborxonalarga joylashtirish.
Polimer buyumlarga ishlov berishning quyidagi asosiy usullari mavjud: valsovkalash,
kalandrlash, ekstruziya, presslash, quyish, surkash, shimdirish, sepish, payvandlash,
elimlash va boshqalar.
Polimer materiallar va buyumlar olish texnologiyasi nozik hisoblanib,
jarayonlarning borishi o‘ta aniqlikda bo‘lishi talab etiladi. Komponentlarni
dozirovkalash, boshqa turdagi qurilish materiallarini ishlab chiqarishga nisbatan, 10100 marta aniqlikni talab etadi. Bunda ayniqsa qotiruvchi, stabilizator,

200.

plastifikatsiyalovchi va shu kabi oz miqdorda qo‘shiladigan komponentlarni
dozirovkalash o‘ta nozik operatsiyalar hisoblanadi.
Polimer kompozitsiyalarni tayyorlash ma’sul operatsiya bo‘lib, olinayotgan mahsulot
tarkibining bir xilligi va xossalariga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Qorgichlar konstruksiyasi
va
ishlash
xarakteri
qoriladigan
kompozitsiyaning tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqariladigan mahsulot turiga
qarab uzluksiz va davriy tartibda ishlaydigan qorgichlar ishlatilishi mumkin. Odatda
qorgich va boshqa texnologik uskunalar kislotalar va ishqorlar ta’siriga bardoshli
metall qotishmalaridan yasaladi.
Polimer buyumlarga ishlov berishning asosiy usullari
Valsovkalash usulida plastmassa bir-biriga qarama-qarshi aylanadigan valiklar
orasidagi tirqichdan siqilib o‘tish hisobiga shakllanadi. Ishlov berilayotgan massa 2
valiklar 1 va 3 orasidagi tirqichdan bir necha marta o‘tkaziladi va yaxshilab
aralashtiriladi, keyin bitta valikga o‘tkaziladi va pichoq 4 yordamida kesiladi.
3-rasm. Valsovkalash sxemasi
a) massa quyish; b) valsovkalash; v) massani bir valikka o‘tkazish; g) massani
kesish.
Uzluksiz valsovkalash jarayonida massa tirqich orasidan siqilib o‘tishidan
tashqari valiklar bo‘ylab ham yoyiladi. SHuning uchun jarayon oxirida ortiqcha massa
ikki tomondan pichoq yordamida kesib olinadi. Bu usulda plastmassa komponentlari
ezilishi tufayli maydalanadi, polimer, kukun to‘ldirgich va boshqa modifikatorlar
yanada mayin aralashadi, hosil bo‘lgan harorat ta’sirida plastiklik ortadi. Plastmassa
yuzasiga ishlov berishga mo‘ljallangan oxirgi valik yuzasi silliqlangan va
polirovkalangan bo‘lishi kerak. Plastmassalarga issiqlik bilan ishlov berilishi zarur
bo‘lsa, valiklar bug‘ yoki elektr isitkich (tenlar) vositasida qizdiriladi.
Kalandrlash usulida plastmassa berilgan qalinlikda va kenglikda yumshatilgan
polimer qorishmani valiklar orasidagi tirqichdan to‘xtovsiz o‘tkazib lenta shaklida
tayyorlanadi.
Valiklar soniga ko‘ra kalandrlar ikki, uch, to‘rt, va besh valikli bo‘ladi. Valiklar
vertikal, gorizontal G-shaklida, L-shaklida va Z shaklida bo‘lishi mumkin. To‘rt valikli
kalandrning ishlash sxemasi 26.2-rasmda berilgan.

201.

4-rasm. To‘rt valikli kalandrning ishlash sxemasi:
a) G-shaklidagi kalandr; b) Z-shaklida kalandr.
Kalandr konstruksiyasi ishlov beriladigan plastiklik massaning xiliga qarab
(rezina yoki termoplastlar) tanlanadi. Mahsulot yuzasi tekis bo‘lishi uchun ishchi
valiklar yuzasi jilolanadi va polirovkalanadi.
Kalandr valiklari bug‘ yoki elektr toki yordamida isitilishi mumkin.
Ekstruziya usulida polimer materiallar qizdirilgan massani munshtuk (shakl
beruvchi teshik) orqali siqib chiqarib shakl berib tayyorlanadi.
Ekstruziya usulida profilli uzun o‘lchamli (pogonaj) quvurlar, listlar, plenkalar,
linoleumlar, poroizollar va boshqa qurilish materiallari va buyumlar ishlab chiqariladi.
Bu usulda diametri F 5-20 mm quvurlar, eni 0,3-1,5 m li plenka va listlar va boshqa
o‘lchamdagi buyumlar tayyorlash mumkin. Ekstruziya mashinalari ikki turda bo‘ladi:
shnekli (bir va bir necha) va bosim ostida ishlaydigan shprits ekstruderlar.
Shnekli yoki chervyakli ekstruderlar plastmassa ishlab chiqarishda keng
tarqalgan (26.3-rasm). Ekstruziya mashinalarining ishchi organi vint yoki chervyak
bo‘lib, plastik massani sinchiklab aralashtiriladi va vint harakati natijasida bosim ostida
munshtukdan siqib chiqarib, shakl beradi. Plastmassa hom ashyosi ekstruderga
granula, biser yoki kukun ko‘rinishida solinadi va mashina tashqi qobig‘i ichiga
o‘rnatilgan maxsus isitkichlar yordamida qizdirib yumshatiladi.
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

202.

