Өсімдіктер ағзасының құрылысы

1.

Оңтүстік қазақстан мемлекеттік
педагогикалық университеті
Орындаған Асилхан Назым
Қабылдаған: Исалиева Нурбағила
Тобы: 1301-31

2.

Жоспар:
I Кіріспе
II Негізгі бөлім
1. Өсімдік жасушасының құрылысы
2 ӨСІМДІК ҰЛПАЛАРЫ
3. Ұлпа туралы зеріттеген ғалымдар
4. Лабораториялық оптикалық құралдар және олармен жұмыс істеу
ережелері
5. Өсімдіктер клеткасының құрылысы мен алуан түрлілігі
6. Пластидтер
III Қолданылған әдебиеттер тізімі
IV Қорытынды

3.

Кіріспе
Жасушаның микроскопиялық және субмикроскопиялық структурасы және
тіршілік әрекеті жөніндегі ғылымды – цитология деп атаймыз. Яғни цитология
жасуша туралы ілім.
Алғашқы рет жасушаны бузинаның жабындық ұлпасын тозды зерттеу
барысында ағылшын жаратылыс зерттеушісі Р.Гук көрген. Ол 1609 ж. Г.
Галилей және әкелі балалы Янсендердің ойлап тапқан микроскоптарын
жетілдіріп, оны өсімдіктер мүшелерінің жұқа кесінділерін зерттеуге
пайдаланған. Өзінің зерттеулерінің нәтижесін Р.Гук 1965 ж. жарық көрген
«Микрография» деген шығармасында толық баяндаған және осы еңбегінде ол
алғашқы рет «клетка», яғни жасуша деген ұғымды қолданған. Уақыт өте бұл
ғылыми терминге айналды. Тоз қабаты тек қабықшалары ғана болатын, өлі
жасушалардан тұратын болғандықтан, жасушаның тіршілік әрекеті негізінен
оның қабықшасына байланысты болады деген қате пікір қалыптасқан. Ол
кезде жасуша ішілік заттарға онша көп көңіл бөлінбеген. Оларды «қоректік
шырын» немесе «өсімдік кілегейлері» деп қараған.
Тек ХІХ ғасырда ғана жасуша ішілік заттарға зерттеушілер көңіл аудара
бастады. Бірақ бұл кезге дейін крахмал дәндері, кристалдар, хлоропластар
және тағы басқа жасушаның кейбір бөліктері белгілі болған еді.

4.

Барлық тірі ағзалар сияқты
өсімдіктер де жасушалардан
құралады. Өсімдік жасушалары
басқа жасушаларға ұқсас,
онда да жарғақпен шектелген
цитоплазма болады. Сондай-ақ,
олар көптеген басқа жасуша
түрлері секілді ядро мен
митохондрия сияқты
органоидтардан тұрады. Бірақ,
өсімдік жасушалары көбінесе үлкен
тұрақты вакуольдер мен
хлоропласттардан құралуымен
және целлюлозадан жасалған
жасуша қабырғасының болуымен
ерекшеленеді

5.

ӨСІМДІК ҰЛПАЛАРЫ
Ұлпа – құрылысы және атқаратын қызметі жағынан
ұқсас жасушалар жиынтығы.Егер ұлпа жасушаның
бір ғана түрінен тұрса қарапайым ұлпа деп аталады.
Паренхима, колленхима және склеренхима –
қарапайым ұлпалар.Егер ұлпа екі немесе одан көп
жасушалар түрінен тұрса күрделі ұлпа деп аталады.
Флоэма, ксилема және эпидерма – күрделі ұлпалар .

6.

Ұлпа туралы
зеріттеген ғалымдар
Ұлпа туралы ғылымның
негізін салған белгілі италия
ғалымы М.Мальпиги мен
ағылшын ғалымы Н.Грю (1671
ж.) болған. Олардан кейін
микроскопиялық техниканың
даму барысында ұлпалар
туралы көптеген жаңалықтар
мен жаңа эксперименттік
деректер жинақтала басталды.
1807 жылы фитогистолог Г. Линк
өзінің зерттеулерінің нәтижесінде
ұлпаларды жасанды түрде
паренхималық және
прозенхималық деп екі топқа бөлді.
Бұл сипаттама әлі күнге дейін
Ван-Тигем (1891)
ұлпаларды тірі және өлі
ұлпалар деп бөлді. Олай
бөлу заңды да еді, егер
олардың атқаратын
қызметтерін ескермегенде.
Алғашқы табиғи әрі нақты
жіктеуді физиолог Ю.Сакс (1868)
ұсынды. Ол морфологиялық
ұқсастықтарын, физиологиялық
ерекшеліктерін ескере отырып
ұлпаларды үш топқа бөлді:
жабындық,
негізгі,
өткізгіш.
Және олардың элементтеріне,
өсімдіктер денесінде
орналасуына, атқаратын

7.

