Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ

1.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Б.Ш. Әбдіманапов, С.Е. Нүркенова,
А.Ұ. Әбілғазиев, Г.У. Әуезова
Жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына арналған оқулық
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі ұсынған
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының сарапшыларымен келісілді
Алматы «Атамұра» 2018
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
1–3481согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

2.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ӘОЖ 373.167.1
КБЖ 20 я 72
Ж 31
Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен
негізгі орта білім беру деңгейінің 5–9-сыныптарына арналған
«Жаратылыстану» пәнінің жаңартылған мазмұндағы
Типтік оқу бағдарламасына сәйкес дайындалды.
Шартты белгілер:
– есіңде сақта!
– сарамандық жұмыс
– топтық жұмыс
– өзіндік жұмыс
– сұрақтар мен
тапсырмалар
– жұптық жұмыс
– ғылым тарихынан
үзінді
– күрделі тапсырмалар
– қызықты
– сурет арқылы берілген
тапсырмалар
– жоба қорғау
– жазба жұмыстары
– тәжірибе
– ұғымдар, термин сөздер
Ж 31 Жаратылыстану: Жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына арналған
оқулық/Б.Ш. Әбдіманапов, С.Е. Нүркенова, А.Ұ. Әбілғазиев, Г.У. Әуе­зова.
Алматы: Атамұра, 2018. – 240 бет.
ISBN 978-601-331-150-0
ISBN 978-601-331-150-0
ӘОЖ 373.167.1
КБЖ 20 я 72
© Әбдіманапов Б.Ш., Нүркенова С.Е.,
Әбілғазиев А.Ұ., Әуезова Г.У., 2018
© «Атамұра», 2018
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

3.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Кіріспе
Құрметті балалар! Биылғы оқу жылында «Жаратылыстану»
пәнін жалғастырып оқитын боласыңдар. Оқулықта берілген
ұғымдар мен түсініктер сендерге бұрыннан таныс. Өткен сы­
ныпта оқығандарыңды қайталау арқылы білімдеріңді толықтыра
түсесіңдер. Оқулықты оқу барысында қазақ, орыс және ағылшын
тілдерінде берілген жаңа терминдермен танысасыңдар.
5-сыныптағы «Жаратылыстану» пәнінен алған білім қор­ла­рың
жаңа материалдарды игеруде өз көмегін тигізеді.
Оқулық жеті бөлімнен тұрады. Бірінші кіріспе бөлімде зерттеуге арналған құрал-жабдықтармен бірге оны жоспарлап ұйым­
дастыру жолдарымен және зерттеу барысындағы қауіпсіздік ере­же­
лерімен танысасыңдар. Келесі алты бөлімдегі материалдар жо­ғары
сыныптарда өтетін «География», «Биология», «Физика», «Хи­
мия», «Эко­логия» және «Астрономия» пәндерін табысты мең­геруге
көмектеседі. Осы­ларды үйрену арқылы дүниедегі және та­биғатта
болып жатқан үдерістер мен құбылыстарды білетін боласыңдар.
Жаңа материалды үйренер алдында параграфтың құрылымына
мән беріңдер. Мәтінді игеру барысында оны сабақ үстінде есті­ген­
деріңмен байланыстырып отырыңдар.
Параграфтың мәтіні өте қызықты ақпараттармен толық­
тырылған.
Әдемі суреттер мен сызбалар жаңа материалды оқыпүйренуге көмектеседі. Көңіл бөлу керек деген түсініктер мен ұғым­
берілген. Параграфтың со­ңын­да бе­
дар қоңырау белгісімен –
ріл­ген материалды жан-жақты түсіну үшін қосымша тапсыр­малар
мен сұрақтар ұсынылған.
Біз сендердің «Жаратылыстану» пәнін жақсы оқып-үйренетіндеріңе сенімдіміз.
Авторлар
3
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

4.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
4
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

5.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕН
Р
Й
ЕСІҢД
Е
Жаратылыстану
ғылымдарының
зерттеу нысанын
білетін
боласыңдар
Р
Ү
§1. ТАБИҒАТТЫ ЗЕРТТЕЙТІН
ҒЫЛЫМДАРДЫҢ ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ
Жаратылыстану
ғылымдарының
зерттеу пәні
БІ
ЛЕС
ІҢД
Зерттеу нысаны
Зерттеу пәні
Объект
исследования
Object
of the research
Предмет
исследования
Subject of the
investigation
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Жаратылыстану
ғылымдарының
интеграциясы
ЕР
Ғылым
интеграциясы
Интеграция
наук
Integration of
sciences
Зерттеудің нысаны және пәні. Біздің айналамызды қоршаған
өлі және тірі табиғат нысандарының кез келгені жаратылыстану
ғылымдарының зерттеу нысаны және пәні болуы мүмкін (1-сурет).
Ол өлі зат (тау жынысы) не тіршілік иесі (ақбөкендердің популяциясы) немесе болып жатқан белгілі бір үдеріс (жер сілкінісі)
немесе құбылыс (жел) болуы мүмкін.
Нысан (обúект) – зерттеушінің зерттеу мақсатында таңдаған
проблемалық жағдайды туғызатын үдеріс немесе құбылыс. Зерттеу
нысанының атауы «Не қарастырылады?» деген сұраққа жауап
береді.
Зерттеу пәні – ғылыми тұрғыдан қызығушылық танытатын
және қарастырылатын нысанның жан-жақты сипаты мен қасиеті. Мысалы, тау жынысын зерттейтін болсақ, оның тереңдігін,
қалыңдығын қарастырамыз; ал ақбөкенді зерттейтін болсақ, жыл5
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

6.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Зерттеу
пәні
Зерттеу
нысаны
Зерттеу
гипотезасы
Зерттеудің
мақсаты
1-сурет. Зерттеудің құрылымы және мақсаты
дық өсімін, Қазақстан аумағындағы таралымына көңіл бө­ле­міз.­
Зерттеу пәні «Не зерттеледі?» деген сұраққа жауап беруі тиіс.
Нысанды және пәнді зерттегенде зерттеу гипотезасын
дұрыс құрастыру қажет. Мысалы: Қазақстанда ақбөкендердің
азаюына жыртқыштардың әсерінен бра­­­коньерлердің (заңсыз аң
аулаушылардың) зияны басым деген жорамал бар.
Пәннің (тақырыбы) зерттеу ауқымына қарағанда, нысанды зерт­­­
теудің ауқымы кең болып келеді. Зерттеу нысанындағы зерттеу­
пәні (тақырыбы) бірнешеу болуы
Зерттеу пәні:
мүмкін (2-сурет).
балықтардың
көбеюі
Бұл дегеніміз зерттеуші зерт­
Зерттеу пәні:
теу
нысанын әртүрлі көз­қа­рас­пен
балық қоры
Зерттеу нысаны: жан-жақты қарас­ты­рады деген сөз.
Балқаш көлі
Әрбір ғылым сала­сының зерттеу
ныса­нының шешімін анық­­тау­да
өзі­­не тән ғылыми көзқарасы мен мә­
селесі болады. Мысалы, эко­­лог­тар
ақбөкендерді қорғау жо­­лын, зоолог2-сурет. Зерттеу пәніне
тар санын, гео­граф­­тар аумақтағы
(тақырыбына) қарағанда нысанды
таралы­мын­қа­рас­тырады.
зерттеудің ауқымы кең
6
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

7.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Табиғи нысандарды зерттеу­дегі жаратылыстану ғылымда­ры.
Табиғи нысандарды, құ­бы­­лыс­тарды және үдерістерді зерт­теуде
жаратылыстану ғылымдарының рөлі жоғары. Зерттеу ныса­нына­
қарай отырып, жаратылыстану ғылымдарын екі үлкен топ­қа бөле­
міз: тірі және өлі табиғат туралы ғылым.
1-кесте
Жаратылыстану ғылымдарының зерттеу аясы
№
Жаратылыстану
ғылымдары
Зерттеу
нысаны
Зерттеу пәні
1
Биология
Тірі табиғат
Фотосинтез, қоректік тізбек, зиян­
кестердің жаппай көбеюіне болжам
жасау және т.б.
2
География
Табиғат және
адамзат қоғамы
Тау жынысы, теңіз суының қасиеті,
қажетті тауар өндірісі, Жер бетіндегі
халықтардың таралуы және т.б.
3
Физика
Өлі табиғат
Қатты заттардың қасиеті, электр тогы,
желдің жылдамдығы, атомдардың
құрылысы және т.б.
4
Химия
Өлі табиғат
Оттектің қасиеті, күкірт қышқылы
өндірісі, қоспа және ерітінділер
5
Астрономия
Жұлдызды аспан Ғарыштық денелер мен үдерістер
1-кестедегі деректерді пайдаланып, тірі табиғаттағы зерттеу нысаны мен
пәніне мысал келтіріңдер. Тапсырманы қалай орындауды топ арасында
талқылаңдар. Өз білім деңгейлеріңді бағалаңдар.
Жаратылыстану ғылымдарының интеграциясы. Жеке ғылым­
дардың өзіндік ерекшелігі болғанымен, арасындағы шегара шартты түрде ғана болады.
Дәстүрлі жаратылыстану ғылымдарының тоғысқан жерінде
жаңа ғылымдар пайда болды. Биофизика – биология ғылымының
физиканың әртүрлі саласымен түйіскен жерінде пайда болған (фи­
зи­калық заңдылықтар диагностикада, адамды емдеу және сауық­
тыруда қолданылады, мысалы, көздің оптикалық жүйесі). Биотехнология (биология және инженерия) – ашытқыны нан пісіргенде,
айран ұйытқанда және шарап жасауда қолдану, фармацевтикада
7
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

8.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
(биология және химия) – бактерия мен саңырауқұлақтардан антибиотик алуда және т.б. қолдану.
Биохимия ғылымында, мысалы, физикалық және химиялық
қасиетіне байланысты судың табиғаттағы және адам өміріндегі рөлі
және т.б.
Жаратылыстану ғылымдарының интеграциясы тек қана жаңа
ғылымдардың пайда болуына әсер етіп қоймай, ғалымдар дүниенің
ғылыми бейнесінің қалыптасу принципіне тереңірек үңілуге
мүмкіндік береді.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Зерттеу пәні (тақырыбы) және нысаны деген ұғымдарға анықтама
беріңдер.
2. Дәстүрлі ғылымдардың тоғысуынан пайда болған ғылымдарға мысал
келтіріңдер. Ғылымның қай саласынан тереңірек білім алғыларың
келеді?
3. Өздерің тұратын жерде табиғаттың қандай нысандарын зерттеуге
болады? Не себепті?
ЕН
Р
Й
ЕСІҢД
Е
Р
Ү
§2. БІЗДІ ҚОРШАҒАН ДҮНИЕДЕГІ
СЕБЕП-САЛДАРЛЫҚ БАЙЛАНЫС
Бізді қоршаған
дүниедегі
себеп­салдарлық
байланысты
талдау
Себеп
Причина
Cause
Р
КӨ
Табиғаттағы және
адам өміріндегі
себеп­салдарлық
байланысты
анықтау жолы
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Салдар
Следствие
Consequent
Р
ЕСІҢДЕ
Р
Тәуелсіз,
тәуелді және
бақыланатын
айнымалылар
қалай пайда
болады?
Құбылыс
Явления
Phenomenon
8
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

9.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Бізді қоршаған әлемдегі себеп пен
салдар. Бізді қоршаған әлем ­ал­­у­ан
түрлі. Оны адам жас кезінен бас­
тап­ тани бас­тай­ды. Өзінің бақы­лау
тәжірибесіне сүйене отырып, қор­ша­
ған ортаны тү­сі­ніп, әртүрлі табиғи
құ­былыстардың әсерінен қандай өз­
ге­­ріс­болатынына жауап іздейді.
3-сурет. Кез келген салдардың
Табиғаттағы құбылыстар үнемі
өзіндік себебі бар
өз­геріп, бірін-бірі туындатады. Оларды іштей екі топқа бөліп, айнымалы тәуелді және айнымалы
тәуелсіз құбылыстар деп атаймыз.
Айнымалы тәуелсіз құбылыстар деп жаңа құбылыстардың
пайда болуына себеп болатын жағдайларды айтамыз. Мысалы, қар
мен жаңбыр жауды.
Айнымалы тәуелді деп табиғаттағы белгілі бір құбылыстың
салдарынан қалыптасқан жағдайды айтуға болады. Мысалы, көп
жауған қардан кейін қар көшкіні, ал толассыз жаңбырдан соң сел
болуы мүмкін.
3-суретке қараңдар. Ойлана отырып, осы тізбектен бақыланатын өтпелі
және тәуелді өтпелі себеп-салдарлық байланысты анықтаңдар.
Салдарлы құбылыс – өзінің құрылымында және қасиетінде се­
бепті құбылыстың әсер еткен ізін сақтап қалады. Мысалы, тау
жыныстары өзінің қалыптасуына әсер еткен магнитті өрістің ізін
сақтап қалуы мүмкін. Өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарының
іздері сол кездегі табиғат жағдайының қандай болғанын анықтауға
мүмкіндік береді.
Кез келген себеп белгілі бір жағдайда, белгілі бір салдар­ды­
туғызады деген заңдылық бар. Мысалы, таудағы ауа темпе­рату­
расының көтерілуі, мұздықтар мен қардың жылдам еруіне алып
келіп, өзен суларының деңгейін көтереді. Нәтижесінде сел болуы
мүмкін. Осы мысал арқылы, себеп-салдарлық байланыстың өте
күрделі екенін байқауға болады.
Күрделі табиғи себептер мен салдар. Адам қоршаған әлемді те­
ре­ңірек тани бастаған сайын, себеп пен салдардың арасындағы бай­
ланыс­ты түсіну күрделене береді. Себеп пен салдардың арасындағы
9
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