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
JIZZAX VILOYATI KASBIY TA’LIMNI RIVOJLANTIRISH
VA MUVOFIQLASHTIRISH HUDUDIY BOSHQARMASI
JIZZAX POLITEXNIKA INSTITUTI HUZURIDAGI
SHAROF RASHIDOV POLITEXNIKA TEXNIKUMI
“Qurilish materiallari va buyumlari”
fanidan
BAHOLASH MEZONI
“Sanoat texnologiyalari”
kafedrasi mudiri:
Z.Po‘latova
O‘qituvchi:
N.O‘.Eshqulov ________
________
Toshkent 2022-yil
O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash

203.

O‘quv moduli davomida o‘tkazilgan mavzular bo‘yicha o‘quvchilar tomonidan
o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida
baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan
iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi.
Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim.
Baholash tizimi:
Joriy baholash mezonlari
A’lo bahoga:
bajargan ishining nazariy va amaliy ahamiyatini, maqsadi va vazifasini atroflicha
tushungan bo‘lsa;
vazifani mustaqil ijodiy yondashib bajara olsa;
chizgan xaritalarining mazmunini tushunsa, to‘g’ri bayon qilib bersa;
voqea-hodisalar tafsilotlarini, chegaralarini buzmay to‘g’ri tasvirlasa;
ishni belgilangan muddatda va puxta tayyorlab topshirsa.
Yaxshi bahoga:
bajargan ishining nazariy va amaliy ahamiyatini. maqsadi va vazifasini
tushungan bulsa;
vazifani mustaqil bajara olsa;
chizgan xaritalarining mazmunshsh tushunsa, to‘g’ri bayon qilib bersa;
voqea-hodisalar tafsilotlarini, chegaralarini buzmay to‘g’ri tasvirlasa;
ishni belgilangan muddatda topshirsa.
O‘rta bahoga:
bajargan ishining nazariy va amaliy ahamiyatini, maqsadi va vazifasi haqida
umumiy tasavvurga ega bo‘lsa;
vazifani mustaqil bajara olmay, ayrim yordamga muhtoj bo‘lsa;
xaritalarni mazmunan to‘g’ri chizgan va tushungan, ammo bayonida qiynalsa;
voqea-hodisalar tafsilotlarini, chegaralarini buzib tasvirlasa;
ishda ayrim kamchiliklar bo‘lsa va belgilangan muddatda topshirilmasa.
Qoniqarsiz bahoga:

204.

ishni bajarmagan yoki nazariy va amaliy ahamiyatini tushunmagan bo‘lsa;
vazifani mustaqil bajara olmasa;
hisobotni chala va o‘z vaqtida topshirmasa yoki umuman topshirmasa.
Oraliq va yakuniy baholash mezonlari
A’lo bahoga:
savolga atroflicha aniq va to‘g’ri javob yozilgan bo‘lsa;
orfografik va grammatik xatoliklar uchramasa.
Yaxshi bahoga:
savolga to‘g’ri javob yozilgan bo‘lsa;
ba’zi fikrlarda ayrim kamchiliklar uchrasa.
O‘rta bahoga:
savolga javobning uchdan ikki qismi to‘g’ri yozilgan bo‘lsa;
orfografik va grammatik xatoliklar bo‘lsa.
Qoniqarsiz bahoga:
savolga javobning uchdan bir qismi to‘g’ri yoki umuman yozilmagan bo‘lsa;
orfografik va grammatik xatoliklar ko‘p bo‘lsa.
(2.9-ilova)
Baholash mezoni
Guruh
1
Guruhda ishlashni baholash jadvali
Javobning Taqdim etilgan Guruhning
Umumiy
aniqligi va axborot
har bir a’zosi ball miqdori
toliqligi (2-5 yaqqolligi (2-5 faolligi (2-5 (2+3+4)
ball)
ball)
ball)
2
3
4
5
Baho
(5/4)
6
1
2
Har bir guruh mezonlar bo‘yicha ballarni jamlab, boshqa guruhlar chiqishini
baholaydi. Guruh olgan baho guruhning har bir a’zosi bahosini belgilab beradi: 5 ball «a’lo»; 4– «yaxshi»; 3 – «qoniqarli»; 2 ball – «qoniqarsiz».

205.

Dars yakuni O‘qituvchi o‘tgan yangi mavzu bo‘yicha tushunmagan savollarga javob
beradi,darsni mustahkamlashdagi o‘quvchilar javobini muhokama qilib, o‘quvchilar
bilimini baholaydi va darsni yakunlaydi.
(3.1-ilova )
Darsga faol ishtirok etgan o‘quvchilarni o‘qituvchi baholaydi
O`quvchilar faoliyatini baholash mezonlari
86-100 %
5 baho “a`lo”
71 - 85%
4 baho “yaxshi”
55 – 70%
3 baho «qoniqarli»
(3.2-ilova)
Uyga vazifa:
O‘tilgan dars yuzasidan mustaqil ishlash uchun uyga vazifalar beriladi
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

206.

