Просты сказ

1.

Просты сказ
Тыпы аднасастаўных сказаў
з галоўным членам сказа
выказнікам
Назыўны
з галоўным членам сказа
дзейнікам
з галоўным членам сказа дзейнікам
Назоўнік у Н. скл.
Ціхая раніца. Гарачыня.
Адрознівайце !
Раніца ціхая (двухсастаўны неразвіты сказ).
Ціхая раніца (аднасастаўны назыўны сказ).
Ціхая раніца ў вёсцы (двухсастаўны няпоўны сказ).

2.

Від аднасаст.
сказа
Пэўнаасабовы
Няпэўнаасабовы
Безасабовы
Абагульненаасабовы
з галоўным членам сказа выказнікам
Выказнік выражаны
Можна
дзеясловам
падставіць
а) 1, 2 ас. адз./мн. л.
я, ты,
б) загадны лад (!)
мы, вы
а) 3 ас. мн. л. цяп./буд. яны
ч.
б) пр. ч. мн. л. (!)
Безасабовым
дзеясловам,
інфінітывам + трэба,
нельга, хочацца …
1, 2, 3 ас. цяп./буд. ч. любы
(прыказкі, прымаўкі)
займеннік,
акрамя я
Адрознівайце !
Ішлі ў школу (аднасастаўны няпэўна-асабовы сказ).
Ішоў у школу (двухсастаўны няпоўны сказ).
Прыклад
Іду ў школу.
Ідзі ў школу!
Ідуць у школу.
Ішлі ў школу.
Вечарэе. Але яшчэ
горача. І не хочацца ісці
ў хату.
Людзей слухай, а свой
розум май. Салаўя
песнямі не кормяць.

3.

Выказнік
просты
Я спяваю.
Ён хутка выведзе вас на
чыстую ваду.
састаўны
Пеця будзе доктарам.
Таня стала прыгожай.
Састаўны выказнік
дзеяслоўны
дзеяслоў-звязка + інфінітыў
іменны
дзеяслоў-звязка + іменная часціна мовы

4.

Састаўны дзеяслоўны выказнік
дзеяслоў-звязка выражаны
а) фазавы дзеяслоў (пачынаць,
працягваць, заканчваць)
б) мадальны дзеяслоў (магчы,
хацець, жадаць)
в) кароткі прыметнік (рад, повен,
гатоў, весел, люб, міл)
прыклад
Грыбы пачалі расці. Артыст працягваў
спяваць. Ён закончыў працаваць.
Яна ўмее спяваць. Ён не можа
працаваць.
Я рад бачыць вас. Артыст гатоў
спяваць.
Састаўны іменны выказнік
дзеяслоў-звязка выражаны
а) быць
б) станавіцца, з’яўляцца, здавацца,
называцца, зрабіцца
в) дзеясловы руху і стану прыйсці, прыбегчы,
сядзець
прыклад
Я буду настаўніцай.
Ён аказаўся сціплым.
Яна прыйшла маркотная.
Яна сядзела шчаслівая.

5.

Працяжнік паміж дзейнікам і выказнікам
працяжнік ставіцца
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
назоўнік – назоўнік
інфінітыў – інфінітыў
назоўнік – інфінітыў
інфінітыў – назоўнік
лічэбнік – лічэбнік
назоўнік – лічэбнік
лічэбнік – назоўнік
назоўнік – фразема
назоўнік – выклічнік
назоўнік – усечаны дзеяслоў
Мой Мінск – прыгожы горад.
Жыццё пражыць – не поле перайсці.
Твая задача – сачыць за ходам справы.
Знайсці работу – справа нялёгкая.
Два ды два – чатыры.
Даўжыня дарогі – два кіламетры.
Чатыры гады – век немаленькі.
Нівы – вокам не акінуць.
Справы – жах!
Наш Мікіта – скок на ганак!
11
назоўнік – гэта, вось, значыць
Мова – гэта душа народа.
працяжнік не ставіцца
1
2
назоўнік назоўнік
перад адмоўем не
3
перад параўнальным злучнікам
як, нібы, быццам, што
чл. сказа, пабочнае слова, часціца
пасля асабовага займенніка
4
5
Прыгожы горад мой Мінск!
Адзін у полі не воін. Але: Жыццё пражыць – не поле
перайсці (інфін.). Дзяўчына – не адвесці вачэй
(фразеал.).
Алена як сястра мне.
Жыццё нібы невядомая дарога.
Хлопцы, відаць, вопытныя рыбакі.
Я сын настаўніка.