10.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
4-сурет. Апатты
жағдайдың салдары
байланыс біздің сұрақтарымызға то­
лық жауап бере бермейді. Күрделі
себептер көптеген және ұзақ дамитын салдарды керек етеді. Мысалы: тайфун, дауыл, жер сілкінісі,
су тас­қыны, көш­кін, сел сияқты
апат­тық жағдайлар қоршаған орта
мен адамзаттың тіршілігіне өте үл­
кен зар­дап әкеледі (4-сурет). Мұн­
дай­ та­биғи құбылыстар алдын ала
ес­керту және болжам жасау үшін
тыңғылықты зерттеуді қажет етеді.
4-суретке қараңдар. Мұндай зардапты қандай табиғи құбылыс әкелуі
мүмкін? Басқа топпен бірге талқылаңдар. Орындаған жұмыстарыңды
бағалаңдар.
Табиғаттағы себеп-салдарлық байланыстар бір-бірімен тығыз
бай­ланысты болады. Дүниедегі заттардың барлығы бір-бірімен
­өза­ра әрекеттеседі және олар­дың тұрақты қасиеті жоқ. Табиғатта,
қо­ғамдық тіршілікте және техникада қарапайым жағдайдың өзі
күр­делі шиеленіскен оқиғаға алып келуі мүмкін. Қар көшкіні ойла­
маған жерден бір тамшы судың немесе қатты дыбыстың әсерінен
туындауы мүмкін. Қатты дыбыс, айқай немесе бір нәрсенің құлауы
қар көшкініне себепші болады (5-сурет).
Қар үйіндісі
Қар көшкіні
5-сурет. Қар көшкіні
10
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

11.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
5-суретке талдау жасаңдар. Қар көшкінінің пайда болуына не себеп
болды? Осылардың қайсысы себеп, қайсысы салдар?
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Қауіпті табиғи құбылыстардың әсерін азайтудағы адамның рөлін
бағалаңдар.
2. Қауіпті құбылыстардың әсерін азайтудың жолдарын ұсыныңдар.
Олардың пайда болуын және олардан келетін салдардың себебін түсіндіріңдер.
3. Топқа бөлініңдер, төмендегі құбылыстар мен үдерістердің себепсалдарын анықтап, оның тізбегін құрастырыңдар:
– қышқыл жаңбыр;
– қуаңшылық;
– жел;
– өсімдіктердің жойылуы;
– адам ауруларының көбеюі т.б.
Орындалған жұмысты талқылаңдар.
ЕН
Р
Й
ЕСІҢД
Е
Зерттеу
жоспарын
құрастыру
Р
Ү
§3. ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫН ЖОСПАРЛАУ
Зерттеуді қалай
дұрыс жүргізу
керек?
БІ
ЛЕСІҢДЕР
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Креативті
зерттеу
әдісі
Зерттеу жоспары
Зерттеу шарты
Зерттеу нәтижесі
План
исследования
Plan researches
Условие
исследования
Condition researches
Результат
исследования
Result researches
11
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

12.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Зерттеудің мақсаты және міндеті. Зерттеудің мақсаты – жұ­
мыс аяқталғанша міндетті түрде шешімі шығарылуы қажет болатын соңғы нәтиже. Алға қойған зерттеудің мақсаттары: ... анықтау,
... білу, ... дәлелдеу, ... нақтылау, ... түсіндіру, ... айқындау, ...
дайындау және т.б. Зерттеу нысаны және пәні арқылы зерттеудің
мақсаты анықталады.
Алға қойған мақсатқа жету үшін, келесі кезеңде зерттеудің
міндеттері айқындалуы тиіс. Міндетті дұрыс және нақты қоя
білу керек. Сол арқылы зерттеудің жүйелі жоспары құрылады
(6-сурет).
Зерттеудің
мақсаты
Зерттеудің
міндеттері
Зерттеудің
нысаны
және
пәні
Нені
білу
керек?
Нені
қолдану
керек?
Нені
ұйымдастыру
қажет?
Зерттеудің
практикалық
маңызы
6-сурет. Зерттеу жүргізудің реті
Ұсынылған сызбаны пайдаланып, өздерің тұратын ауданның (өз таң­
дауларың бойынша) климатын, экологиясын, экономикасын зерттеу­­дің жоспарын құрастырыңдар.
Зерттеу жұмысының мақсатына – нысандағы, құбылыстағы,
үде­рістегі жаңа фактілерді дәлелдеуді де жатқызуға болады.
Мысалы, белгілі деректерді жаңа қырынан түсіндіру, осы күнге
дейінгі көзқарастарды бір жүйеге келтіру, зерттеудің жаңа әдіс­
тері және т.б.
Зерттеудің креативті әдісі және мәселені шешу. Зерттеу прак­
тикасы алға қойған міндеттерді шешу үшін шығармашылық тәсілді
талап етеді. Зерттеудегі шығармашылық сұрақтар антик дәуірінің
өзінде қолға алынған болатын. Шешендік өнерінің римдік теоретигі
Квинтилиан кез келген міндетті шешуге болатын жеті сұрақтың
сызбасын ұсынды (7-сурет).
12
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

13.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
1
2
3
4
5
6
7
Кім?
Не?
Қайда?
Қашан?
Немен?
Қалай?
Неге?
Субъект
Нысан
Орны
Уақыты
Құралы
Әдісі
Себебі (мақсаты)
1–2
2–3
3–4
4–5
5–6
6–7
1–3
2–4
3–5
4–6
5–7
1–4
2–5
3–6
4–7
1–5
2–6
3–7
1–6
2–7
1–7
7-сурет. Квинтилианның жеті сұрағының сызбасы
Осы сұрақтарды байланыстыра отырып, зерттеуші мәселені
дәлме-дәл анықтап, алға қойған міндеттерді шешуге толық кірісуіне
болады.
Квинтилианның сызбасына мұқият қараңдар. Римдік шешендік өнер
идеясының артықшылығы неде?
Есіңде сақта! Зерттеудің жұмыс жоспарын құрастыру
кезінде өздеріңе сұрақ қойыңдар: Зерттеу нысаны туралы не
білемін? Ол туралы қандай ой-пікір білдіре аламын? Маған
белгілі жайттардан қандай қорытынды шығара аламын?
Зерттеудің жүйелі жоспарын құру нәтижесінде табиғатты зерттеудің ғылыми әдістерін іс жүзінде қолданып үйренеміз. Нақтылап
айтатын болсақ: табиғи нысандармен жұмыс жүргізу; ақпаратты,
әдебиеттерді таңдау; әртүрлі сандық құрал-жабдықтарды пайдалану; орындалған жобаға тұжырымдама және қорытынды шығару;
жұмыс барысына бақылау жасау.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Зерттеудегі жоспардың кезеңдерін атап шығыңдар.
2. Ұсынылған жобаның тақырыбына сызба-жоспар құрастырыңдар (өз
таңдауларың бойынша).
3. Мектеп маңындағы үлескіде зерттеудің қандай түрлері жүргізілетінін
анықтаңдар.
13
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

14.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕН
Р
Й
ЕСІҢД
Е
Р
Ү
§4. ЗЕРТТЕУДІ ҚАУІПСІЗ
ЖҮРГІЗУДІҢ 5 ҚАДАМЫ
Зерттеуді қауіпсіз
жүргізудің
жағдайын
анықтау
Зерттеу
Зерттеуді
қауіпсіз жүргізудің
қадамдары
БІ
ЛЕС
ІҢД
Р
КӨ
ЕР
ЕСІҢДЕ
Р
Денсаулықты
сақтаудағы білім
мен икемділіктің
рөлі
Қауіп­қатер
Қауіпсіздік ережелері
Денсаулық
Исследование Опасность
Правила безопасности
Здоровье
Research
Safety regulations
Health
Danger
табиғи нысандарды қауіпсіз зерттеудің жағдайлары. Тақырыпты өту барысында зерттеудің және орындалған жұмыстың
қауіпсіздік ережесін былайша қысқартып жазамыз: ЗЖОЖҚЕ. Жас
табиғат зерттеушісі жергілікті жердің климатына, биологиясына,
гидрологиясына зерттеу және бақылау жүргізуі үшін әртүрлі аспаптар мен құралдарды қолданады (8-сурет). Сонымен бірге химиялық
заттарды, электржабдықтарын, әртүрлі механизмдер мен құралсаймандарды пайдаланып, сынақ пен тәжірибе жүргізеді.
8-сурет. Жас табиғат зерттеушілердің жұмыс реті
14
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

15.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
1-қадам
2-қадам
3-қадам
4-қадам
5-қадам
Қауіпқатер
көздерін
анықтау
Мүмкін
болатын
салдарын
анықтау
Қорғаныс
түрлері
Қауіп
төнген
жағдайдағы
іс-әрекет
Шешім
қабылдау
9-сурет. ЗЖОЖҚЕ қадамдары
Көзделген жұмыстың барлығы қауіпсіздік және санитарлық
норма ережелеріне сай болуы керек. Сондықтан да зерттеу жұ­
мыс­тарын жүргізген кезде аталған ережелерді және ұсыныстарды
қатаң сақтау қажет. Ережені қатаң сақтаудың нәтижесінде алға
қойылған міндеттеріңді орындап, өзіңнің және қасыңдағылардың
денсаулығына қауіп төндірмейтін боласың.
Зерттеуді қауіпсіз жүргізудің 5 қадамы. Табиғатта, үйде, сыныпта әртүрлі зерттеу, тәжірибе мен сынақ жүргізген кездегі 5 қа­
дамды ретімен қарастырайық (9-сурет).
1-қадам. Зерттеу барысында пайда болуы мүмкін қауіп-қатер
көздерін анықтау. Жұмыстың бар­лық кезеңдерінің реттілігін ойластыру. Зерттеу кезеңдеріне сәйкес адам өмі­рі мен ден­саулы­
ғына әсер ететін қандай қауіпті қатерлер туындауы мүмкін екенін
анықтау.
2-қадам. Қоршаған ортаға және денсаулығымызға әсер ету салдарын анықтау: Кім зардап шегуі мүмкін? Салдары қаншалықты
қауіпті болуы мүмкін?
3-қадам. Қауіптен қорғану жолдарын анықтау және оны орындау: Денсаулықты сақтау үшін қандай шараны қолдану керек?
Қажетті икемділік, құрал және міндетті жабдықтар бар ма? Басқа
не істеуге болады?
4-қадам. Болуы мүмкін деген қауіптен қорғанатын іс-шаралар­
ды алдын ала ойластыру: Қауіп төнген жағдайда не істеу керек? Өз
бетіңше көмекке шақыруға немесе көмек көрсетуге шамаң жете ме?
15
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

16.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
5-қадам. Зерттеуді бастауға шешім қабылдау: Қажетті іс-шаралар толық орындалды ма? Зерттеуді бастауға сенімдісің бе?
Қауіпсіздік ережелерін қатаң сақтап, табиғи ортада (су, өсімдік, жануарлар және т.б. нысандар) дұрыс жоспарланған зерттеу
жұмыстарын жүргізу сендердің табиғат пен қоршаған орта жайлы
білімдеріңді толықтыратын болады.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Зерттеу жүргізу үшін қауіпсіздік ережесін сақтау не үшін маңызды?
2. Химиялық заттар және электрқұрылғылармен жұмыс жасағанда
қандай қауіпті жағдай туындауы мүмкін? Түрлерін атаңдар.
ЕН
Р
Й
ЕСІҢД
Е
СИ өлшем
бірліктері
ажырату
СИ бірліктері
Единицы СИ
Si base units
Р
Ө
К
СИ өлшем
бірліктері
қалай
қолданылады?
Р
Ү
§5. СИ ӨЛШЕМ БІРЛІКТЕРІ: ЕСЕБІ ЖӘНЕ ӨЛШЕМІ
БІ
ЛЕС
Е
ІҢД
Есеп айырысу
Расчеты
Calculations
Р
ЕСІҢДЕ
Р
СИ өлшем
бірліктері
бойынша есептеу
және өлшеу қалай
жүргізіледі?
Өлшеу
Измерения
Measurements
Метрикалық өлшем жүйесінің қалыптасу тарихы мен дамуы.
Көптеген елдердің тек өздеріне тән өлшем бірліктері бар. Бұл
өлшем бірліктері басқа елдермен сауда-саттық жасау кезінде түрлі
қиындықтар туғызды. Бір өлшем бірлігінен екінші өлшем бірлі16
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

17.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
гіне өту бәрін қайтадан есептеуді қажет етті.
Бұл үде­ріс XVIII ғасырдың аяғына дейін созылды. Осы кездері Франция мемлекеті сауданы­
дамыту үшін әртүрлі өлшем бірліктерін бір
жү­йеге келтіруді қолға алды. Бірліктер табиғи
эталондардың негізінде жасалды. Мысалы, бір
метр – париждік меридианның 1/40 000 бө­
лі­гі, килограмм – 1 куб дециметр судың сал­
мағы және т.б. Эталондар Францияның Севре
қаласын­дағы Халықаралық өлшем және сал­
10-сурет.
мақ­ бюросында сақтаулы тұр. Килограмның
Килограмның
эталоны – платина мен иридий қоспасынан жа­
эталоны
салған цилиндр (10-сурет). Эталоннан дайын­
далған көшірмелерді дүниежүзінің елдері пайдаланады.
Кейіннен басқа да эталондар қабылданды. Метрикалық өлшем
жүйесі дүниежүзі бо­йынша бірліктерді сәйкестендірудің ортақ базасына айналды (2-кесте). 1960 жылы Халықаралық өлшем жүйесінің
бірлігі енгізілді (СИ – sistem international). Қазақстан мемлекеті
де осы жүйенің бірлігін қолданады. Өлшем бірлігімен метрология ғылымы айналысады. Бұл ғылымның міндеті – өлшемдердің
бірліктерін сақтау.
2-кесте
СИ өлшемінің негізгі бірліктері
Физикалық шаманың атауы
Өлшем бірліктері
Халықаралық белгіленуі
Ұзындық бірлігі
метр
м
Салмақ бірлігі
килограмм
кг
Уақыт бірлігі
секунд
с
Ток күшінің бірлігі
ампер
А
Температураның бірлігі
цельсий
о
Заттың сандық бірлігі
моль
моль
С
Физикалық шаманы өлшеу. Үлкен шамаларды (қалалардың
арақашықтығы, уақыт өлшемі – тәу­лік және т.б.) метрмен немесе секундпен есептеудің қажеті жоқ. Сондық­тан да Алматы мен
2–3481
17
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