JIZZAX VILOYATI KASBIY TA’LIMNI RIVOJLANTIRISH
VA MUVOFIQLASHTIRISH HUDUDIY BOSHQARMASI
JIZZAX POLITEXNIKA INSTITUTI HUZURIDAGI
SHAROF RASHIDOV POLITEXNIKA TEXNIKUMI
“Qurilish materiallari va buyumlari”
fanidan
VIZUAL - DIDAKTIK RESURSLAR
“Sanoat texnologiyalari”
kafedrasi mudiri:
Z.Po‘latova
________
O‘qituvchi
(ishlab chiqarish ta’limi ustasi)
N.O‘.Eshqulov ________
Toshkent 2022-yil
Testlar to‘plami
1. Qurilish materiallarini ko‘rsating?
a) Sement

207.

b) Cherepitsa
v) Beton bloki
g) Gipsplitasi
2. Qurilish buyumini ko‘rsating?
a) Temir beton plitasi
b) Sement
v) Kum
g) Tuprok
3. Tabiiy materialni ko‘rsating?
a) Shag‘al
b) Oxak
v) Beton
g) Asbestotsement
4. Sun’iy materialni ko‘rsating?
a) Keramzit
b) Granit
v) Yog‘och
g) Pemza
5. Materialni kimyoviy tarkibi kanday ifodalanadi?
a) tarkibidagi oksidlar mikdori bilan
b) Tarkibidagi minerallar orkali
v) Mikroskop ostida ko‘rinadigan kismi orkali
g) Xo‘jayralardan iborat tarkibi
6. Materialning mineralogik tarkibi kanday aniklanadi?
a ) tarkibidagi minerallar mikdori bilan
b) Tarkibidagi oksidlar mikdori bilan
v) Kristall moddalar mikdori bilan
g) Materialni mustahkamligi bo‘yicha
7. Materialni makro strukturasi nima?
a) Oddiy ko‘z bilan ko‘rinadigan tuzilishi
b) Mikroskop orkali ko‘rinadigan tuzilishi
v) Kimyoviy analiz orkali aniklanadigan tuzilishi
g) Rentgen analiz orkali ko‘rinadigan tuzilishi
8. Materialni mikro strukturasi nima?
a) Oddiy va elektron mikroskop orkali ko‘rinadigan tuzilishi

208.

b) materialning sinik joyidagi ko‘rinishi
v) Kuzoynak orkali ko‘rinishi
g) Kimyoyaviy analiz orkali aniklanadigan tuzilishi
9. Materialning ichki tuzilishi qaysi usul bilan aniklanadi?
a) rentgenstrukturali analiz yordamida
b) Kimyoviy analiz yordamida
v) Gidravlik press yordamida
g) O‘lchov asboblari yordamida
10. Oxakning chala pishishi yoki o‘ta kuyishi nimaga olib keladi?
a) sifatini buzilishiga
b) suv talabchanligini oshishiga
v) oxak navlarining ko‘payishiga
g) gidratatsiyaning tezlashishiga
11. Yacheykali tuzilishga ega bo‘lgan materialni ko‘rsating?
a) Gazobeton
b) G‘isht
v) Yog‘och
g) Bitum
12. Qatlamli ichki tuzilishga ega bo‘lgan materialni ko‘rsating?
a) Loylislanets
b) Pemza
v) Xrizotilasbest
g) Bitum
13. Kristallik tuzilishga ega bo‘lmagan materialni ko‘rsating?
a) Oxaktosh
b) Shisha
v) Mis
g) Granit
14. Suv shimuvchanlikni nima bilan ifodalaysiz?
a) foizlarda
b) Kilogrammlarda
v) Santimetrlarda
g) Millimetrlarda
15. Siqilishga bo‘lgan mustahkamlik kaysi asbob yordamida aniklanadi?
a) Gidravlik press

209.

b) MII-100
v) Moos shkalasi
g) Ishqalanish doirasi
16. Arximed konuni Qurilish materiallarining kaysi xossasini aniklashda
ko‘llaniladi?
a) Noto‘gri shaklga ega bo‘lgan materiallarning o‘rtacha zichligini aniklashda
b) g‘ovaklik
v) Ishkalanishga karshilik
g) Murtlik
17. Le-SHatele-Kandlo kolbasi materiallarning kaysi xossasini aniklashda
ko‘llaniladi?
a) Xakikiy zichlik
b) Zarbga karshilik
v) Hajmi
g) Govaklik
18. Minerallarning kattiklik darajasi nima bilan aniklanadi?
a) Moos shkalasi
b) Kashrarov bolg‘asi
v) Kopyor
g) Press
19. Qanday materiallar uchun to‘kma xajmiy massa aniklanadi?
a) sochiluvchan
b) G‘ishtlar uchun
v) Suyuklik
g) Beton
20. Qaysi materiallarning xaqiqiy va o‘rtacha zichligi teng?
a) Po‘lat
b) Beton
v) Keramzit
g)Yog‘och
21. Gigroskopiklik nima?
a) Materialning xavodagi namlikni o‘ziga kabul kilish xususiyati
b) Materialning suvga tuyinish xususiyati
v) Materialning suvga tuyingan holdagi mustahkamligi
g) Materialning suv o‘tkazmasligi.

210.