6.

Просты ўскладнены сказ
з’яўляюцца членамі сказа
Адказваюць на аднолькавае пытанне, адносяцца да
аднаго слова.
Адасабляюцца акалічнасці, дапаўненні, азначэнні,
прыдаткі.
1.1 Аднародныя
члены сказа
1.2 Адасобленыя
даданыя члены
сказа
1.3 Удакладняльныя Удакладняюць сэнс папярэдняга члена сказа,
члены сказа
звужаюць яго значэнне.
2.4 Зваротак
2.5 Пабочныя
канструкцыі
2.6 Устаўныя
канструкцыі
2.7 Параўнальны
зварот
не з’яўляюцца членамі сказа
Той прадмет ці асоба, да якой звяртаюцца.
Выражаюць адносіны таго, хто гаворыць, да зместу
выказвання.
Дадатковая інфармацыя, удакладненне, тлумачэнне
да якога-небудзь слова
Супастаўленне прадметаў і з’яў па якіх-небудзь
агульных рысах

7.

Аднародныя і неаднародныя азначэнні
1.1
1.2
1. азначэнні ў прэпазіцыі аднародныя
Характарызуюць прадмет з аднаго боку У садзе раслі жоўтыя, чырвоныя півоні.
1.3
Першае азначэнне адзіночнае, а другое Нешырокая, зарослая крапівою дарога была побач.
развітае
Азначэнні-эпітэты
Прыемнае, салодкае пачуццё поўніла яе сэрца.
2.1
2. азначэнні ў постпазіцыі аднародныя
Раптам наляцелі хмары, цёмныя, бясформенныя.
3.1
3.2
Заўсёды!
3. азначэнні ў прэпазіцыі неаднародныя
Характарызуюць прадмет з розных
У садзе раслі высокія жоўтыя півоні. Міця накінуў сіні
бакоў
шарсцяны* шалік.
Першае азначэнне развітае, а другое
Зарослая крапівою нешырокая дарога была побач.
адзіночнае
*Такія азначэнні часта выражаны або рознымі часцінамі мовы, або прыметнікамі розных разрадаў
(якасны і адносны)
Запомніце!
Іменная частка (выражаная прыметнікам, дзеепрыметнікам) састаўных выказнікаў заўсёды
аднародная і раздзяляецца коскай. Напр.:
Паветра было гарачае, насычанае.

8.

Аднародныя члены сказа
коска ставіцца
1
Пры бяззлучнікавай сувязі
2
Перад супраціўнымі
злучнікамі
3
4
5
схема
О, О, О
О, а / толькі О
О, але (ды) О
О, аднак / затое О
О, хоць (хаця) О
Перад другой часткай
калі не О, то О
парных злучнікаў
не толькі О, але і О
не столькі О, колькі і О
як О, так і О
хоць і О, але і О
Паміж парамі аднародных О і О, О і О
членаў
О або О, О або О
О ды О, О ды О
Перад злучнікамі, якія
і О, і О, і О
паўтараюцца
то О, то О, то О
не то О, не то О
-- О, і О, і О
О, ні О, ні О
О, або О, або О
О, ці О, ці О
-- О, О, і О, і О (ЦТ 2021)
прыклад
У садзе раслі слівы, грушы, яблыні.
Рака была неглыбокая, але плыткая.
Ён быў не толькі паэтам, але і
кінасцэнарыстам, драматургам.
На рынку прадаваліся ягады і грыбы,
садавіна і агародніна.
І садавіна, і агародніна, і лясныя дары былі
на рынку. Але:
-- Садавіна, і агародніна, і грыбы былі на
рынку.
-- Беларускія керамічныя фігуркі, свістулькі,
і званочкі, і посуд ведаюць у многіх краінах
свету.