18.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Астана қалаларына қатынайтын пойыздың уақытын сағатпен, ал
арақашықтығын километрмен есептейді. 1 сағат және 1 км – не­
гізгі өлшем бірліктері емес. Негізгі және негізгі емес өлшем бір­
ліктерінің арасында нақты байланыс бар. Мысалы: 1 км = 1000 м,
1 сағ = 3600 с.
Есепті шешіңдер. Әлібек әке-шешесімен Тараздан Астанаға мәшинемен
16 сағатта жетті. Мәшиненің орташа жылдамдығы 80 км/сағ. Бен­зин­
нің шығыны 100 километрге 9 литр. 1 литр бензиннің құны – 145 теңге.
Сұрақ. Қалалардың арақашықтығын километрмен өлшеп, автокөлікке
қанша бензин кеткенін және оған қанша ақша төлегенін есептеп шы­
ғарыңдар.
Есепті шешіңдер. Ақтау қаласынан шыққан ұшақ Астана қаласына
дейін 2543 км арақашықтықты 3 сағатта ұшып өтті. Астанадан шыққан
пойыз Ақтау қаласына екі тәулікте жетті.
Сұрақ. Ұшақ қандай жылдамдықпен ұшты? Ұшақтың жылдамдығы
пойыздан неше есе артық?
Атақты желаяқ Усейн Болт жүз және екі жүз метрлік
қашықтыққа жүгіруден әлемдік рекорд жасады. 100 метрлік
қашықтыққа жүгіргендегі жылдамдығы – 9,58 сек. Ол ең жоғары
жыл­дамдықты 60–80 метрдің аралығында көрсетті. Бұл ара­
лықты 2 секундқа жетер-жетпесте (1,61 сек) жүгіріп өтті. Болт­
тың ең жоғары жылдамдығы 44,72 км/сағ (немесе 12,42 м/сек)
болды.
11-сурет. Амперметр
Жылудың көрсеткішін температурамен
өлшейді. Мысалы, шіл­де айындағы Бал­қаш
көлінің орта тұсындағы темпера­ту­ра 20°С,
ал жағалаудағы температура 28°С. Яғни
жаға­жайдағы судың жылы­нуы орталығына
қарағанда 1,3 есе жоғары. Бұл немен байланысты деп ойлай­сыңдар?
Ғалымдар токтың күшін есептеу үшін
амперметр деген аспапты ойлап шығарды.
Амперметр – электр тізбегіндегі ток күшін
есептейтін аспап (11-сурет).
18
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

19.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. 1 километрге тең болатын ұзындық бірлігін теңіздік 1 миллмен салыстырыңдар.
2. Бір баррельде неше литр болатындығын анықтаңдар.
3. Бағалы металдардың көлемі және салмағын есептейтін карат бірлігінің атауы қайдан шыққан?
ЕСІҢД
Е
Деректер
графигін
құрастыру
БІ
Графикалық кескін (бейне)
Графическое изображение
Graphic image
Р
КӨ
Деректерді
қалай
талдайды?
ЕСІҢДЕ
Р
График
түрлерінің
алуан түрлілігі
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§6. ДЕРЕКТЕРДІ ГРАФИКАМЕН КӨРСЕТУ
ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУ
Диаграмма
Диаграмма
Diagram
Деректерді талдау
Анализ данных
Data analysis
Деректерді графикамен көрсету. Кез келген зерттеуді жүргізуде
графикалық бейнелерді қолданудың маңызы өте зор. Ақпаратты
графикалық жолмен берудің ең кең тараған түрі – диаграмма.
Диаграмма – түзу не қысқа сызықтар арқылы немесе
геометриялық фигуралар арқылы беріліп, түрлі шамалардың
арақатынасын тез анықтауға мүмкіндік беретін графикалық
көрсеткіш.
19
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

20.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Диаграммалар пішініне қарай
бірнеше түрге бөлінеді: бағаналы
диаграмма; жолақты диаграмма;
дөң­гелек диаграмма; сызықтық диаграмма; фигуралы диаграмма. Диаграмма арқылы көптеген деректерді
көрсете және салыстыра аламыз.
Әсіресе сауалнама қорытындысын,
күрделі және ста­тис­тикалық дерек­
терді талдаған кезде тиімді.
Қайталануы %
Мысалы, жел өрнегін алайық.
Жел өрнегі – белгілі бір жердегі көп­­
12-сурет. Жел өрнегі
жылдық деректердің (ай, мау­сым,
жыл және т.б.) есебінен жел режимін сипаттайтын диаграмма.
Құрылысы «раушан гүлінің» жапырақтарына ұқсайды. Жел­дің
8 бағыты бо­йынша оның қайта соғу көрсеткіші тәулікпен, жылдам­
дығы метр/секундпен (м/с), ал қайталау ұзақтығы пайызбен (%)
есептелінеді.
Қорытынды: Графиктегі сызықтар бойындағы әрбір кесінділер
белгілі бір күндерге сәйкес. Көрсетілген кестеден батыстан соғатын
жел басым екендігін байқаймыз (10 күн).
12-суретке талдау жасаңдар. Жел өрнегінің деректерін пайдаланып, әр­
бір бағыттағы желдің %-дық мөлшерін есептеңдер. Төмендегі кестені
дәп­терге сызып, оны толтырыңдар. Өздерің тұратын аймақтағы желдің
басым бағыты қандай? Ол қандай ауа райын туғызады?
Бағыты
С
СШ
Ш
ОШ
О
ОБ
Б
СБ
Қайталануы, %
Географияда графикалық деректерді көрсетуде көбінесе гра­
фика­лық­картограмма әдісін қолданады. Графикалық картограм­
ма – диаграмманың географиялық картамен немесе сызбамен
бірге берілуі (13-сурет). Мысалы, Қазақстан халқының облыс
бо­йынша тығыздығы, әкімшілік бөлінісі, астық дақылдарының
өн­ді­рісі, мәшине жасау орталықтары және т.б., картаға бояудың
әр­түрлі қоюлығын, белгілі бір түстің қанықтық деңгейіне байла­
ныс­ты (фондық картограмма) немесе нүктені (нүктелік картограм20
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

21.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
13-сурет. Картограмманың және картодиаграмманың макеті
ма) пайдалана отырып штрихпен (үзік сызықтар) түсіреді. Олар
компьютердегі Adobe illustrator, CorelDraw деген графикалық ре­
дак­тордың көмегімен түсіріледі.
Суреттегі картограмма және картодиаграмма макетіне қандай деректерді
енгізуге болады? Диаграммаларды қандай көрсеткіштерге пайдалануға
болатынын өз беттеріңше шешіңдер. Ұсынған нұсқаларыңды топпен
бірігіп талқылаңдар.
Деректерді қалай графикалық жолмен құрастырады? Кесте­
дегі деректерді пайдаланып, Алматы қаласы атмосферасын лас­
тайтын қалдықтар мөлшерін анықтайтын бірнеше диаграмма
құ­растырамыз. Ол үшін 3-кестедегі деректерді Microsoft Excel
бағ­­дар­ламасына ен­гіземіз. Жұмыс үстелінің бетінде «Кірістіру»
(«Вставка») терезесін таңдаймыз да, «Диаграмма» және оның түр­
ле­­рі атты жұмыс режи­мін табамыз.
3-кесте
Алматы қаласындағы зиянды қалдық көздері
№
1
Зиянды қалдық көздері
Автокөлік
%
80
Мөлшері, жылына мың тонна
231
2
Жылуэнергетика нысандары
12,5
37
3
4
Жекеменшік тұрғын үй секторы
Өнеркәсіп орындары
5,6
1,9
11
6
21
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

22.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
14-сурет. Алматы қаласындағы зиянды қалдық көздерінің дөңгелек
диаграммасы – А, гистограмма – Ә, графикалық (сызықтық)
диаграмма – Б, сызықша тәріздес диаграмма – В
1 Автокөлік
2
Жылу­
энергетика
нысандары
3
Жекемен­
шік тұрғын
үй секторы
4
Өнеркәсіп
орын­дары
3-кестенің және 14-суреттің деректеріне талдау жасаңдар. Оларға
түсініктеме дайындаңдар. Ластаушы көздерге қарай бірнеше
топқа бөлініңдер. Анықтамалар және сараптау деректерін пайда­
ла­нып, олардың атмосфераға қандай зиянды заттарды шығаратынын
анықтаңдар.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Негізгі ұғымдарға анықтама беріңдер: диаграмма, жел өрнегі, графи­
калық картограмма, картодиаграмма.
2. Жел өрнегін қалай құру керектігін түсіндіріңдер.
3. Зерттеудің қорытындысын шығару үшін не себепті әртүрлі графикалық бейнелердің деректерін пайдалануымыз керек?
22
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

23.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сарамандық жұмыс
Мәліметтерді талдау және оларды ұсыну
Мақсаты: алынған мәліметтерді графикалық жолмен көрсету,
диаграмма, графика, таныстыруды құрастыру үшін компьютерлік
бағдарламалармен сарамандық жұмыс жасау дағдысын дамыту.
Ресурстар: Microsoft Excel, Microsoft Power Point бағдар­ла­
малары.
Құрал-жабдықтар: компьютер, планшет, смартфон.
Жұмыс барысы
1-тапсырма. 1-қосымшада берілгендей «Қазақстанның ірі өзен­
дері» деген деректер базасын құрыңдар.
Кестенің жолы – деректер базасының жазбасы.
Кестенің бағаны – деректер базасының жолағы.
1. Жұппен жұмыс. «Қазақстанның ірі өзендерінің сипаттамасы» кестесіндегі деректер базасын ашыңдар, оларды Microsoft
Excel бағдарламасына енгізіңдер.
2. Пайда болған кестеде – Қазақстан өзендері ұзындығының
қысқаруы бойынша Өзендер жолағына сұрыптау жасаңдар (алфавит бойынша). Сұрыптау нәтижесін 1-параққа көшіріп алыңдар.
3. Қысқару бойынша Ауданын сұрыптаңдар. Кейін 2-парақтың
атын «Сұрыптау» деп өзгертіңдер.
Ол үшін: 2-парақ таңбашасына тінтуір сілтеуішін апа­рыңдар;
тінтуірдің оң батырмасымен мәнмәтіндік мәзірді (меню) табыңдар.
«Атын өзгерту» («Переименовать») командасын басыңдар.
4. «Су шығыны» жолағы бойынша сұрыптау жасаңдар. Сұ­
рыптау нәтижесін 3-параққа көшіріңдер. «Атын өзгерту» командасын орындаңдар.
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

24.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
24
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

25.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Макро және
микроәлем
нысандарын
ажырату
Нысан
Объект
Object
Макро және
микроәлемнің
құрылымы
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Микроәлем
Микромир
Microcosm
Р
ЕН
ЙР
Р
Ү
§7. МАКРО ЖӘНЕ МИКРОӘЛЕМ
НЫСАНДАРЫНЫҢ МӨЛШЕРІ
Макроәлем
Макромир
Macrocosm
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Макро және
микроәлемнің
деңгейлері
Мегаәлем
Мегамир
Megаcosm
1. Микроәлемнен мегаәлемге дейін. Бізді қоршаған кеңістіктегі материя зат пішінінде өмір сүреді. Табиғаттағы заттар бізді
қоршаған дүниенің құрылымы мен қасиетін анықтайтын түрлі
құрылымдардан түзілген.
Материя (лат. materia – зат) – физикалық зат. Барлық
заттардың массасы, ұзындығы, қасиеті және кеңістіктегі орны
болады.
Ғалымдар бізді қоршаған әлемді үш топқа бөледі. Олар: күрделі
құрылымдардан түзілген микроәлем, макроәлем және мегаәлем
(15-сурет).
Микроәлем – көзге көрінбейтін кішігірім нысандар: электрондар, атомдар, ядро, жасуша және т.б. Оларды тек қана микроскоппен көруге болады.
25
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