22. O‘rtacha zichlik nima?
a) Hajm birlikdagi massa (g‘ovaklari va bo‘shliklari xisobga olgan xolda)
b) Xajmni massaga nisbati
v) Jismda bor bo‘lgan modda mikdori
g) Jism massasining hajimga bo‘lgan nisbati
23. Normal quyuqlikdagi gips xamirini olish uchun gis massasiga nisbatan qancha
suvdan foydalaniladi?
a) 50-70%
b)20-30%
v)60-80%
g)80-90%
24. Xakikiy zichlik nima?
a) jism absolyut xajmining massisiga nisbati
b) Xajm birlikdagi massa.
v) Jismdagi g‘avakklar miqdori
g) Xajm birligidagi govaklar miqdori.
25. Materialning issiklik o‘tkazuvchanligi nimaga boglik?
a) Govakligiga
b) Yumshash koeffitsientiga
v) Suv shimuvchanligiga
g) Sovukga chidamlilik
26. Moos shkalasi bo‘yicha eng yukori kattiklikka ega bo‘lgan minerallarni
ko‘rsating?
a) olmos
b) Bur
v) Korund
g) Gips
27. Monomineral jinslar deb kanday jinslarga aytiladi?
a) Bitta mineraldan tashkil topgan tog jinslariga
b) Jins xosil kiluvchi minerallarning yigindisiga
v) ikki mineraldan tashkil topgan tog jinslariga
g) Bir necha mineraldan tashkil topganjinslarga
28.Moos shkalasi bo‘yicha eng past kattiklikga ega bo‘lgan minerallarni
ko‘rsating?
a) talk
b) Apatit
v) Ortoklas

211.

g) Gips
29. Kaysi mineral shishani chizadi?
a) Olmos
b) Talk
v) plastikshpat
g) Gips
30.Sopol buyumlar olishda ishlatiladigan tuproklardagi asosiy minerallarni
ko‘rsating?
a) kaolinit,montmorillonit
b) vermikulit,slyuda
v) shamot,trepel
g) perlit,vermikulit
31.Oddi sopol g‘isht i kaysi usullarda ishlab chikariladi?
a) Plastik va yarim quruq presslash
b) Yarim kuruk presslash
v) Plastik koliplash
g) Quyma usulda
32.Gillarga qo‘shiladigan kuyadigan qo‘shimchalarni ko‘rsating?
a) daraxt kipigi,ko‘mir kukuni,torf changi
b) kum,shamot,toshkol
v) Flyuslar,dalashpati,temirrudasi
g) Kumlarni aralashmasi,tuyilganshlak
33.Oddiy sopol g‘isht iningGOSTbo‘yicha nominal o‘lchamlarini ko‘rsating?
a) 250x120x65
b) 250x120x103
v) 250x120x188
g) 250x90x138
34. Oddiy Qurilish g‘isht ni markalarini ko‘rsating?
a) 75,100,125,150,200,250,300
b) 25,35,75,100
v) 150,200,300,400,500
g) 200,250,300,400,450
35. G‘isht ni egilishga sinab ko‘rganda tayanchlar orasidagi masofa necha
santimetrlarga teng bo‘lishi kerak?
a) 20

212.

b) 15
v) 35
g) 30
36. Sitallar olish uchun ishlatiladigan xom ashyo?
a) Kvars qumi, dala shpati, soda bo‘r, kristallovchi katalizator
b) metallurgiya shlaklari katalizator
v) kvars qumi, dala shpati, soda, bo‘r, shlak
g) bazalt, diabaz, shlak
37. Oddiy Qurilish g‘isht i kamida necha sikl sovukka chidamlilikga ega bo‘lishi
kerak?
a) 15
b) 5
v) 35
g) 30
38. Sopol buyumlar olishda eng asosiy tuprokni ko‘rsating?
a) kaolinit,monmorillonit
b)perlit
v) vermikulit perlit,dalashpati
g) slyudavermikulit
39. Pollar uchun ishlatiladigan plitkalarning massa bo‘yicha suv shimuvchanligi
necha % dan oshmasligi kerak?
a) 4
b) 8
v) 12
g) 16
40. Qumning namligi uning qaysi xususiyatiga katta ta'sir etadi?
a) To‘kma zichligi
b) Chin zichligi
v) G‘ovaklik
g) Suvnimuvchanlik
41. Qum tarkibidagi 5mm dan katta donalarni ajratish, chang va gildan tozalash
va donadorlik tarkibini yaxshilash jarayoniga nima deb ataladi?
a)Boyitish
b)Yiriklashtirish
v)Klassifikatsiyalash
g)Fraksiyalash

213.

42. Qanday mustahkamlik chegarasidagi betonda shag‘al ishlatiladi?
a) 30 MPA gacha
b) 35 MPA gacha
v) 28 MPA gacha
g) 40 MPA
43. Mustahkamlik chegarasi 40-60 MPA shag‘al qaysi markaga kiradi?
a) Dr 24
b) Dr 8
v) Dr 16
g) Dr 12
44. Qum-shag‘alli aralashmada shag‘al o‘rtacha necha % ni tashkil etadi?
a) 30-40
b) 40-60
v) 20-35
g)50-60
45. Qum-shag‘alli aralashmani saralash(sortirovka) uchun qanday uskuna
ishlatiladi?
a) Groxot
b) Vibromoyka
v) Barabanli separator
g) Klassifikator
46. Oddiy shag‘al tosh tarkibida plastinkasimon va ninasimon shakldagi donalar
miqdori massa bo‘yicha necha % bo‘lishi kerak?
a) 35% gacha
b) 25% gacha
v) 15% gacha
g) 45% gacha
47. To‘ldiruvchilar beton umumiy narxining qancha qismini tashkil qiladi?
a) 30-50%
b) 20-25%
v) 60-70%
48. To‘ldiruvchilar beton hajmining qancha qismini tashkil etadi
a) 70-80%
b) 40-50%
v) 70%