9.

Знакі прыпынку ў сказах з абагульняльным словам
пры аднародных членах сказа
1 ʘ: О, О, О.
2 О, О, О – ʘ.
3 ʘ: О, О, О – … .
ʘ – абагульняльнае слова
Усё расло ў садзе: слівы, грушы, яблыні.
Слівы, грушы, яблыні – усё расло ў садзе.
Усё: слівы, грушы, яблыні – расло ў садзе.
Запомніце!
-- Кампаненты фразеалагізма не з’яўляюцца аднароднымі членамі і коскай не
раздзяляюцца.
Ні жывы ні мёртвы
Ні рыба ні мяса
-- Аднародныя члены сказа, звязаныя рознымі злучнікамі, коскай не
раздзяляюцца.
О або О ці О

10.

Адасобленыя азначэнні
1 Х, I
I.
2 I
I Х.
Але: I
I, Х.
Х – асабовы займеннік
Дыстантнае становішча
Дадатковае
акалічнаснае значэнне
прычыны (чаму?) ці
ўступкі (нягледзячы на
што?)
Х – паяснёнае слова
I
I – азначэнне
Трава, падвялая на сонцы, чакала дажджу.
Падвялая на сонцы трава чакала дажджу.
а) Падвялая на сонцы, яна чакала дажджу.
б) Падвялая на сонцы, чакала трава
дажджу.
в) Лёгка апранутыя, хлопцы хутка пачалі
мерзнуць. Унутрана ўсхваляваны, доктар
быў знешне спакойны.
Адрознівайце!
Настаўнік даў новае заданне – напісаць сачыненне.
Настаўнік даў заданне напісаць сачыненне.

11.

12.

Адасобленыя прыдаткі
Адасабляюцца прыдаткі
1 Заўсёды адзіночныя і развітыя, якія
адносяцца да асабовага займенніка
Прыклады
Лепшая вучаніца ў класе, яна была і
лепшай сяброўкай для многіх з нас.
2 Якія маюць дадатковае акалічнаснае
значэнне прычыны ці ўступкі
3 Развітыя, якія стаяць пасля назоўніка
(звычайна ў канцы сказа)
Старэйшая дачка ў сям’і, сястра заўсёды
была памочніцай маці.
Паважна хадзіў побач бусел – гаспадар
навакольных балот. Але: Паважна хадзіў
побач гаспадар навакольных балот бусел.
Іван, інжынер, зрабіў дакладны разлік. Але:
Інжынер Іван зрабіў дакладны разлік.
4
Адзіночныя і развітыя, якія адносяцца да
ўласнага назоўніка і стаяць пасля яго
5
Якія звязваюцца з азначаемым
назоўнікам словамі па прозвішчы, па
мянушцы, па клічцы, па імені, родам.
Кошка, па клічцы Марфа, ляжала побач.
Якія даюць другую назву прадмету і
звязваюцца з паяснёным словам
злучнікамі ці, або.
7 Якія звязваюцца з назоўнікам злучнікам
як і маюць значэнне прычыны.
Палын звычайны, або чарнобыль, расце
каля дарог.
6
Мікола, як сын лесніка, добра ведаў лясныя
сцежкі.
Адрознівайце!!!
Калі канструкцыя са злучнікам як мае значэнне “у якасці”, то яна не адасабляецца. Яго
ўсе ведаюць як чалавека неспакойнага.

13.

14.