26.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Мегаәлем
Макроәлем
Микроәлем
15-сурет. Әлемнің құрылымы
Макроәлем – бізге таныс нысандар (ағза, түр, популяция, бір­
лестік, биосфера).
Мегаәлем – арақашықтығы
ұзақ, өлшемі үлкен ірі нысандар.­
Олар­ға планета, жұлдыздар, га­
лак­­ти­ка, бүкіл әлем ­жатады.
«Құрылым» ұғымы нысанның
сатысы тәріздес (16-сурет). Олар
бір-бірінен дең­гейі, өлшемі және
өзара байланы­суының күрделілі­
гімен ерек­шелінеді.
Нысандар
(объектілер)
Деңгейі
Элек­
трон­
дар
Атом­
дар
Ядро
Жасуша
Ағза
Жер
пла­не­
та­сы
Галак­
тика
Бүкіл
әлем
(ғалам)
Байланысы
®
®
®
®
®
®
®
®
Аумағы
Микроәлем
Макроәлем
Мегаәлем
Өлшемі
16-сурет. Микроәлемнен мегаәлемге дейінгі құрылымның «сатысы»
Аstronews.ru сайтын және анықтамаларды пайдаланып, микроәлем,
макроәлем және мегаәлемнің өлшемдерін анықтаңдар. Оларды бір-бірі­
мен салыстырып, қорытынды шығарыңдар.
Микроәлем, макроәлем және мегаәлем – әртүрлі масштабта
қарастырылатын біртұтас бүкіл әлем. Бүкіл әлемнің құрамындағы
барлық нысандар – бірыңғай әмбебап заңдылыққа бағынған бір­
тұтас жүйе. Сондықтан да микро, макро және мегаәлемдердің өзіне
тән заңдылықтары болғанымен, олар – өзара өте тығыз байланысқан
және әртүрлі иерархиялық деңгейде орналасқан біртұтас ғалам.
26
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

27.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Микроәлем, макроәлем және мегаәлем ұғымдарына анықтама беріңдер.
2. Не себепті микроәлем, макроәлем және мегаәлем өзара байланысқан?
3. «Саты» деп шартты түрде аталған сурет деректерін пайдаланып микроәлем, макроәлем және мегаәлемге мысал келтіріңдер.
ЕСІҢД
Е
Жердің
қасиетін
түсіндіру және
ажырату
Жердің қасиеті
Свойство Земли
Property of Earth
Р
КӨ
Табиғи
құбылыстар
мен
үдерістердің
алуан
түрлілігі
БІ
ЛЕСІҢДЕ
ЕСІҢДЕ
Р
Жер қасиетінің
салдары
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§8. ЖЕРДІҢ ҚАСИЕТІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ САЛДАРЫ
Табиғи үдерістер
Природные процессы
Natural processes
Салдар
Следствие
Сorollary
Жер – бірегей планета. Жер – өлшемі жағынан Күн жүйесіндегі планеталар арасында бесінші орынға ие. Жер – өз тобындағы
планеталар арасында диаметрі, массасы және тығыздығы жағынан
ең ірісі (17-сурет).
Жердің Күн жүйесіндегі орналасқан орны, өлшемі, пішіні,
Күнді айнала қозғалу ерекшелігі оның табиғаттағы көптеген құбылыстар мен үдерістерге тигізетін әсерін анықтайды. Олардың
барлығы да бірегей және ерекше. Бір-бірімен өзара байланыса отырып, Жер планетасының бейнесін анықтайды.
27
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

28.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Юпитер
Сатурн
Нептун
Жер
Уран
Шолпан
Марс
Меркурий
17-сурет. Салыстырмалы түрде алынған Жер планетасы
Жерден Күнге дейінгі арақашықтық. Басқа планеталарға қа­
рағанда Жердің Күнге дейінгі арақашықтығы жердегі тіршілікке
қажетті энергия мөлшерін қабылдауына өте қолайлы қашықтықта
орналасқан (149 597 870 км). Ол Меркурий және Шолпанға қара­
ғанда қатты ыстық емес, Марс пен Юпитер сияқты суық емес.
Жер­дің орташа температурасы – 15,5оС.
Жерде судың болуы. Жерде өте үлкен көлемде су қоры бар.
Жердің үстіңгі бетіне жақын орналасқан өте көп көлемдегі су, бізге
белгілі планеталардың ешқайсысында кез­деспейді. Жер бетінің
71%-ын су алып жатыр. Олардың орналасуы әр алуан (4-кесте).
4-кесте
Жердегі құрлық және судың үлес салмағы
Жер беті
Солтүстік
жартышар
Оңтүстік
жартышар
млн км2
%
млн км2
Құрлық
100
39
49
Су
155
61
Барлығы
255
100
%
Жер тұтас
алынғанда
млн км2
%
19
149
29
206
81
361
71
255
100
510
100
28
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

29.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
1. 4-кестеге зер салып, жартышарларда қандай материктер мен мұхиттар
орналасқанын анықтаңдар.
2. Жартышарлардағы құрлық пен судың арақатынасын салысты­рың­дар.
Жер қабықтары. Жер планетасында Атмосфера, Гидросфера,
Литосфера және үшеуіне ортақ – Биосфера қабықтары бар. Басқа
планеталарда да қабықтар бар, бірақ Жердегідей үш қабық бірдей
кездеспеуі мүмкін. Атмосфера тек Жерге тән. Ол Жердің бетін
экстремальды температурадан қорғап тұрған жамылғы тәріздес.
Гидросфера біздің планетамызда ғана болады. Басқа пла­неталарда ол біздегідей сұйық емес. Мұз күйінде кездесуі мүмкін.
Қатты литосфера қабығы да барлық планетада бірдей кездеспейді.
Жер, Марс, Шолпанның қатты қабығы болғанымен, Юпитер мен
Сатурнда қатты қабықтың орнына газды қабық орын алған. Жердің
ең негізгі ерекшелігі – онда тіршіліктің болуы (Биосфера).
Жердің қозғалысы. Жердің төрт түрлі қозғалысы бар екені
анықталды.
Күн жүйесімен бірге Галактиканы айналуы. Бір галактикалық
жыл (Күн жүйесінің галактиканы толық бір рет айналып өткен
уақыты) 280 млн жылға тең.
Өз орбитасы арқылы Күнді айналып қозғалуы. Жердің өз орбитасы арқылы қозғалғандағы жылдамдығы 30 км/сек. Толық айналып шығуына 365,25 тәулік кетеді. Бұл уақыт аралығын жұлдызды
жыл деп атайды. Жердің өсі орбита кеңістігіне тік орналаспай,
66,5 градус бұрышпен көлбеу орналасқан (18-сурет). Бұл Жердің
бір жыл ішінде Күнге қарай әртүрлі орналасуына, күн сәулесінің
түсу бұрышына және маусымдардың ауысуына әсер етеді.
о
66,5
18-сурет. Жер өсінің көлбеу орналасуы
29
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

30.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Же рд
ің
өсі
Жердің өз өсінен айналуы. Жер шартты
түрде алынған өсі арқылы батыстан шы­­
ғыс­­­қа қарай жұлдызды тәулікте толық
айна­­лып шығады (19-сурет). Жұлдызды
Жердің
тәу­­лік шамамен 24 сағатқа тең.
қозғалу бағыты
Жердің тәуліктік айналуы тек қана
күн мен түннің ауысуына себепші болумен
бірге, кез келген қозғалатын дененің жер
бетінен ауытқуына әсер етеді.
19-сурет. Жердің өз өсі
Күнделікті өмірде біз мұндай ауыт­
арқылы қозғалуы
қуларды сезбейміз, ал ол табиғи үдеріс­
терге айтарлықтай әсер етеді. Қатты жылдамдықпен келе жат­
қан ауа және су массалары ауытқиды. Сондықтан да өзен
жа­­ғасының бір жағы су жылдамдығының әсерінен ұдайы ша­йылып тік жар болып келсе, екінші жағалауы жазықтау болып ке­
леді. Солтүстік жартышардағы қозғалатын денелер оңға қарай
ауытқыса, оңтүстікте солға қарай ауытқиды (20-сурет).
Жер мен Ай екеуіне ортақ орталық арқылы айналады, ал Жер­
дің өз өсі және Айдың Жерді айнала қозғалуы – су деңгейінің
белгілі бір уақытта көтеріліп, кейіннен төмен түсуіне әсер етеді.
Су деңгейінің көтеріліп, төмен түсуі тәулігіне екі рет қайталанады
(21-сурет). Су деңгейінің көтерілуі Жердің тәуліктік айналымына
қарсы, шығыстан батысқа қарай қозғалады.
Солтүстік жартышардағы
барлық өзендер оң
жағалауды, Оңтүстік
жартышарда сол
жағалауды ша­йып отырады. Бұл жағдайды
теміржол рельстерінің екі
жағы бірдей тозбауымен
де түсіндіруге болады.
20-сурет. Өзендердің жағалауын шаю үдерісі
30
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

31.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
21-сурет. Судың көтерілуі және төмен түсуі
Жер – тіршілік планетасы. Ол Күнді айнала қозғалатын пла­
нета­лардың арасындағы тіршілік бар жалғыз планета. Тіршіліктің
пайда болуына оттектің жеткілікті болуы әсер етті.
Табиғи құбылыстар мен үдерістердің жіктелуі (классифика­­
циясы). Табиғи құбылыстар мен үдерістердің алуан түрлілігі оларды жіктеуді және жүйелеуді қажет етеді. Төмендегі суретте олар­
дың жалпылама жіктемесі берілген (22-сурет).
Шығу тегі бойынша
Әсер ету сипаты бойынша
Ұзақтығы бойынша
Қайталануы бойынша
Таралуы бойынша
22-сурет. Табиғи құбылыстар мен үдерістердің жіктелуі
31
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

32.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Табиғи құбылыстар мен үдерістердің жіктелуіне қарай топқа бөлініңдер. Оларға таныстырылым (презентация) дайындаңдар. Осылардың қайсысы жергілікті тұрғындарға қандай қауіп туғызуы
мүмкін? Олар туралы нені білу керек? Қандай қауіпсіздік ережесін сақтау керек? Өздерің орындаған таныстырылымды талқылаңдар және
талдаңдар.
Жер планетасы бір мезгілде бірнеше айналым жасайды және миллиондаған жылдар ішінде оның үстіңгі қабаты үнемі өзгеріске ұшырап
отырады. Ол әлемдегі тіршілігі бар жалғыз әрі бірегей планета.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Жердің қозғалысы жыл маусымдарының ауысуына қалай әсер етеді.
Түсіндіріңдер.
2. Судың көтерілуі және қайтуы арасындағы үдерісті Жердің қасиетімен
байланыстырып түсіндіріңдер.
ЕН
Р
Й
ЕСІҢД
Е
Жер
қабықтарының
өзара әрекеттесу
түрлерін
ажырату
Жер қабықтары
Оболочки Земли
Earth shell
Р
Ү
§9. ЖЕР ҚАБЫҚТАРЫНЫҢ ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСУІ
Р
Ө
К
Жер
қабықтарының
өзара
әрекеттесу
тәсілдері
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Қабықтардың өзара
әрекеттесуі
Взаимодействие
оболочек
Interaction shells
Р
ЕСІҢДЕ
Р
Жер
қабықтарының
өзара
әрекеттесу
үдерістері
Заттар айналымы
Круговорот веществ
Cycling of substances
Жер және Күннің сыртқы қабықтарының өзара әрекеттесуі. Географиялық қабық компоненттері (құрамбөліктері) үнемі бір-бірімен
32
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

33.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
өзара әрекетке түседі (23-сурет). Географиялық қабықтағы барлық үдерістердің пайда
Бірболуының негізгі көзі – Күн энергиясы. КүнБірбіріне
нің энергиясы ең маңызды екі үдерістің – су
біріне
әсер
енеді.
айналымы және тіршіліктің дамуына әсер
етеді.
етіп, географиялық қабықты түзеді. Күннің
белсенді әрекеті артқан кезде магнитті өрістің
Бір-бірімен зат
әсері жоғарылайды, нәтижесінде өсімдіктердің
алмасады.
өсу жылдамдығы өзгереді және адамдардың
денсаулығына әсер етеді (әсіресе жасы үлкен
23-сурет. Жер
кісілерге).
қабықтары түрлерінің
өзара әрекеттесуі
Су мен ауа тау жыныстарындағы жарықшаларды ұлғайтып, үгілу үдерісіне қатысады. Өзендер мен жерасты сулары минералды заттарды араластырып, жер бедерінің өзгеруіне әсерін тигізеді. Жанартаудың
атқылауынан тау жыныстарының ұсақ бөлшектері атмосфераға
көтеріледі. Күшті жел тұз және шаңды әуеге көтеріп, атмосфераға
таратады немесе мұхит пен теңіздерге алып келеді. Тірі ағзалардың
қалдықтары топырақтың түзілуіне және тау жыныстары қабатын
қалыңдатуға қатысады.
Географиялық қабық – литосфера, гидросфера және
атмосфера қабықтарының өзара әрекеттесуі және өзара араласуы нәтижесінде Күн энергиясының және органикалық дүниенің әсерінен пайда болған табиғи кешен.
Зат және энергия айналымы. Географиялық қабықтың компоненттері – зат және энергия айналымының әсері өзара байланысып
жатқан тұтас дене. Нәтижесінде қабық аралығында зат айналымы жүреді. Зат және энергия айналымының бірнеше түрлері бар:
атмосферадағы ауа айналымы, жер қыртысындағы айналым, су
айналымы және т.б.
Барлық айналымның нәтижесінде жетекші рөл тропосферадағы ауа айналымына тиесілі. Тропосферадағы ауаның айналымы өзіне гидросфераны қосып алып, дүниежүзілік су айналымын қалыптастырады. Барлық айналымдар бір-бірімен тығыз байланысты бола3–3481
33
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

34.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
24-сурет. Мұхиттың құрлық және атмосферамен өзара әрекеттесуі
ды. Айналымдағы су басқа компоненттермен өзара әрекеттесіп,
географиялық қабықтың қалыптасуындағы негізгі фактордың бірі
болып есептеледі (24-сурет).
24-суретке талдау жасаңдар. Мұхиттың құрлық және атмосферамен
қалай әрекеттесетіндігін рет-ретімен жазып шығыңдар. Сызба бойынша
өзара әрекеттесуге мысал келтіріңдер: мұхит – құрлық, атмосфера –
мұ­хит, атмосфера – құрлық, өсімдік – атмосфера – мұхит, мұхит –
атмо­сфера – литосфера. Орындалған жұмыстарыңды талқылаңдар және
бағалаңдар.
Табиғаттың компоненттері литосферада жүріп жатқан үде­
рістерге араласады. Олардың арасында болатын табиғи апаттар:
жанартаудың атқылауы, жер сілкінісі, цунами, көшкін және тастардың құлауы.
Географиялық қабықтың дамуында биологиялық айналымның
да рөлі жоғары. Жарық жерде жасыл өсімдіктер көмірқышқыл
газын және судан жануарлардың азығы болатын органикалық заттарды түзеді. Жануарлар мен өсімдіктердің қалдығы бактериялар
34
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