214.

g) 85%
49. Suv shimuvchanlikni aniqlashda g‘isht qaysi xolatda qo‘yiladi?
a) Yotkizib, Tik holatda
b) kiya,250 burchak xosil kilib
v) Yonbosh.
g) Qiya,600 burchak xosil kilib
50. Sopol buyumlarning eng asosiy kamchiligi nima?
a) Murtligi
b) Zichligi
v) Plastikligi
g) Govakligi
51. Qaysi o‘lchamdagi oddiy g‘isht GOST talabiga javob beradi?
a) 255x120x64mm
b) 250x125x64mm
v) 250x120x65mm
g) 250x115x65mm
52. Pollar uchun keramik plitkalar kaysi usul bilan ishlab chikiladi?
a) yarim kuruk presslash
b) Plastik koliplash
v) Tebratib koliplash
g) Sentrifuga uchun
53. Xavoiy boglovchi moddalarni ko‘rsating?
a) Suv yoki eritilgan tuz eritmasi bilan aralashtirilganda xamir xosil kilib bu xamir o‘z
mustahkamligini fakat xavoda oshiradi
b) Suv yoki suvda eritilgan tuz eritmasi bilan aralashtirilganda xamir xosil kilib ma’lum
vakt xavoda kotgandan keyin xavoda xam suvda xam o‘z mustahkamligini oshiradi
v) Suvda eritilgan natriy yoki kaliy eritmasi bilan tuyilgan kvarsli kum va natriy kremne
ftoridlarini aralashtirilganda ma’lum vakt xavoda kotgandan keyin uzok vakt organik
va anorganik kislotalar ta’siriga chidamli buladi
g) Suv bilan aralashtirilganda xamir xosil kilib sun’iy tosh fakat buning bosimi ostida
olinadi
54. Gidravlik bog‘lovchi moddalarni ko‘rsating?
a) Suv yoki suvda eritilgan tuz eritmasi bilan aralashtirilganda xamir xosil kilib ma’lum
vakt xavoda kotgandan keyin xavoda xam suvda xam o‘z mustahkamligini oshiradi
b) Suv yoki eritilgan tuz eritmasi bilan aralashtirilganda xamir xosil kilib bu xamir o‘z
mustahkamligini fakat xavoda oshiradi

215.

v) Suvda eritilgan natriy yoki kaliy eritmasi bilan tuyilgan kvarslikum va natriy kremne
ftoridlarini aralashtirilganda ma’lum vakt xavoda kotgandan keyin uzok vakt organik
va anorganik kislotalar ta’siriga chidamli bo‘ladi
g) Suv bilan aralashtirilganda xamir xosil kilib sun’iy tosh fakat bug‘ ning bosimi ostida
olinadi
55. Shisha strukturasi qanday tuzilishga ega?
a) Amorf tuzilishga
b) kristall tuzilishga
v) shisha kristall tuzilishga
g) slanessimon tuzilishga
56. Kislotaga chidamli bog‘lovchi moddalar?
a) Suvda eritilgan natriy yoki kaliy eritmasi bilan tuyilgan kvarslikum va natriy kremne
ftoridlarini aralashtirilganda ma’lum vakt xavoda kotgandan keyin uzok vakt organik
va anorganik kislotalar ta’siriga chidamli bo‘ladi
b) Suv yoki suvda eritilgan tuz eritmasi bilan aralashtirilganda xamir xosil kilib ma’lum
vakt xavoda kotgandan keyin xavoda xam suvda xam o‘z mustahkamligini oshiradi
v) Suv yoki eritilgan tuz eritmasi bilan aralashtirilganda xamir xosil kilib bu xamir o‘z
mustahkamligini fakat xavoda oshiradi
g)Suv bilan aralashtirilganda xamir xosil kilib sun’iy tosh fakat bug‘ning bosim ostida
olinadi
57. Oxakning so‘nish tezligi nimada ifodalanadi?
a) Minutda
b) Gradusda
v) Protsentda
g) Santimetrda
58. Ishqalanishga mustahkamlik qanday ariqlanadi?
a) Ishqalanish doirasida 1000 marta aylantirilganda.
b) Ishqalanish doirasida 900 marta aylantirilganda.
v) Ishqalanish doirasida 1100 marta aylantirilganda.
g) Ishqalanish doirasida 1001 marta aylantirilganda.
59. Qurilish gipsi uchun xom ashyoni ko‘rsating?
a) gips toshi
b) Bur
v) Oxaktosh
g) Dolomit
60. Qurilish gipsi olishda xom ashyoni necha gradusda (0S) kizdiriladi?