Адасобленыя акалічнасці
Развітыя акалічнасці
1
2
Адасабляюцца незалежна ад месца ў сказе
Дзеепрыслоўны зварот
У садзе пачала расці трава, набіраючыся моцы.
Састаўны прыназоўнік нягледзячы Нягледзячы на дождж, мы пайшлі ў лес.
на + назоўнік
Не адасабляюцца
1
Фразеалагізмы
Нельга сядзець склаўшы рукі.
2
*Дзеепрыслоўныя звароты са злучальным
Каму падабаюцца кнігі, чытаючы
словам які
якія можна заснуць?
3
*Дзеепрыслоўныя звароты, перад якімі
Чалавек можа гаварыць і не
стаяць часціцы і, толькі, нават
падумаўшы як след.
4
*Прыслоўе + і + дзеепрыслоўны зварот
Ён
ішоў
павольна
і
не
аглядваючыся назад.
* Факультатыўныя звесткі для здачы экзамена ў форме ЦТ
Адзіночныя акалічнасці
1 Адасабляюцца перад дзеясловам-выказнікам
2 Не адасабляюцца пасля дзеяслова-выказніка
Жнучы, Ганна ціха спявала.
Нельга чытаць лежачы.

15.

Злучнікі пры адасобленых акалічнасцях
Правіла
1 Паміж дзвюма акалічнасцямі,
выражанымі дзеепрыслоўнымі
зваротамі і звязанымі злучнікам і,
коска не ставіцца
2 Калі можна прапусціць адасобленую
акалічнасць, не парушыўшы
структуру сказа, коска ставіцца
3 Калі нельга прапусціць адасобленую
акалічнасць, не парушыўшы
структуру сказа, коска не ставіцца
Прыклад
Выкапаўшы бульбу і
перабраўшы яе, мы пайшлі
вячэраць.
Не стойце на месцы, а,
пераадольваючы цяжкасці,
ідзіце наперад.
Кожны тыдзень бацькі хадзілі
ў тэатр, а вярнуўшыся
дадому, абмяркоўвалі п’есу,
ігру акцёраў.

16.

17.

Адасобленыя дапаўненні
Спосаб выражэння дапаўнення
Прыклад
Выражана назоўнікам або займеннікам ва Акрамя дзяцей, на пляцоўцы нікога не было.
ўскосных склонах з прыназоўнікам акрамя,
апрача, замест, за выключэннем.
Адрознівайце!!!
Дапаўненне з прыназоўнікам замест не адасабляецца, калі прыназоўнік можна
замяніць сінанімічным прыназоўнікам за: Я паеду на вакзал замест цябе.
Адасобленыя ўдакладняльныя члены сказа
1
2
3
Азначэнне
Высокія, у рост чалавека, хвалі падымаліся
вакол.
Акалічнасць
Тут, пад дрэвам, мы і спыніліся.
Тады, у гады маладосці, усё было паіншаму.
Канструкцыі са словамі асабліва, нават, У кожнага чалавека, нават самага
пераважна, у тым ліку, у прыватнасці, смелага, ёсць пачуццё страху. Навокал быў
напрыклад і інш.
лес, пераважна хваёвы.
Адрознівайце!!!
Калі словы асабліва, нават, пераважна, у тым ліку, у прыватнасці, напрыклад не
маюць удакладняльнага значэння, коска перад імі не ставіцца. Сёння дзень асабліва
цёплы. Няма нават маленькіх хмарак.

18.

19.

Параўнальны зварот
1
2
1
2
Параўнальны зварот выдзяляецца коскай
o Што параўноўваецца
Мядзведзь стаяў нерухома, як
o З чым параўноўваецца
пень, і пільна глядзеў на
o На аснове чаго параўноўваецца
чалавека.
!!! Вельмі часта ёсць дзеяслоў-выказнік
У сказе ёсць указальныя словы
І дзе на свеце ёсць такая, як
той, так, такі
Нёман, рэчанька другая?
Коска не ставіцца перад параўнальнымі злучнікамі
У складзе фразеалагізмаў
Дождж ліў як з вядра.
У складзе выказнікаў
Ірына як сястра мне.

20.

Фраземы са словам як (коскай не выдзяляюцца)

21.