35.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
мен саңырауқұлақтың әсерінен ыдырап, минералды заттарға айналады. Ол минералды заттарды қайтадан өсімдіктер сіңіріп алады.
Бір элемент бірнеше рет тірі ағзалардың органикалық затына және
бірнеше рет қайтадан минералға айналады.
Биосферадағы ағзалар гидросфераға да әсер етіп, дүниежүзілік
мұхит суларының тұздылығына ықпалын тигізеді. Ағзалар мұхит
суынан қаңқа, бақалшық, теңіз жәндіктерінің сыртқы қабатын
жетілдіру үшін қажетті заттарды сіңіріп (әсіресе кальций) алады.
Гидро­сфера көптеген тіршілік иелерінің мекені және өсімдік пен
жануарлар үшін негізгі тіршілік нәрі.
Ағзалар тау жыныстарын түзумен қатар оның бұзылуына да
(үгілуіне) әсер етеді. Олар тау жыныстарына әсер ететін қыш­
қылдарды бөліп шығарып, олардың ыдырауына және бұзылуына
алып келеді.
Топқа бөлініңдер. Кестені толтырыңдар. Кестеге қорытынды жа­
сап, оны топ ішінде талқылап, бағалаңдар.
Қабықтың қасиеті
Мысалдар
1. Тұтастығы
2. Ырғақтылығы
3. Үздіксіздігі
Адамдардың қауіпсіз өмір сүруін қамтамасыз ету үшін,
қабықтардың өзара әрекеттесу барысында қалыптасатын қауіпті
үдерістердің пайда болуының алдын алу керек және оған болжам
жасай білу қажет.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Неге географиялық қабықтағы көптеген үдерістердің пайда болу
көзі – Күн? Түсіндіріңдер.
2. Көктем айларында өзендердегі сел және су тасқындарының қалып­
тасуына Жер қабықтарының әрекеттесуіндегі қандай үдеріс әсер етеді?
3. Адамның Жер қабықтарымен өзара әрекеті туралы әңгіме құрас­
тырыңдар. Қолайлы және қолайсыз жақтарына мысал келтіріңдер.
35
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

36.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Тіршіліктің
пайда болуы
туралы
гипотезаларды
қолдаушылар
Тіршіліктің
пайда болуы
туралы
гипотезаларды
салыстыру
Өмір (тіршілік)
Жизнь
Life
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Эволюция
Эволюция
Evolution
25-сурет. Жердегі тіршіліктің
пайда болуы туралы теория
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§10. ЖЕРДЕГІ ТІРШІЛІКТІҢ ПАЙДА
БОЛУЫ ТУРАЛЫ ГИПОТЕЗАЛАР
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Гипотеза­
лардың
дәлелденуі
және оған
қарсылар
Гипотеза
Гипотеза
Hypothesis
Ежелгі заманнан бері адамзат
«Жердегі тіршілік қалай және қашан
пайда болды?» деген сұрақтарға жауап
іздеген. Қазіргі кезде Жердегі тіршіліктің пайда болуы туралы екі қарамақарсы көзқарас қалыптасқан – абиогенез және биогенез (25-сурет).
Абиогенез – тіршілік өлі заттардан пайда болды деген
теория. Биогенез – тіршілік тіріден пайда болды деген теория.
Абиогенез және биогенез теориялары өзіндік жорамалдары бар
бірнеше гипотезалардың негізінде құрылған (26-сурет).
Êреационизм (лат. сreatio – жаратылу) – тіршілікті Құдай жаратты. Тіршілікті Құдайдың жаратқанын сенім-наным арқылы
36
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

37.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ГИПОТЕЗАЛАР
Биогенез
Креационизм
Панспермия
Абиогенез
Стационарлық
Өздігінен
жаралу
Биохимиялық
эволюция
26-сурет. Жердегі тіршіліктің пайда болуы туралы гипотезалар
қабылдауға болады. Бұл теорияны тәжірибе
арқылы тексеру немесе жоққа шығару мүмкін
емес (5-кесте).
Философ, астроном Анаксагор б.з.д. V ғасырда панспермия идеясын ортаға салды. Тіршіліктің негізі метеориттер немесе ғарыштық
шаң-тозаң арқылы жерге түскен.
Неміс химигі Þстас либих (1803–1873)
панспермия гипотезасын былай түсіндірді:
тіршілік бір планетадан екінші планетаға метеориттер арқылы тараған. Жаңа планетаға
жеткен соң, қолайлы жағдай туындап, өніпөсіп қарапайымнан күрделіге қарай эволюциялық жолмен дамып отырған (5-кесте).
Стационарлық гипотезаны қолдаушылардың ойынша, Жер ойда-жоқтан пайда болған
Анаксагор
жоқ, ол мәңгі осылай болған. Жер қай кезде де
тіршілік етуге қолайлы болды, жануарлар мен
өсімдіктер қашан да өмір сүрген және аздаған өзгерістерге ұшырап
отырған. Осы гипотезаны кейде этернизм (лат. eternus – мәңгі) деп
те атайды. Бұл гипотеза да ғылыми тұрғыдан қарастырылмайды
(5-кесте).
37
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

38.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Өздігінен жаралу – тіршілік иесі өлі материядан пайда болған. Мысалы, балық – лай тұн­
бадан, жауынқұрт – топырақтан, тышқан – шү­
беректен, шыбын – шіріген еттен жаратылып,
олардан басқа түрлер пайда болған.
Бельгиялық дәрігер Ван Гельмонт (1579–
1644) қыш құмыраға дән салып, бетін кір көй­
лекпен жауып қойсаң, 21 күннен кейін тышқан
пайда болады деген ұсы­ныс жасады. Тышқан
тұрып қалған дәннің булануынан және кір
көйлектен жаратылады деп түсіндірген.
Биохимиялық теория. Жердегі тірі ағзалар­
дың пайда болуы туралы салыстырмалы түрдегі
ғылыми теорияның негізін биохимик Александр
Иванович Опарин қалады. 1924 жылы «Жерде
тіршіліктің пайда болуы» атты жұмысын жа­
рыққа шығарды. Бұл теория бойынша тіршілік
ерекше жағдайда пайда болған. Ол ежелгі ЖерА.И. Опарин
де біртұтас табиғи үдеріс химиялық эволюциядан басталып, біртіндеп жаңа деңгей – биохимиялық эволюцияға
өткен деп тұспалдады (5-кесте).
5-кесте
Гипотезаларға дәлелдеме және қарсылық
Гипотезалар
Креационизм
Дәлелдеме
Түсініксіз құбылыстың
болуы.
Өздігінен жаралу Ешқандай дәлел жоқ.
Қарсылық
Эволюция ілімінің ғалымдары
дүниені Құдай жаратты деген
теорияға сенбейді.
Заманауи ғылым физикалық
және химиялық күштердің
және материяның дамуынан тіршілік табиғи жолмен
жаратылған деген теорияны
қолдайды.
38
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

39.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Стационарлық
жағдай
Ғарышта органикалық
қосылыстардың бар екені
анықталды.
Күн жүйесі бірыңғай жоспармен құрылған болса, не
себепті тіршілік тек қана
Жерде таралған?
Панспермия
Метеориттерден
органикалық молекулалар
табылды.
Жерден басқа жақтағы
тіршілік иелерімен байланыс
жоқ.
Биохимиялық
эволюция
Органикалық заттардың
органикалық емес заттардан синтезделуі мүмкін.
Тіршіліктің пайда болуы туралы гипотезалар санына байланысты
топқа бөлініңдер. Grandars.ru сайтын пайдаланып төмендегі жос­
пар бойынша қысқаша баяндама жасаңдар.
Тіршіліктің пайда болуы туралы
гипотезалардың жоспары:
1. Осы гипотезаның пайда болу кезеңі.
2. Гипотезаның дәлелдемесі немесе жоққа шығарылуы.
3. Сендердің көзқарастарың және қорытындыларың.
Аталған гипотезалардың мықты және осал жақтары бар. Алайда бірде-біреуі тіршіліктің пайда болуы туралы сұраққа нақты жауап бере алмайды. Осы заманғы ғылым физикалық және химиялық
күштердің және материяның дамуынан гөрі тіршілік табиғи жолмен жаратылған деген теорияны қолдайды.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Абиогенез, биогенез ұғымдарына анықтама беріңдер.
2. Сенің ойыңша, қайсы гипотеза дұрыс деп ойлайсың?
3. Заманауи ғылым не себепті тіршіліктің табиғи жолмен жаратылғанын
қолдайды? Түсіндіріңдер.
39
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

40.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Адам үшін
табиғи ортаның
рөлін
анықтау
Табиғи орта
Природная среда
Natural environment
Антропогендік
ортаның
түрлері
БІ
Р
КӨ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§11. ҚАЗІРГІ ЗАМАН АДАМЫНЫҢ ТІРШІЛІК ОРТАСЫ
Антропогендік орта
Антропогенная среда
Antropogenic environment
ЕСІҢДЕ
Р
Адам үшін
әлеуметтік
ортаның
рөлі
Қоғам
Общество
Society
Адамның Жер бетіндегі тіршілігі. Адамның Жер бетіндегі
тіршілік ету тарихы – өзінің өмірі және қауіпсіздігі үшін күрес.
Ежелгі замандағы адамзат популяциясының дамуы экологиялық
фактор арқылы анықталды: климаттық (температура, салыстырмалы ылғалдылық және т.б.), физикалық (топырақтың, судың
және ауаның физикалық-химиялық ерекшеліктері және т.б.), азық­
түлік, биологиялық (түрішілік өзара байланыс және түраралық байланыс). Ежелгі
адамдардың өмірі тіршілік ететін табиғи
Табиғат
ортаға бейімделуіне байланысты жүрді.
Олардың тіршілігі өте қауіпті жағдайда
өтті. Жасаған еңбектері қиындықтармен
Жасанды
ұштасып, тіршілік үшін күреспен жалғаҚоғам
орта
сып жатты.
Бүгінгі адамдардың өмір сүру салты
ежелгі адамдардың тіршілігінен мүлде өз27-сурет. Адамды
геше. Адамның өмір сүруі қоршаған табиқоршаған ортаның
ғи орта мен өздерінің материалдық, әлеуқұрамдас бөліктері
40
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

41.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
меттік орта­ны игеруіне және қа­лып­тастыруына байла­ныс­ты. Бұ­
лардың­ барлығы өзара үйлесімді әрекетке көшкенде ғана адам­
дардың өмір сүруіне қолайлы орта қалыптасады (27-сурет).
Адамның өмір сүруіне қажетті табиғи ортаның нысандары мен жағ­
дайларын атаңдар. Олардың адам өміріндегі рөлін түсіндіріңдер.
Жасанды орта дегеніміз адамның іс-әрекеті нәтижесінде та­
би­ғи ландшафттарды антропогендік ланд­шафтқа айналдыру,
яғни әртүрлі ғимараттары, өнеркәсіп зонасы, жасыл желектері
(бау-­бақша, саябақтар) бар қалалар мен ауылдық елді мекендерді
дүниеге әкелу.
Қоршаған ортаның маңызды бөлік­терінің бірі – қоғам және әр­
түр­лі қоғамдық үдерістер. Әлеуметтік орта – ең алдымен адам­
дардың саналы немесе табиғи жолмен жасаған мәде­ни-психология­
лық ахуалы. Ол адам­дардың бір-­бірі­не
мате­риал­дық, мәдени және ақпарат­
тық жолмен ық­пал жасауы арқы­лы
қалыптасады.
Әлеуметтік орта табиғи және жасанды орталармен бірігіп, жиынтық
адами ортаны қалып­тастырады. Әрбір орта бас­қа орталармен тығыз байланысумен қатар, бір-бірінің орнын
ауыс­тыра алмайды және қажеттілігі
жа­ғынан жалпы жүйеден тыс қал28-сурет. Адамды қоршаған
майды (28-сурет).
ортаның маңызды
Адамдар қай кезде де өздеріне
компоненттері
қа­жетті жағдайды қалыптастыруға
және дамытуға тырысты (жабдықталған үй, жеткілікті азық, тыныш ұйқы, қауіпсіз өмір және т.б.). Аталған сұраныстар өмірдегі
ма­ңыздылығына қарай үнемі жетекші рөл атқарды.
Қажеттілік пирамидасы бойынша топқа бөлініңдер де қысқаша баяндама жасаңдар. Орындаған жұмыстарыңды талқылап, бағалаңдар.
41
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