216.

a) 140-170
b) 50-100
v) 1200
g) 1000-1100
Izoh: Test savollarining barchasida toʻgʻri javoblar a)
Nazorat savollari
1.Materialning zichligi va o‘rtacha zichligi nima?
2.Suv shimuvchanlik, suv o‘tkazuvchanlik nima?
3.Sovuqqa chidamlilik va g‘ovaklik orasidagi bog‘lanish qanday?
4.Issiqlik o‘tkazuvchanlik va issiqlik sig‘imi nima?
5.Material mustahkamligi nima va u qanday omillarga bog‘liq?
6.Elastiklik, plastiklik va mo‘rtlik nima?
7.Qattiqlikni aniqlash usullarini keltiring.
8.Material xossalarining uning mikro va makrostrukturasiga bog‘liqligini aytib bering?
Nazorat savollari
1.Materialning zichligi va o‘rtacha zichligi nima?
2.Suv shimuvchanlik, suv o‘tkazuvchanlik nima?
3.Sovuqqa chidamlilik va g‘ovaklik orasidagi bog‘lanish qanday?
4.Issiqlik o‘tkazuvchanlik va issiqlik sig‘imi nima?
5.Material mustahkamligi nima va u qanday omillarga bog‘liq?
6.Elastiklik, plastiklik va mo‘rtlik nima?
7.Qattiqlikni aniqlash usullarini keltiring.
8.Material xossalarining uning mikro va makrostrukturasiga bog‘liqligini aytib bering?
Nazorat savollari
1. Mineral bog‘lovchilar qanday klassifikatsiyalanadi?
2. Havoyi ohak ishlab chiqarish texnologiyasi va xossalarini aytib bering?
3. Gips bog‘lovchisi xom ashyosi, ishlab chiqarish texnologiyasi, asosiy xossalari
xaqida aytib bering.
4. Portlandsement xom ashyosi, ishlab chiqarish texnologiyasini aytib bering.
5. Portlandsement klinkerining mineralogik tarkibi va unga qo‘shiladigan
qo‘shimchalar nimalardan iborat?
Nazorat savollari

217.

1.Avtoklav nima va unda ishlov berishda qanday kimyoviy jarayonlar yuz beradi?
2.Silikat g‘ishti xom ashyosi tayyorlanishi va xossalari xaqida aytib bering.
3.Ko‘pik silikat va gaz silikat haqida gapirib bering.
4.Gips asosidagi buyumlar to‘g‘risida aytib bering.
5.Gips qoplama listlar nima?
Nazorat savollari
1.Yog‘ochning makro va mikrostrukturasi tavsifi.
2.Yog‘ochning fizik va mexanik xossalari va ularga ta’sir etuvchi omillar.
3.Yog‘och tayyorlanadigan daraxtlar turlari.
4.Yog‘och nuqsonlari nima?
Nazorat uchun savollar
1. Plastmassa nima? U qanday tarkibga ega?
2. Plastmassa tarkibiga kiruvchi komponentlar qanday vazifalarni bajaradi?
3. Plastmassalarning asosiy xossalarini aytib bering.
4. Termoplastik va termoreaktiv polimerlar klassifikatsiyasi.
5. Plastmassalarni tayyorlash texnologiyalarini aytib bering.
SWOD-TAHLIL
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYASI

218.

Strong-kuchli
Opportunity-imkoniyat
Weak-kuchsiz
Drawback-kamchilik, nuqson

219.

Express-testlar
Exspress-testlar ma'lum tushunchalar ketma-ketligidan so'ng (1-2 mavzu) shu
mavzularda o'quvchilarning o'rgangan bilimlarini nazorat qilish va uni mustahkamlash
uchun o'tkazish maqsadga muvofiq. Exspress-testlar adatda shu mavzularga oid 3-4 ta
kichik va yengil mashg'ulot topshiriqlardan yoki testlardan iborat bo'ladi. Exspresstestlarni darsnung ichida qisqa vaqtlarda (5-10 min) o'tkazish mumkin. Topshiriqlar
ko'p variantli tizimda kartochkalarda tarqatiladi. Bu testni o'tkazishdan asosiy maqsad
o'quvchilar DTS minimal talablarini o'zlashtirganliklari tezkor ravishda aniqlab
olishdan iborat.
O‘quvchilarning o‘zlashtirganlik darajalarini nazorat qilish va baholash
topshiriqlarining namunalari turli xil manbalardan yig‘ilgan bo‘lib, ular haqida
ma’lumotga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llash o‘qituvchilar uchun foydadan holi
bo‘lmaydi.
Topshiriqlar quyidagi bandlardan iborat bo‘lishi mumkin:
1. Bo‘sh qoldirilgan joylarni zarur so‘zlar bilan to‘ldiring
2. Jumlaning ma’nosidan kelib chiqib, qavslar ichida keltirilgan so‘zlardan mosini
tanlang va tagiga chizing
3. To‘g‘ri javobni toping
4. Ikki tasdiqdan to‘g‘risini ajrating
5. Ta’rifdagi (jumladagi) xatoni toping
6. Quyida keltirilgan so‘zlarning ma’nosidan kelib chiqib, mantiqiy juftliklarni tuzing
7. Matematik tushuncha va atamalar talqiniga ko‘ra jumlani davom ettiring
8. Quyida keltirilgan formulalar qaysi matematik tushuncha xossalariga tegishli
ekanligiga qarab, jufti-jufti bilan mos guruhlarga ajrating
9. A ustunda berilgan atamaga B ustundagi tegishli talqinni mos qo‘ying
10. Andazaga ko‘ra masala tuzing va uni yeching
11. Sonli yozma ish (diktant)
O‘qituvchi o‘quv taxtasiga bir nechta atamaning nomlarini yozib nomerlab
chiqadi. So‘ng esa, bu atamalarning (tushunchalarning) nomini aytmasdan ta’rifini
ixtiyoriy tartibda o‘qiydi. O‘quvchilar esa bu atama (tushuncha) qaysi raqam ostida
yozilganligini topishlari so‘raladi. Natijada 5, 6, 10, 1, 7, 2, 3, 12, 4, 9, 8 ko‘rinishdagi
sonli satrdan iborat javob hosil bo‘ladi. .
12. Biror mavzuga oid masala yoki savol tuzish

220.