Зваротак
1
2
3
Зваротак выдзяляецца коскамі
Незалежна ад месца ў сказе *
Прыклады
Не крычыце, птушкі, не заві
мяне, лес!
Калі стаіць пасля выклічніка ой, эх, ах і Ох, дзядуля, доўга ж ты ішоў.
пад.
Калі стаіць пасля займенніка ты (вы)
Ты, родны горад, навекі са
мною.
*У пачатку сказа можна ставіць клічнік. Мой край! Ніколі не забуду тваёй
ласкі.
Запомніце!!!
Часціца о не аддзяляецца коскай ад зваротка. О мой край дарагі! Ты часцінка
мая.

22.

Пабочныя словы, устаўныя канструкцыі
1
2
3
4
5
Значэнне
Розная
ступень
упэўненасці
Пабочныя словы і спалучэнні
Большая: безумоўна, вядома,
бясспрэчна, сапраўды, канешне
(канечне). Меншая: здаецца, магчыма,
мабыць, відаць, можа
Пачуцці,
На шчасце, на радасць, на бяду, на
эмоцыі
гора, на маё задавальненне, на
здзіўленне
Крыніца
Кажуць, як кажуць, паводле звестак, як
паведамлення паведамляе, па-мойму, на маю думку
Парадак
думак і іх
сувязь
Спосабы
афармлення
думак
Па-першае, нарэшце,апрача таго,
наадварот, такім чынам, скажам, між
іншым, значыць
Адным словам, інакш кажучы, можна
сказаць, ва ўсякім выпадку
Прыклады
Сёння, напэўна, будзе
дождж. Заўтра, відаць,
будзе цёпла.
На шчасце, мы прыехалі
без спазнення.
Як сцвярджаюць
вучоныя, нас чакаюць
перамены.
Ён, між іншым, мой
лепшы сябар.
Ва ўсякім выпадку, вы
робіце правільны выбар.
Запомніце!
Словы нават, таксама, менавіта ніколі не бываюць пабочнымі.
Слова мо (можа) коскай не выдзяляецца. Мо трэба пачакаць?

23.

Знакі прыпынку пры пабочных словах
Правіла
Прыклад
Пабочныя канструкцыі на
Нішто, здавалася, на
пісьме выдзяляюцца коскай. парушыць яго спакою.
Пабочная канструкцыя у
становішчы пасля злучніка
выдзяляецца коскай.
Пабочная канструкцыя у
становішчы пасля злучніка
не выдзяляецца коскай.
Яму трэба бегчы, але, на
жаль, ён не можа
скрануцца з месца.
Калісьці тысячы, а можа,
мільёны гадоў назад тут
было мора.
Праверка
Можна прапусціць.
Структура сказа не
парушыцца.
Можна прапусціць.
Структура сказа не
парушыцца.
Нельга прапусціць.
Структура сказа
парушыцца.

24.

Адрозненне пабочных слоў ад іншых слоў у сказе
Пабочнае слова
Відаць, сёння ўжо не прыедзем.
Вёска, праўда, была невялікая.
Здавалася, усё закончыцца добра.
Ён, аднак, не спяшаўся гаварыць.
Няма, бадай, прыгажэйшай пары
года, чым лета.
Член сказа
Вёску было відаць здалёк.
Праўду нідзе не схаваеш.
Яна здавалася маладой.
Аднак гэта было не так.
Бадай у кожнай вёсцы быў сад.
Адрозненне ўстаўных канструкцый ад пабочных
Устаўная
Выражае дадатковую
канструкцыя інфармацыю да канкрэтнага
слова ў сказе (часцей). У сказе
выдзяляецца працяжнікамі
або дужкамі.
Пабочная
Надае тое ці іншае сэнсавае
канструкцыя адценне ўсяму сказу. У сказе
выдзяляецца коскамі.
У сажалцы заўсёды
халодная, празрыстая – аж
жвір на дне відаць – вада.
Шчырага прывітання, як
чакаў Максім, не
атрымалася.