42.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Адамды табиғи және әлеуметтік орта қалыптастырады. Ол өзі
тіршілік ететін ортаны өмір сүру ыңғайына қарай үнемі жетілдіріп
отырады. Орта адамның интеллектуалды, моральды және рухани
дамуына зор мүмкіндіктер туғызады.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Адамды қоршаған ортаның негізгі бөліктерін атап шығыңдар және
оған сипаттама беріңдер.
2. Ежелгі және қазіргі адамдардың өмір сүру жағдайын салыстырыңдар.
3. Адамның рухани дамуы не себепті қажеттілік пирамидасының ең жоғары сатысында орналасқан?
ЕСІҢД
Е
Географиялық
карталарды
жіктеу
Шартты белгілер
арқылы
картаны қалай
оқуға болады?
БІ
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Шартты
белгілердің
рөлі
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§12. ГЕОГРАФИЯЛЫҚ КАРТА
ЖӘНЕ ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР
Картаның элементтері Картаның мазмұны
Элементы карты
Содержание карты
Map elements
Contents of the map
Картаның шартты
белгілері
Условные обозна­
чения карты
Explanatory notes
Картаның элементтері. Географиялық карта – Жер бедерінің
шартты белгілермен кішірейтіліп бейнеленуі. Ол – Жердің географиялық қабығының кеңістіктегі моделі. Картаның құрамдас
бөліктері: математикалық негізі, картаның мазмұны, шартты
белгісі, қосымша деректері (6-кесте).
42
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

43.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
6-кесте
Картаның элементтері
Математикалық
негізі
Картаның
мазмұны
Картаның
шартты белгісі
Қосымша
деректер
Масштаб
Тақырыптың
мазмұны
Белгілер мен
түсініктемелер
Мәтін, кесте,
графика
Нысанның бейнесін түсіргенде, картаның элементтерін бел­гілей білу не
үшін қажет екенін ойланыңдар? Талқылап, оған мысал келтіріңдер.
Орындаған жұмыстарыңды баға­лаң­дар.
Картаға түсірілетін нысандар маңыздылығына қарай іріктеледі.
Картаның масштабы ұсақталған сайын, ондағы нысандарды белгі­
леу мүмкіндігі де азая түседі.
Масштабқа және картаның мақсатына байланысты, нысанның
жеңілдетіп бейнеленуі картографиялық генерализация (жеңілдету)
деп аталады. Мысалы, 1:25 000 және 1:200 000 масштабтардың соң­
ғысында көп ерекшеліктер жеңілдетіп берілген. Картаның масш­
табы ұсақталған сайын жеңілдету басымдық ала түседі.
Карталардың жіктелуі. Карталар бір-бірінен масштабы, маз­мұ­
ны, аумақты қамтуы және неге арналғанына байланысты ажыратылады (29-сурет).
Атластағы бірнеше картаны қарастырайық. Қандай топқа және топшаға
жататынын анықтаңдар. Онда не бейнеленген? Бұл карталарды қайда
қолдануға болатындығына мысал келтіріңдер.
Картаның
топтары
Масштабына
байланысты
Ірі масштабты
Орта масштабты
Ұсақ масштабты
Аумақты
қамтуына
байланысты
Мұхит, материк және
олардың бөліктері
Мазмұнына
байланысты
Жалпы
географиялық
Тақырыптық
Арналуына
байланысты
Оқу
Туристік
Анықтамалар және
басқалар
29-сурет. Географиялық карталардың жіктелуі
43
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

44.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
30-сурет. Шартты белгілердің жіктелуі
Шартты белгілер. Жер бетіндегі нысандарды картографиялық
бейнелеуде шартты белгілер қолданылады. Картада пайдаланатын
жергілікті жердің шартты белгілері нысанның негізгі келбетіне
ұқсас болып келеді. Мысалы, өсімдік жамылғысы және су айдындары өздерінің табиғи түсіне ұқсатып боялады, зауытты түтіні
шығып тұрған мұнарамен белгілейді және т.с.с.
Шартты белгілер үш топқа бөлінеді: аудандық (аумақтық), сы­
зықтық және масштабсыз (30-сурет).
Шартты белгілердің түрлеріне қарай топқа бөлініңдер. Қазақстанның физикалық картасын қарап шығыңдар. Шартты белгілерге мысал келтіріңдер. Ол қандай бейнені білдіреді? Мектеп
ауласының масштабын анықтағанда қандай шартты белгілерді
қолданар едіңдер?
44
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

45.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Аудандық (масштабтық) шартты белгілердің көмегімен түсірілетін
нысанға ұқсас кескінді табуға болады (орман, көл және т.б.); сызықтық
шартты белгілер арқылы бейнеленетін нысанның ұзындығын түсіруге
болады (жолдар, байланыс желісі, өзен және т.б.). Масштабсыз шартты белгілер арқылы нысанның орналасқан жері белгіленеді (құдық,
карьер, зауыт, мектеп және т.б.). Түсініктемелік шартты белгілер
қосымша мәліметтер үшін беріледі.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Карталар мен шартты белгілер жіктелуі бойынша қандай топтарға
бөлінеді? Атап шығыңдар.
2. Картаның құрамдас бөлігі деп нені атаймыз? Түсіндіріңдер. Мысал
келтіріңдер және жауаптарыңды талқылаңдар.
3. Қалай ойлайсыңдар, не себепті шартты белгілер бейнеленетін нысанға
ұқсас болып келеді?
ЕСІҢД
Е
Картада
арақашықтықты
өлшеу
Арақашықтық
Расстояние
Distance
Р
КӨ
Картаның
масштабын
қалай табуға
болады?
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Масштаб
Масштаб
Scale
Р
ЕН
ЙР
Р
Ү
§13. КАРТАДА АУДАН
МЕН АРАҚАШЫҚТЫҚТЫ ӨЛШЕУ
ЕСІҢДЕ
Р
Картадағы
ауданды
есептеу теңдеуі
Аудан
Площадь
Area
Картада арақашықтықты анықтау. Картаның масштабын білетін болсаң, Жер шарындағы кез келген екі нүктенің арақашықтығын табуға болады. Картада міндетті түрде сандық, атаулық
45
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

46.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
және сызықтық (графикалық) масштабтар беріледі. Мысал ретінде
арақашықтықты масштабтың көмегімен тауып көрейік.
I нұсқа. Картада (глобуста, сызбада) масштаб және арақашықтық
беріледі. Оның жер бетіндегі нақты қашықтығын табу керек.
Шешу реті. Картада берілген масштаб мөлшерін берілген
ара­қа­шықтыққа көбейтеміз. Нәтижесінде нақты қашықтығын
та­бамыз.
1-мысал. 1:2 500 000 масштабындағы картада А және Б нүкте­
лерінің арақашықтығы 12 см. Арақашықтықты қалай есептейміз?
Шешімі: Масштабтың мөлшерін анықтап аламыз (1 см = 25 км)
және пропорция құрамыз:
1 см – 25 км х = (12 · 25) : 1 = 300 км
12 см – х км
Нақты арақашықтығы 300 км.
2-мысал. 1:20 000 000 масштабындағы А және Б нүктелерінің
арақашықтығы 22,2 см. Осы нүктелер арасындағы экватор доға­
сының бұрышын табыңдар.
Шешімі: Бірінші кезекте екі нүктенің арақашықтығын анықтап
аламыз.
1 см – 200 км
х = (22,2 · 200) : 1 = 4440 км
22,2 см – х км
Экватордың 1° доғасының ұзындығы 111 км. Экватор доғасының
бұрышы 4440 : 111 = 40°.
II нұсқа. Жер бетіндегі қашықтық және картаның масштабы
беріледі.
Картадағы арақашықтықты табу керек.
Шешу реті. Бірінші масштабтың мөлшерін анықтаймыз, жер
бетіндегі қашықтықты масштабтың мөлшеріне бөлеміз де, карта­
дағы арақашықтықты табамыз.
3-мысал. Жер бетіндегі А және Б нүктелерінің арақашықтығы
3000 км. Осы арақашықтық масштабы 1:6 000 000 км болатын
кар­­та­да неше см болады?
Шешімі: Масштабтың мөлшерін анықтап, пропорция құрамыз:
1 см – 60 км
х = (1 · 3000) : 60 = 50 см
х см – 3000 км
4-мысал. Жолаушы сағатына 6 км жылдамдықпен 4 сағат
}
}
}
46
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

47.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
жүрді. Жолаушының жүріп өткен жолының қашықтығын масштабы 1:200 000 болатын картадан табыңдар.
Шешімі: 6 км/сағ · 4 сағ = 24 км.
Масштабтың мөлшерін тауып, пропорция құрамыз:
1 см – 2 км
х = (1 · 24) : 2 = 12 см
х см – 24 км
Масштабты есептеу. Масштабты есептеу соншалықты қиын
емес, ол үшін картадағы масштабты білсек жетіп жатыр. Мысалы, жер бетінде және картада (глобуста, сызбада) арақашықтық
беріледі. Масштабын анықтау керек.
Шешу реті: жер бетіндегі қашықтықты картадағы ара­қа­шық­
тыққа бөлеміз де масштабтың мөлшерін анықтап аламыз. Оны
сандық масштабқа айналдырамыз.
5-мысал. Жер бетіндегі А және Б нүктелерінің арақашықтығы
6600 км. Бұл нүктелердің картадағы арақашықтығы 11 см. Карта­
ның масштабын табыңдар.
Шешімі: Пропорция құрамыз:
11 см – 6600 км
х = (1 · 6600) : 11 = 600 км
1 см – х км
Масштабтың мөлшері – 1 см 600 км, яғни 600 км = 60 000 000 см.
Олай болса, масштаб 1:60 000 000.
6-мысал. Глобуста екі полюстің арақашықтығы – 40 см. Гло­
бустың масштабын табыңдар.
Шешімі: Екі полюс арасының арақашықтығы шамамен 20000 км
екенін білеміз. Глобустың масштабы 1:50 000 000 (орта масштаб).
Оны қалай шештік:
40 см – 20000 км х = (1 · 20000) : 40 = 500 км = 50000000 см
1 см – х км
Ауданды есептеу.
7-мысал. Ұзындығы 50 км және ені 25 км болатын жер телімінің
ауданы, картаның масштабы 1:2 500 000 болған жағдайда қанша
см2 болады?
Шешімі: Масштабтың мөлшерін тауып аламыз (1 см = 25 км).
Берілген өлшемдерді жеке-жеке масштабтың мөлшеріне бөліп аламыз: 25 : 25 = 1 см және 50 : 25 = 2 см. Картағы ені 1 см және
ұзындығы 2 см болатын жер телімінің ауданы 1 · 2 = 2 см2.
8-мысал. Ені 3 см және ұзындығы 4 см болатын жер телімінің
нақты ауданын картадағы масштабы 1:50000 болған жағдайда
есеп­теңдер.
}
}
}
47
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

48.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Шешімі: Масштабтың мөлшерін анықтап аламыз (1 см = 500 м),
енін есептеп аламыз (500 · 3) = 1500 м · 2000 м = 3 000 000 м2
немесе 3 км2. 2000 метр масштаб пен ұзындықты көбейту арқылы
шықты (500 · 4).
Жергілікті жердің нысандарын картаға түсіру үшін өлшем жүргізген кезде, кез келген қажетті құралдарды қолдана білу керек.
Картаға түсірілетін жер телімінің ауданына және жер бедеріне байланысты масштабты нақты таңдай білген дұрыс.
Қажетті масштабсыз шартты белгілерді картаға түсіруді үйреніңдер. Осы тақырыптағы берілген материалдарды түсініп, есептерді
іс жүзінде пайдалана білсеңдер, өздерің тұратын елді мекеннің картасын жасай аласыңдар.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Картадағы географиялық нысандардың арақашықтығын өлшегенде
нені білу керек?
2. Картаның масштабын анықтау және пайдалана білу не үшін қажет
екенін түсіндіріңдер.
3. Кез келген жер телімінің немесе географиялық нысандардың арақашықтығын өлшегенде қандай қиыншылықтар туындауы мүмкін? Түсіндіріп, мысал келтіріңдер. Сыныптастарыңның жауабын бағалаңдар.
ЕСІҢД
Е
Градус
торын
талдау
Градус торы
Градусная сетка
Grade grid
Координаттарды
есептеу
жолдары
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Ендік
Широта
Latitude
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§14. ГРАДУС ТОРЫ ЖӘНЕ КООРДИНАТТАР
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Координаттарды
есептеу
теңдеуі
Бойлық
Долгота
Longitude
48
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

49.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Градус торы. Жер бетіндегі нүктенің немесе нысанның орна­
ласқан жерін картада анықтау үшін, ендік пен бойлықты немесе
географиялық координаттарды градус арқылы білу керек.
Меридиан деп біздің планетамызға тігінен түсірілген сызық­
ты, ал параллель деп экваторға көлденең орналасқан сызықтарды
­айтамыз.
а
ә
31-сурет. Градус торы (а – параллельдер, ә – меридиандар)
Градус торы – полюстен полюске созылып жатқан меридиан
және көлденең созылған параллель сызықтарының қиылысқан
жері (31-сурет).
Барлық меридиандардың ұзындығы бірдей, ал параллельдердің ұзындығы экватордан полюстерге қарай қысқарады. Экватор
сызығы екі полюстен бірдей қашықтықта орналасқан. Экватордан солтүстікте орналасқан кез келген нүкте солтүстік ендік,
оңтүстікте орналасқандары оңтүстік ендік деп аталады.
Параллельдер мен меридиандар алғашқы географиялық карталардың
өзін­де-ақ болған. Параллель сызықтары тү­сі­рілген Дикеарх Мессин­
скийдің (б.з.д. III ғасыр) картасы бүгінгі күнге дейін жетті.
Алғашқы географиялық карталардың градус торында айырмашылық
бол­ған жоқ. Екеуі де түзу сызықпен сызылды. Б.з.д. II ғасырда белгілі
оқымысты Гиппарх градус торына градусты бұрыштарымен түсірді. Гип­
парх география ғылымына бойлық және ендік деген ұғымдарды енгізді.
Географиялық координаттар. Жер бетіндегі экваторға және
нөлдік мери­ди­ан­ға қатысты нүктенің орнын көр­сететін мөлшер
(ендік, бойлық) геогра­фиялық координаттар деп аталады ­(32-сурет).
4–3481
49
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