“Kungaboqar”.
Talabalar 4-5 kishidan iborat guruhlarga boʻlinadi. Oʻqituvchi fanning
mavzusidan kelib chiqib, oʻrtaga bitta muammoni tashlaydi. Har bir guruh kungaboqar
yasab, uning markaziga doira joylashtirib, barglar yopishtiradi. Mavzuga qarab, doiraga
har bir guruhga yoki umumiy bitta muammo yozilib, doskaga yopishtiriladi Ajratilgan
vaqt ichida guruhlar birgalikda fikrlarini bargga yozib, uni oʻsha guruh muammosi
yozilgan gulga joylashtirib qoʻyadilar. Bu uslubdan oʻtilgan mavzuni tushuntirish, uni
mustahkamlash va takrorlash hamda talabalar egallagan bilimlarni aniqlashda
foydalanish mumkin.
«Insert» metodi
Sinf oʻquvchilari guruhlarga boʻlinadilar, guruhlar nomlanadi. Oʻqituvchi yangi
mavzuni eʼlon qiladi va har bir guruhdan yangi mavzuga oid ikkitadan fikr
bildirishlarini soʻraydi. Guruhlar navbati bilan (ushbu jarayonda guruhning barcha
aʼzolari faol ishtirok etishlarini taʼminlash maqsadga muvofiq) fikr bildiradilar. Bayon
etilgan fikrlar yozuv taxtasiga yozib boriladi. Faoliyat yakunlangach, oʻqituvchi yangi
mavzu mazmuni yoritilgan matnni oʻquvchilarga tarqatadi. Soʻngra shunday topshiriq
beriladi.
Topshiriq.
a) Matn bilan tanishib chiqing;
b) Matnning har bir qatoriga quyidagi belgilarni qoʻyib chiqing:
Z - matnda guruhlar tmonidan bildirilgan fikr oʻz aksini topgan boʻlsa;
S
- matnda guruhlar tomonidan bildirilmagan fikr yuritilgan boʻlsa;
Dmatnda bildirilgan fikrlarga zid fikrlar mavjud boʻlsa;
?matn bilan tanishish jarayonida tushunmovchiliklar yuzaga kelsa.
Soʻngra guruh aʼzolari shaxsiy qarashlarini oʻzaro oʻrtoqlashadilar, guruh
boʻyicha belgilar soni umumlashtiriladi. Liderlar vositasida har bir belgining miqdori
bayon etiladi va izohlanadi. Oʻqituvchi guruhlar tomonidan qayd etilgan sonlarni
ularning nomlari yozilgan ustunga yozib boradi.
Oʻqituvchi har bir guruh lideri fikrini tugatgach, yuzaga kelgan qarama qarshilik
va tushunmovchiliklarni oʻquvchilar toʻgʻri xal etishlariga va tushunib olishlariga
yordam beradi.
Shundan soʻng guruhlar darslikda berilgan matn bilan tanishib chiqib, asosiy
tushunchalarni ajratidalar ular oʻrtasidagi mantiqiy munosabatlarni ochib berishga
harakat qiladilar (modellashtiradilar). Guruhlar tomonidan ilgari surilgan fikrlar
umumlashtirilib, liderlar tomonidan sinf jamoasida yetkaziladi.

221.

Yangilik kashf etish orqali oʻrganish (evristik) usuli
Bu yondoshuv oʻquvchilarning egallagan nazariy bilimlarini tadbiq etish bilan
bir qatorda ularning oʻz-oʻzlarini ragʻbatlantirish orqali bilim va koʻnikmalar
toʻplashlariga sharoit yaratadi.
Metodning asosiy tamoyillari quyidagicha:
1. Oʻrganishdan maqsadni avvaldan aniqlab olish talab qilinadi.
2. Oʻrganish jarayoni maʼlum bir topshiriqqa yoʻnaltirilgan boʻlishi kerak.
3. Topshiriq quyidagilarni taʼminlaydi:
Tayanch maʼlumot olish uchun asos
Oʻquvchi uchun notanish boʻlgan maʼlumotga chuqur kirib borishiga undaydigan
soʻrovga eʼtibor berish
Oldindan aniqlangan va oʻrganishga asoslangan natijalar.
4. Muvaffaqiyat – faoliyat-yutuq motivatsiyasiga asoslangan.
5. Guruhdagi hamkorlik:
fikr va faoliyatni ragʻbatlantiradi
mushohadaga chorlaydi
guruh ichida ikki tomonlama fikr-mulohazalar bilan taʼminlaydi.
6. Shaxs yoki guruhning ehtiyojidan kelib chiqqan holda oʻqituvchining qoʻshajak
hissasiga ajratilgan vaqt chegaralangan.
7. Oʻqituvchi asosan oʻqish jarayonini yengillashtiruvchi va ikki tomonlama fikrmulohazalar bilan taʼminlovchi shaxs vazifasini oʻtaydi. Kamdan-kam hollarda
oʻqituvchi maʼlumot bilan taʼminlaydi.

222.