Лабораториялық оптикалық
құралдар
Әртүрлі оптикалық аспаптардың жұмыс
істеу принциптерінің негізінде
геометриялық оптиканың заңдары жатыр.
Бұл аспаптардың негізгі бөлігі — нәрсенің
кескінін салатын оптикалық жүйе. Қандай
мақсатта пайдаланылатына орай
оптикалық аспаптардың осындай түрлері
бар: проекциялық аппараттар,
микроскоптар, телескоптар,
фотоаппараттар т.б
Қызықты ақпараттар
1609 жылы Италия ғалымы, физик Г.
Галилей 2 дөңес әйнектен құралған
объективімен окуляры бар 40-тан 300
есеге дейін үлкейтіп көрсететін күрделі
құрал құрастырған.
Голландия ғалымы Антон ван Левенгук
дөңес әйнектерді өңдеу арқылы
микроскоп құрастырып, алғаш рет
бактерияларды, қанның қызыл
түйіршіктерін, ер адамның жыныс
сұйықтығындағы жасушаларды көрген.
Лупа - Нәрсенің ұсақ
бөлшектерін ажыратып көру
үшін оны үлкен көру
бұрышымен қарау керек.
Оптикалық аспаптардың
көмегімен нәрсені көзге
жақындату арқылы көру
бұрышын үлкейтуге болады.
Үлкен көру бұрышына тор
қабықтағы үлкен кескін
сәйкес келеді. Ұсақ
нәрселерді қарап, көру үшін
қолданылатын ең қарапайым
құрал — қысқа фокусты (F ≈ 10
см) жинағыш линза. Оны лупа
деп атайды. Әдетте лупаны
көзге жақын ұстайды, ал
қарайтын нәрсені фокаль
жазықтығына
орналастырады. Осы кезде
тор қабықтағы кескін көзге
күш түсірмей-ақ пайда
болады.

8.

Үлкейтіп көрсететін
құралдар және
микроскоппен жұмыс
істеу тәртібі
Микроскопты үстелдің
шетінен 5-8 см
қашықтыққа қойып,
барлық бөлімдерін
таза жұмсақ
шүберекпен сүртіп
тазартылуы тиіс екенін
айтып, әр бөлімдерін
қалай пайдалану керек
екендігін (бұранданы
жоғары, төмен қозғау;
айнаны жарыққа
бағыттап жарық ұстау
жолы; көретін затты
заттық үстелдің үстіне
дәлдеп қою, т.б.)
Микроскоппен жұмыс істегенде мынадай
ережелер есте болуы керек:
А) микроскопты бір орынға орнықтырып
қойғаннан кейін жұмыс істеп біткенше екінші
орынға жылжытуға болмайды, жылжытса
объект көрінбей қалады;
Ә) алдымен айнамен жарық түсіріледі, егер
микроскопта объектив екеу болса (бірі – кіші,
екіншісі – үлкен) алдымен кіші объективпен
қарайды;
Б) микроскопты бір қалыпты температурада
сақтайды, қалай болса, солай қоя салса, шаң
басып әйнектері күңгірттеніп бұзылады;
В) ауық-ауық жұмсақ, құрғақ шүберекпен
окуляр мен объективтің сыртқы линзаларын
сүртіп тазалайды;
Г) микроскоп өте күрделі құрал болғандықтан
оны химиялық реактивтермен, улы
химикаттармен қатар қоюға болмайды.

9.

Өсімдіктер клеткасының құрылысы
алуан түрлілігі
Барлық тірі организм дер
клеткалардаы тұрады . Бір
клеткалылар (бактериялар,
қарапайымдар, балдырлар)
тек жалгыз клеткадан, ал көп
клеткалылар (көпшілік
жасыл өсімдіктер мен
жануарлар) негізінен бірнеше
мыңдаған клеткалардан
тұрады. Клетка барлық тірі
организмдерге төн
тіршіліктік қасиеттерге ие;
зат жөне энергия алмасу, өсу,
көбею, негізгі ұрпақтық
белгілерін беру, қозғалу,
сыртқы ортаның әсерлерін
Қазіргісезіну
кездегі(тітіркену).
жөне өткен геологиялық
дөуірлерде өмір сүрген
организмдерде клетканың басты екі типі
белгілі: нрокариотты
(бактериялар мен көк-жасыл балдырлар)
және эукариотты
клеткалар (барлық бір және көп клеткалы
оршнизмдер - өсімдіктер
мен жануарлар, саңырауқұлақта
Клетка қызметі, оны ң қүрам ы н д ағы
әр тү р л і
органоидтары на( ядро, пластидтер,
хром осом дар, клетка мембранасы,
митохондрийлар және т.б.) бөлінген.
Клетка өте күрделі қүрамды болады.
Оның барлық қүрам бөліктері, өз
кезегінде
өтетүңгыш
жоғарырет
дөрежеде
Ғылыми
әлемде
‘клетка’ үғымын XVI
маманданган,
ғасырдыц
70-ші жылдарында ағылшын ғалымы Р.
Гух қолданды. Клеткалық теорияның негізін
қалауш ылар неміс ғалымдары; ботаник М.
ШлейДен және зоолог Т.Ш ванн (1839). Бүл
теория барлық организм дердің өте үсақ қүры
лы м ды қ элем енттерден - клеткалардан
кұрылатынын, олардың ірікгелген тобы (немесе
жеке
клетка) организмде белгілі қызмет атқаратынын
дөріптеді. Жаңа клетка тек басқа клетка екіге
бөлінгенде ғана пайда болатыны туралы
айтылды. Клетка қүрылымын терең зерттеулер
XX ғасырдың 30-шы жылдарында электронды
микроскоп дүниеге
келгеннен басталады.