50.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
32-сурет. Географиялық
координаттары көрсетілген
глобустың моделі
Географиялық ендік (φ) – жер беті­
нің кез келген нүктесіне тү­сірілген тік­
сызық пен экватор жазықтығы арасын­
да­ғы бұрыш. Экватор сызығына байланысты оңтүстік және солтүстік ендік деп
ажыратылады. Экватордағы нүкте – 0°қа тең, полюсте – 90°.
Географиялық бойлық (λ) – Жер бе­
тінің кез келген нүктесіне түсірілетін
тік сызық пен бастапқы меридиан­
жазықтығы арасындағы бұрыш. Бас­
тапқы не­месе бас меридианды кейде
Гринвич ме­ридианы деп те атаймыз.
Бойлық бас меридианнан экватор немесе параллель сызықтарының бұрышы
арқылы есептелінеді (0°–180° аралығына
дейін). Бас меридианнан 180° шығысқа
дейін шығыс бойлық, батысқа қарай
батыс бойлық болып есептеледі.
Географиялық нүктелердің координаттарын карта бойын­­­­ша
есептеу.
Мысал ретінде Қарағанды қаласының координаттарын есеп­
тейміз. Бірінші кезекте ендігін тауып аламыз. Ол үшін қандай
параллельдер арасында орналасқандығын анықтаймыз.
Масштабы 1:5000 000 болатын картада Қарағанды қаласы
солтүстік ендіктің 48 (А) және 52 (Ә) параллельдері аралығында
орналасқан. Екі параллельдің айырмасы – 4 градус. 48 және 52
параллельдерінің арасы – 9 см. Кейіннен 48 (А) параллельден Қара­ғандыға (С) дейінгі арақашықтықты өлшейміз. Оның ұзындығы – 4 см. Есептейміз: 4 · 4 : 9 = 1,77, жуықтатсақ – 1,8. Бұл жердегі
1 бүтін сан (1 сағатта 60 минут. 1 минутта 60 секунд). Ендігі жерде
0,8-ді минутқа айналдырамыз (0,8 · 60) = 48. Біздің есебіміз бойынша – 1,48 болды. Бұл санды алғашқыда анықталған 48 параллельге
қо­самыз. 48 + 1,48 = 49,48 немесе 49°48′ (49 градус 48 минут) с.е.
Енді бойлығын есептейміз. Қарағанды қаласы шығыс бойлықтың
72 және 78 меридиандардың аралығында орналасқан. Айырмашылығы – 6 градус. Арақашықтығын сыз­ғышпен есептесек – 8,9 см.
50
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

51.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
72 меридианнан Қарағандыға дейін
1,5 см. Теңдеумен шығарамыз 6 · 1,5 :
: 8,9 = 1,011. Енді 0,11 санын минутқа айналдырамыз (0,11 · 6) = 0,66,
жуықтатсақ – 0,7. Яғни 72 + 1,07 =
= 73°07′. Біздің есептеуіміз бойынша, Қарағанды қаласының координаты – 49°48′ с.е. және 73°07′ ш.б.
Географиялық координаттарды
есептеу арқылы картадағы немесе глобустағы кез келген нүктенің
географиялық орнын анықтай аламыз (33-сурет).
Сұрақтар мен тапсырмалар
Қарағанды
33-сурет. Координаттарды анықтау
1. Тақырыптағы негізгі ұғымдарға анықтама беріңдер: параллелü, ме­
ридиан, географиялық бойлық, географиялық ендік.
2. Кез келген нысанның географиялық орнын қалай анықтаймыз?
3. Глобус және жартышарлар картасы арқылы өздерің тұратын елді
мекеннің координатын анықтаңдар.
ЕСІҢД
Е
Сағаттық
белдеулерді
анықтау
Сағаттық белдеу
Часовой пояс
Time zone
Есепті шешу
арқылы уақытты
анықтау
БІ
Р
КӨ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§15. САҒАТТЫҚ БЕЛДЕУЛЕР
ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ УАҚЫТ
Сағаттық белдеулердің картасы
Карта часовых поясов
Map of time zones
ЕСІҢДЕ
Р
Сағаттық
белдеулердің
картасы
Жергілікті уақыт
Местное время
Local time
51
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

52.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сағаттық белдеулер. Жер өз өсін 24 сағатта толық бір рет
айналып шығады. Осы уақыт аралығында 360°-қа бұрылыс жасап, бір тәуліктен кейін барлық меридиандар өздерінің бастапқы
орналасқан орнына қайтып келеді. Бойлықтарға сәйкес тәулік
ішіндегі сағаттың көрсеткіші әртүрлі. Бойлықтардағы уақытты
анықтау үшін Жер шары сағаттық белдеулерге бөлінген. Бір сағаттың ішінде Жер өз өсі арқылы 15°-қа бұрылады (360°:24=15°).
Осыған байланысты Жер шары 24 сағаттық белдеуге бөлінген және
әр сағаттық белдеу 15°-тан тұрады. Белдеу ішінде уақытты барлық
нүктеден ортаңғы меридиан бойынша есептеуге келісілген.
Бұл уақытты белдеулік сағат деп атайды. Бір меридиан бойында
орналасқан нүктедегі уақытты жергілікті уақыт деп атаймыз.
Екі белдеу арасындағы уақыт айырмасы – 1 сағат. Сол
жағында орналасқан белдеу оң жағындағы белдеуден бір сағатқа кешігіп жүреді немесе керісінше, Жер батыстан шығысқа
қарай айналатын болғандықтан, Күн шығыстан ерте шығып,
ерте батады.
Нөлдік сағаттық белдеу 7°30′ б.б және 7°30′ ш.б. аралығында
орналасқан. 7°30′ ш.б және 22°30′ ш.б. аралығы бірінші сағаттық
белдеу, 22°30′ ш.б. және 37°30′ ш.б аралығы екінші сағаттық белдеу
деп шығысқа қарай 15 градустан қосылып кете береді.
180° меридиан ХII сағаттық белдеуде орналасқан және ол дата
ауысуының халықаралық сызығы деп аталады. Егер де осы сызық
арқылы шығыстан батыс жартышарға өтетін болсақ, уақыт бір
тәулікке кейін шегеріледі (мысалы, 1 қаңтардан 31 желтоқсанға
дейін) немесе керісінше жүреді. Құрлық жерде сағаттық белдеудің
шегарасы нақты сақтала бермейді. Мемлекет немесе облыс ішінде
уақытты тиімді пайдалану үшін, олардың шегарасы аталған әкімшіліктердің шегарасына сәйкес келеді.
1924 жылғы халықаралық келісімшарт бойынша Гринвич арқылы
өтетін меридиан нөлдік меридианға теңестірілді (яғни XXIV). Жердің
батыстан шығысқа қарай айналуына байланысты сағаттық белдеудің
нөмірі және жергілікті уақыт шығысқа қарай арта береді.
Нөлдік (XXIV) және ХII сағаттық белдеу батыс және шығыс
жартышарда да орналасқан. I–XI сағаттық белдеу тек қана шығыс
52
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

53.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
жартышарда, XIII–XXIII сағаттық белдеу тек қана батыс жарты­
шарда орналасқан. Қазақстан мемлекеті IV және V сағаттық белдеу­
де орналасқан.
Сағаттық белдеуді және жергілікті уақытты анықтауға ар­
налған есепті шығарамыз.
→ 20° с.е., 93° ш.б. орналасқан А нүктесі қай сағаттық белдеуде орналасқанын табуымыз керек.
Шешімі. Сағаттық белдеуді есептегенде географиялық
ен­дік есепке алынбайды. Нүкте орналасқан бойлық 15°-қа
бө­лі­неді. Егер де қалдық 7,5°-тан аз болса, оны есепке алмаймыз, бұл жағдайда тек қана бүтін сан есепке алынып, сол
сан сағаттық белдеу болып есептеледі. Егер де қалдық
7,5°-тан артық болса, бүтін санға 1-ді қосып, нақты сағаттық
белдеуді анықтаймыз. Бұл жердегі А нүктесі, VI сағаттық
белдеуде орналасқан (93° : 15° = 6°; қалдық 3 (0,2 · 15°).
→ коорди­наты 51° с.е., 71° ш.б. орналасқан Астана қаласы­
ның сағаттық белдеуін тауып көрейік.
Шешімі. Жоғарыдағы берілген есепке сүйене отырып есеп­
тейміз: 71° : 15° = 4°; қалдық 10,5 (0,7 · 15); қалдық 7,50ден артық болған соң, сағаттық белдеуге 1 санын қоса­мыз,
(4 + 1 = 5) – V сағаттық белдеу.
→ А, В, С нүктелері орналасқан сағаттық белдеулерді анық­
таймыз (34-сурет).
77о
40о
0о
30о
0о
85о
155о
А
В
С
34-сурет. А, В, С нүктелерінің координаттары
53
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

54.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Шешімі. Бірінші А нүктесінің сағаттық белдеуін тауып көрейік,
А : 77° : 15° = 5 (қалдық 2). Бұл нүктенің батыс жартышарда
орналасқанын естен шығармауымыз керек. Гринвич меридианынан
батысқа қарай, XXIV сағаттық белдеуден бастап нөмірі қысқара
береді. Сондықтан да А нүктесі біз есептегендей V сағаттық белдеу
емес, XXIV – V = XIX сағаттық белдеуде орналасқан. В нүктесі
VI сағаттық белдеуде (85° : 15° = 5; қалдық 10, V + I = VI), ал С
нүктесі Х сағаттық белдеуде орналасқан (155° : 15° = 10; қалдық 5).
Сағаттық белдеулер картасын пайдаланып, жергілікті
уақыт­­ты анықтаймыз.
→ Астанада (V сағаттық белдеу) уақыт 12 сағ 30 мин болса,
IX сағаттық белдеуде орналасқан Токиода сағат неше?
Шешімі. Сағаттық белдеулердегі уақыт айырмашылығы, бұл
сағаттық белдеулердің реттік санына байланысты. V және
IX сағаттық белдеулердің айырмасы 4 сағат. Уақытты есептеу: шығысқа қарай уақыт көбейеді, батысқа қарай азаяды. IX сағаттық белдеу, V сағаттық белдеуге қарағанда
шығыста орналасқан. Сондықтан да ол жердегі уақыт 12
сағ 30 мин + 4 сағ = 16 сағ 30 мин.
→ Егер Ақтау қаласынан (51° ш.б.) Вашингтондағы жергілікті уақытпен 20 сағ 50 минутта ұшып шыққан ұшақ 7
сағаттан кейін Вашингтон (77° б.б.) қаласына келіп қонса,
Вашингтонда жергілікті уақыт неше болады?
Шешімі. Бірінші екі қала арасындағы географиялық
бойлық­тың айырмасын тауып аламыз. Бұл жерде Ақтау
Гринвич­тен шы­ғыста, ал Вашингтон батыста орналасқанын
естен шығар­ма­уы­мыз керек. 51° + 77° = 128°. Уақыт айырмасы 128° : 15° = 8 сағ 35 мин (қалдық 7 · 5 = 35).
Вашингтон Ақтауға қарағанда батыста орналасқандықтан, ұшақ
ұшып шыққан кезде Вашингтонда жергілікті уақыт 20 сағ 50 мин –
8 сағ 35 мин = 12 сағ 15 мин болды. Ұшып өтуге кеткен уақыт
7 сағат болса, осы уақыт аралығында Жердің айналуын ескеретін
бол­сақ, ұшақ Вашингтонға келгенде уақыт 12 сағ 15 мин + 7 сағ =
= 19 сағ 15 мин болады. (Берілген деректер мысал үшін алынған).
54
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

55.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сағаттық белдеулердің пайда болуы Жердің өз өсінен айналуын
және географиялық орнына байланысты нақты уақытты анық­тауға
және т.б. мәселелерді шешуде қажет.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Сағаттық белдеу, жергілікті уақыт ұғымдарына анықтама беріңдер.
2. Сағаттық белдеулер неге байланысты пайда болған? Түсіндіріңдер.
3. Қазақстанда неше сағаттық белдеу бар? Өздерің тұратын жердің
сағаттық белдеуін есептеп шығарыңдар.
Сарамандық жұмыс
Карта бойынша географиялық координаттарды
және қашықтықты анықтау.
Сағаттық белдеу картасы бойынша уақытты анықтау
Мақсаты: Карта бойынша географиялық координаттарды және
қашықтықты анықтау. Сағаттық белдеу картасы бойынша уақытты
анықтау.
Ресурстар: компас (тұсбағдар), сызғыш, географиялық карталар, глобус, атлас.
Жұмыс барысы
Орындалған жұмысты басқа топ мүшелерімен талқылаңдар.
1-тапсырма. Жұптық жұмыс. Ендік пен бойлықты анықтау алгоритмі бойынша келесі нысандардың географиялық
координаттарын анықтаңдар:
а) Атырау қаласы;
ә) Балқаш қаласы;
б) Талдықорған қаласы;
в) Арқалық қаласы.
2-тапсырма. Өзіндік жұмыс. Сағаттық белдеу картасы бойын­
ша уақытты анықтау.
1. Астанада (V сағаттық белдеу) уақыт 12 сағ 30 мин болса, Пекинде қай уақыт болады?
2. Мысалы, ұшақ Ақтау қаласынан (51° ш.б.) жергілікті уақыт
бойынша 20 сағ 50 минутта ұшты. Төрт сағаттан кейін Парижге
келіп қонды. Парижде сағат неше болады?
55
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