Baliq skeleti
muammo muammo muammo muammo
hal qilish hal qilish hal qilish hal qilish
Taʼrifi
Muammoni qoʻyish va hal qilishning mazkur modeli bir qator muammolarni
taʼriflash va yechib koʻrishga imkon beradi.
Strategiya:
1. Bir varaq oq qogʻozda (vatman yoki A-3 varagʻi) baliq skeleti chiziladi (boshi,
kemirchagi, qovurgʻalari).
2. Yuqoridagi «suyagiga» muammo ifodalanishi, pastidagiga esa - ushbu muammo
mavjudligini (yoki uni hal qilish yoʻlllari, oʻqituvchi oʻz oldiga qoʻygan maqsadga
qarab) isbotlovchi faktlar yozib qoʻyiladi.
3. Toʻldirilgan sxemaning taqdimoti.
Foydalanish doiralari
Tabiiy va aniq fanlarda, muammoli taʼlim berish uslubidan foydalanganda.
Afzalliklari
Ushbu sxema muammolarning
xususiyatlarini aks ettiradi.
oʻzaro bogʻliqligi,
ularning kompleks
Qiyinchiliklar
Muammolarni ifodalashda qiyinchiliklarga duch kelish mumkin.

223.

Asosiy va qo‘shimcha o‘quv adabiyotlar hamda axborot manbaalari
Asosiy adabiyotlar
1.
Duggal S.K. “Building materials” Xindiston New Delhi. 2008.
2.
Samigov N. A. “Qurilish materiallari va buyumlari”. Darslik. Toshkent.
“Cho‘lpon”. 2013y. 319b
3.
Qosimov E. “Qurilish ashyolari”. Darslik. T.:«Mehnat».–2004, - 512 b.
4.
Samigov N.A. Stroitelnыe materiali i izdeliya. Uchebnik. Tashkent. Fani
texnologiya. 2015 s.400.
5.
Qosimov E.U, Samigov N.A. “Qurilish ashyolaridan tajriba ishlari” O‘quv
qo‘llanma. T. 2014y.
Qo‘shimcha adabiyotlar
1.
Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston
Respublikasining Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. // Xalq so‘zi
gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11.
2.
Mirziyoev SH.M. Istiqbolli iqtisodiy loyixalar aholi farovonligini yanada
oshirishga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining joylarda ijtimoiyiqtisodiy islohotlarning borishi, amalga oshirilayotgan bunyodkorlik va
obodonlashtiorish ishlari bilan yaqindan tanishish, xalq muloqot qilish maqsadida
27yanvar kuni Xorazm viloyatiga tashrifi doirasida so‘zlagan nutqi. // Xalq so‘zi
gazetasi. 2017 yil 28 yanvar, № 21 (6715).
3.
Mirziyoev SH.M. Bunyodkorlik va obodonlashtirish- taraqqiyotimiz va
farovonligimizning yorqin ifodasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining joylarda
ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning borishi, amalga oshirilayotgan bunyodkorlik va
obodonlashtiorish ishlari bilan yaqindan tanishish, xalq muloqot qilish maqsadida 1011fevral kunlari Surxondaryo viloyatiga tashrifi doirasida so‘zlagan nutqi. // Xalq so‘zi
gazetasi. 2017 yil 14-fevral, № 32 (6726).
4.
Кривенко П.В. и др. “Строительное материаловедение”. Учебное пособие.
Киев 2007г.
5.
Samig’ov N. A., Samig’ova M.S. “Qurilish materiallari va buyumlari”. Darslik.
Toshkent. “Mehnat”. 2004y. 310b.
6.
Samig‘ov N.A., Xasanova M.K., Zokirov J.S., Komilov X.X. “Qurilish
materiallari fanidan misol va masalalar to‘plami”. O‘qituvchi. 2005. 146b.
7.
Qosimov E.U., Nizomov T.A. “Arxitektura ashyoshunosligi” Darslik. Toshkent.
“CHo‘lpon”. 2014y. 510b.

224.

8.
Samig`ov N.A., Xasanova M.K., Zokirov J.S., Komilov X.X. “Qurilish
materiallari fanidan misol va masalalar to`plami”. O`qituvchi. 2005. 146b.
9.
Samig`ov N.A., Israilov D.X., Siddiqov I.I. “Bino, inshootlar va ularning
yong`inga bardoshliligi”. Toshkent. Darslik. Tafakkur 2010. 257b.
10. Samig’ov N.A. “Bino va inshootlarni ta’mirlash materialshunosligi”.
Toshkent. Darslik. Faylasuflar milliy jamiyati. 2011y. 399b.
11. Qosimov E.U., Akbarov M.O. “Pardozbop qurilish ashyolari”. Toshkent.
O‘zbekiston. 2005. 300b.
12. Qosimov E.U., Akbarov M.O. “Yo‘l qurilish ashyolari”. Toshkent. O‘zbekiston.
2005. 264b.
13. Qosimov E.U. “O‘zbekiston qurilish ashyolari”. O‘quv qo‘llanma.
Toshkent, 2002y. 204 b.
16. Odilxo‘jaev A.E., Toxirov M.K. “Qurilish materiallari”. O‘quv qo‘llanma. T.
2002y. 121b.
Internet saytlari
1. http://edu.profedu.uz/
2. http://ziyonet.uz/
3. http://uz.infocom.uz/
4. www.ibeton.ru
5. www.beton.ru
6. www.stroymat.ru
7. www.alfastroycom.ru
8. www.allbeton.ru
9. www.ap-stroy.ucoz.com