10.

Өсімдік клеткаларының құрылысы
оның негізгі бөлімі — протопластқа
және клеткада болатын басқа
заттарға бөлініп қарастырылады.
Протопласт. Протопласт дегеніміз —
өсімдік клеткаларында тіршілік
процестерінің (зат алмасу, қимыл,
тітіркену, көбею, тұқым қуалауы т.б.
) туғызатын негізгі бөлімі.
Протопластқа жататындар:
протоплазма, ядро, пластидтер,
хондриосома — митохондрий,
рибосом, лизосом, Гольджи
аппараты т.б. Клетканың бұл
бөліктері органелла немесе
органоидтар делінеді.
Протоплазма –
клетканың белгілі
химиялық құрамы бар,
әр қилы консистенцияда
(қоймалжың, қатыңқы)
болатын, меншікті
салмағы 1,025-1,050
келетін тірі заты.

11.

Пластидтер
Пластидтер (грек тілінен plastides - жасайтын, түзейтін) - эукариоты өсімдік
засушасының органоид тары. Әрбір пластидада кос мембранналық
құрылисы бар. Олар пішіні, мөлшері, құрылисы мен қызметтері ботынша
әртүрлі. Түсі ботынша засыл пластид тер, (хлоропласта), сары-ашық қызыл
және қызыл. (хромопласта) және түссіз, (лейкопластырь) ажыратылады.
Пластидтер меристемалық засушалардың пропластидалардан онтогенезде
біртұтас шығу тегі бар. Пластидалардың өзара айналулар мүмкін.
эукариоты өсімдікорганоид тарыпластидадамембранналықхромопласта
Пластидтеронтогенезде

12.

Пластид
• Пластидтер тек өсімдік клеткасының цитоплазмасында болады.
Бір клеткада 20 – 100 – ге дейін пластидтер болады жəне олар
таяқша, қабыршақ немесе түйіршік тəрізді болады. Мөлшері 1 –
12 мкм аралығынд болады. Пластидтер балдырлардан бастап
жоғары сатыдағы өсімдіктерге дейін тəн органоид.
Пластидтердің клеткада орналасуы, пішіні, көлем, саны, оларға
түс беретін пигменттердің құрамы, олардың органикалық заттар
түзу қабілеті клеткалардың ерекшеліктері мен өсімдіктердің
даму сатысына байланысты.
• Пластидтердің негізгі қызметі - өсімдіктерге түрлі түс беру.

13.

Пластид
• .
Хлоропласт
Хромопласт
Лейкопласт
Хлоропласт өсімдікке
жасыл түс береді.
Олар өсімдіктер
жапырақтары мен
басқа да жасыл
мүшелерінде болады.
Хромопласт - өсімдікке
түрлі түс береді.
Олар өсімдіктердің
гүлінің, жемісінің,
сабағы жəне
жапырақ
клеткаларының
цитоплазмасыда
болады.
Лейкопласт - өсімдіктің
түссіз бөліктерінде:
сабақ, тамыр, түйнек
клеткаларының
цитоплазмасында
болады.

14.

Қорытынды
Ғаламшарымыздағы бүкіл тірі ағзалар сияқты адам да
жасушалардан тұрады. Жасуша дегеніміз - тыныс ала алатын,
қоректене алатын, көбейе алатын т.б. тірі ағзаның ең кішкене
бөлшегі. Жасушада үш бөлік: қабық, ядро және цитоплазма
болады. Жануарлар және адам жасушаларында жасуша қабығы
тек қана сыртқы (плазмалық )жарғақшадан тұрады, ал
өсімдіктерде жарғақша үстінде қатты «жасуша қабырғасы»
болады. Цитоплазма - жасушаның тұтқыр, сұйық бөлігі, онда
органоидтар жүзіп жүреді. Органоидтардың әрқай-сысының
өзіндік ерекше құрылысы болады және белгілі кызмет атқарады.
Плазмалық жарғақша жасушаны қорғау қызметін атқарады және
оны қоршаған ортадан бөліп тұрады. Жарғақшаның өзі аркылы
тек қана белгілі заттарды өткізуі «талғамды өткізгіштік» деп
аталады. Бұл - оның пайдалыларды өткізіп, зиянды немесе
қажетсіз заттарды айырып ала алу қасиеті.

15.

Қолданылған әдебиет
тізімі
1. Н. Мухитдинов, Ә Бегенов, С
Айдарова. Өсімдіктер
морфологиясы мен анатомиясы.
Алматы, РБК, 1993.