56.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Материктер
табиғатын
сипаттаудың
жоспары
Дүние бөлігі
Часть света
Part of the world
Материктер
табиғатының
ерекшелігі
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§16. МАТЕРИКТЕРДІҢ ЖӘНЕ ДҮНИЕ
БӨЛІКТЕРІНІҢ ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЫ
Табиғаттың
сипаттамасы
Описание природы
Description
of the nature
Р
Ө
К
ЕСІҢДЕ
Р
Материктер
табиғатының
бірегейлігі
Табиғаттың бірегейлігі
Уникальность природы
Uniqueness of
the nature
Материктер және дүние бөліктері. Жер бетінің құрлық бөлігін
тек материктерге ғана емес, дүние бөліктеріне де бөлеміз. «Ìатерик» және «дүние бөліктері» ұғымдарының мағынасында және
пайда болу кезеңінде айырмашылықтар бар.
Ìатерик – негізгі бөлігі дүниежүзілік мұхит деңгейінен биікте
орналасқан жер қыртысының ірі бөлігі. Материктің суасты бөлігі
де бар: қайраң және материктік беткей. Материкті кейде континент деп те атаймыз.
Дүние бөліктері – құрлықтың бір бөлігі, тарихы, мәдениеті мен географиялық ерекшеліктеріне қарай ғалымдардың жіктеуі. Дүние бөліктерінің саны адамдардың өз планетасын зерттеу барысында жаңа
жерлердің ашылуына байланысты өзгеріп отырды. Қазіргі кезде алты
дүние бөлігі бар: Åуропа, Азия, Африка, Америка, Австралия және Ан­
тарктида (35­сурет). Адамдарға ежелден таныс Африка, Азия, Еуропаны «ескі дүние», ал аумағы кейіннен ашылған Солтүстік және Оңтүстік Американы «жаңа дүние» деп атайды.
56
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

57.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Äүние бөліктері – Жердің тарихи қалыптасқан ауданы, материк немесе материктің бір бөлігі (аралдарымен есептегенде).
35-сурет. Дүние бөліктері
Дүние бөліктерінің карта-сызбасын мұқият қарап шығыңдар. Еуропа
мен Азияның шартты түрде сызылған шегарасын анықтаңдар. Қазақстанның дүние бөліктеріне қарай орналасуын анықтаңдар.
Материктердің табиғатын сипаттау. Материктердің табиғатымен
танысу үшін, оны сипаттаудың жоспарын білу керек (36-сурет).
Жоспар арқылы материктердің бірегейлігі туралы көптеген мәлімет
алуға болады.
Мысал ретінде Еуразия материгіне жоспар бойынша сипаттама
береміз.
57
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

58.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
6.
Халқы.
Шаруашылығы.
5.
Табиғат
зоналары
1. Географиялық
орны
Материктің
табиғаты
2.
Жер
бедері. Геологиясы
3.
Климаты
4.
Ішкі
сулары
36-сурет. Материктер табиғатын сипаттау реті
Еуразия материгі Азия және Еуропа бөліктерінен тұрады. Финикиялықтардың тілімен айтқанда «асу» – шығыс, яғни күншығыс
және «ýреб» – батыс немесе күнбатыс деген мағынаны білдірген.
Еуропа мен Азияның шегарасы төмендегідей географиялық нысандар арқылы өтеді. Орал тауының шығыс беткейі,
Жем (Ембі) өзені, Каспий теңізінің солтүстік жағалауы, КумаМаныч ойпаты, Дон өзенінің төменгі ағысы, Азов теңізі, Керчь
бұғазы, Қара теңіз, Босфор бұғазы, Мәрмәр теңізі, Дарданелла
бұғазы, Эгей теңізі, Жерорта теңізі.
Ауданы және географиялық орны. Еуразия аумағы жағынан ең
үлкен (54,5 млн км2) материк. Оның жағалауын төрт мұхит суы
шайып жатыр. Материк үш жартышарда орналасқан. Басым бөлігі солтүстік және шығыс жартышарларда орналасқан. Шеткі нүктелері: солтүстігі Челюскин мүйісі (77°43′ с.е., 104°18′ ш.б.); оңтүстігі
Пиай мүйісі (1°16′ с.е., 103°30′ ш.б.); батысы Рока мүйісі (38°48′ с.е.,
5°36′ б.б.); шығысы Дежнев мүйісі (66°05′ с.е., 169°40′ б.б.).
Геологиялық құрылысы және жер бедері. Материктің негізін
Еуразиялық литосфералық тақта құрайды. Оның ежелгі бөліктері
58
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

59.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Шығыс-Еуропа, Сібір, Қытай-Корей, Оңтүстік-Қытай платформалары. Кейінірек ежелгі Гондвананың құрамында болған Арабия
және Үндістан платформалары қосылды.
Жер бедерінің алуан түрлі болуы оның геологиялық дамуына
байланысты. Еуропаның ең биік жері 4810 м (Альпі тауындағы
Монблан шыңы), Азиядағы ең биік нүкте – 8848 м (Гималайдағы
Джомолунгма-Эверест). Теңіз деңгейінен ең төмен орналасқан жері
Еуропада – Каспий теңізі (–27 м), Азияда – Өлі теңіз (–405 м).
Материктің орталық және солтүстік аймақтарында жазық жерлер, оңтүстігі мен шығысында таулы жерлер басым. Ірі жазықтары:
Шығыс Еуропа, Ұлы Қытай, Батыс-Сібір, Тұран, Үнді-Ганг, Месопотамия. Таулы үстірттері: Арабия, Декан, Анадолы, Гоби, Тибет,
Ортасібір және т.б.
Климаты: Басқа материктерге қарағанда Еуразия алуан түрлі
климатымен ерекшеленеді. Себебі: 1) аумағының өте үлкен болуы;
2) жер бедері күрделі; 3) орталық бөліктерінің мұхиттардан алшақ
жатуы.
Солтүстік жартышардағы ең суық жер (Оймякон, – 71°С), пла­
нетадағы ылғалдың ең көп түсетін жері осы материкте орналасқан
(Гималай тауларының оң­түс­тік-шығыс беткейіндегі Черапунджи
елді мекені – 12000 мм-ден астам), Еуразия – барлық климаттық
белдеу­лер кездесетін жалғыз материк.
Ішкі сулары. Климаты және жер бедеріне байланысты ішкі сулары біркелкі таралмаған. Өзендері төрт мұхит алабына және ішкі
тұйық алапқа жатады.
Табиғат зоналары. Аумағының үлкен және климатының алуан
түрлілігіне байланысты барлық табиғат зоналары кездеседі. Сол­
түстіктен оңтүстікке қарай арк­тикалық шөл зонасы, тундра және
орманды тундра табиғат зоналары; қоңыржай белдеуде тайга, аралас және жалпақ жапырақты орман, орманды дала, дала, шөлейт
зоналары кездеседі; Жерорта теңізі жағалауында – субтропиктік
ормандар мен бұталар зонасы; Арабия түбегінде, Иран таулы қы­
ратында, Орталық Азияда және Үнді-Ганг ойпатының батысын­
да – қоңыржай, субтропиктік және тропиктік белдеулердің шөл
зона­лары; Үндістан және Үндіқытай түбектерінің орталық аумақ­
тарында саванналар; Азияның батыс жағалауларында ауыс­палы
ылғалды орман; Малакка түбегінде, Шри-Ланка аралында және
Зонд архипелагында – ылғалды экваторлық орман зонасы кездеседі.
59
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

60.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Еуразия материгін оқып-үйренудің жоспарын пайдалана отырып, Оңтүстік Америка материгінің табиғатымен өз беттеріңше танысыңдар.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Материк, дүние бөлігі ұғымдарына анықтама беріңдер.
2. Картадан барлық материктер мен дүние бөліктерін көрсетіңдер. Еуразия мен Оңтүстік Америка материктерінің шеткі нүктелерін атап, картадан табыңдар.
3. Қандай материкте барлық климаттық белдеулер кездеседі?
4. Еуразия және Оңтүстік Америка материктерінің айырмашылығын
табыңдар.
ЕСІҢД
Е
Мұхиттың
құрамдас
бөліктерін
ажырату
Мұхиттың
табиғаты
Природа океана
Ocean nature
Р
КӨ
Мұхиттың
табиғатын
қалай
сипаттайды?
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Мұхиттың
бөліктері
Части океана
Parts of the ocean
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§17. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК МҰХИТТЫҢ ТАБИҒАТЫ
ЕСІҢДЕ
Р
Мұхит
табиғатының
алуан түрлілігі
және бірегейлігі
Мұхиттың
сипаттамасы
Характеристика океана
Characteristic of the ocean
Дүниежүзілік мұхитқа жалпы сипаттама
Дүниежүзілік мұхиттың осы заманғы тұжырымдамасын XX ғасырдың
басында орыстың океанографы және картографы Ю. М. Шокальский
жасады. Ол алғаш рет «Дүниежүзілік мұхит» ұғымын енгізді. Үнді, Атлант, Тынық және Солтүстік Мұзды мұхиттарды Дүниежүзілік мұхиттың бір бөлігі деп атады.
60
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

61.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Мұхит (Оkeanos – ежелгі грек құдайының атымен
аталған) – Дүниежүзілік мұхиттың құрамдас бөлігі болатын
ірі су айдыны. Мұхитты зерттейтін ғылымды океанология деп
атайды.
Дүниежүзілік мұхит табанының бедері. Мұхит табанының
бедері алуан түрлі және күрделі болады (37-сурет). Материктердің
мұхит суымен қосылған жерін қайраң деп атаймыз. Қайраң – континенттің суастындағы бөлігі. Континенттік беткейдің біртіндеп
мұхиттық қыртыстың астына шөккен аймағында мұхиттың ең
терең шұңғымалары кездеседі. Мұхит табанының негізгі бедері –
біршама тегіс болып келетін тереңсулы жазықтар. Олар мұхит табаны ауданының 40%-ын құрайды. Дүниежүзілік мұхиттың орташа тереңдігі 3794 м, ең терең тұсы – 11 022 м (Мариан ойысы).
Мұхиттық жазықтарда көптеген жерасты таулары кездеседі.
Бұл таулардың көбі – сөнген немесе сөне қоймаған жанартаулар.
Кейбір таулардың жоғарғы жағы арал сияқты су бетіне шығып
тұрады.
Барлық мұхиттың орталық бөлігі ұзына бойы 1–2 км көтеріліп,
орталық-мұхиттық жоталарды құрайды.
37-сурет. Дүниежүзілік мұхит табанының бедері
61
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

62.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
теңіз суларының құрамы және ерекшелігі. Äүниежүзілік мұ­
хит суының тұздылығы. Дүниежүзілік мұхиттың суы тұзды және
оның орташа тұздылығы – 35‰ (35 промилле).
Тұздылық – судағы тұздың мөлшері. Ол промиллемен ‰ өлшенеді. Промиллемен есептелген тұздылық – 1 кг
теңіз суында еріген қатты заттардың граммен есептелгендегі
мөлшері.
Су бетіндегі тұздылықтың таралуы атмосфералық жауын-шашынның мөлшеріне және булануына байланысты зоналық заңдылыққа тәуелді болады. Тұздылықтың азаюына өзен сулары
және еріген мұзтаулар (айсберг) әсер етеді. Экваторлық белдеуде
жауын-шашынның мөлшері көп болғандықтан, онда салыстырмалы түрде тұздылығы төмен (34‰). Тропиктік белдеуде керісінше
жауын-шашын аз, булану мөлшері жоғары, сондықтан да тұздылығы ең жоғары белдеу (36‰). Полярлық белдеулердегі тұздылықтың аз болуы буланудың аздығына және мұздықтардың еруіне
байланысты (33‰) болады.
Мұхиттық ағыстар және ірі өзен сулары тұздылықтың зоналық
таралуына кедергі жасайды. Карта бетінде тұздылығы бірдей жерлерді изогали сызығы арқылы біріктіреді. Ең жоғарғы тұздылық
Қызыл теңізінде байқалады (42‰).
→ 25 литр судан 800 г тұз алған жағдайдағы судың тұздылығын анықтаймыз.
Шешімі. Тұздылық дегеніміз 1 литр судағы тұздың мөлшері.
Сондықтан да
_____
25 л
800 г
х = (1 · 800) : 25 = 32 г (немесе 32‰)
_____
1л
хг
}
→ Тұздылығы 3‰ болатын 2 тонна судан қанша тұз алуға болады? 2 тонна дегеніміз 2000 литр.
_____
1л
3г
х = (2000 · 3) : 1 = 6000 г (немесе 6 кг)
_____
2000 л
хг
}
62
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

63.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Дүниежүзілік мұхит суының температурасы. Су – Жердегі
ең жылу сақтағыш дене. Сондықтан да ол баяу жылынады және
жылуды баяу шығарады. Жұтылған Күн радиациясының 2/3 бө­
лігінен астамы мұхиттың үлесінде. Бұл жылу судың жоғарғы
қа­баттарын жылытуға (300 м тереңдікке дейін) және ауаны жы­
лытуға кетеді. Мұхит суларының жалпы бөлігінің температурасы
4°С ­шамасында.
Судың жоғарғы бетінің орташа температурасы +17°С. Мұхиттың жоғарғы бетінің температурасы біркелкі таралмаған. Солтүстік
жартышарда оңтүстік жартышарға қарағанда 3 градусқа жылы. 5°–
10° с.е. аралығындағы температура +25°С, +28°С. Полярлық ендіктерде –1°С, –2°С-қа дейін төмендейді. 200 метр тереңдікке дейінгі
судың температурасы тәулік ішінде немесе маусымға байланысты
өзгеріп тұрады. Мұхиттың одан терең бөліктеріндегі температура
0°С және +4°С аралығында болып, мүлдем өзгермейді десе де болады. Мұхит таба­нының температурасы біршама жоғары ­болады.
Теңіз суы қату температурасынан төмен дәрежеде суығанда
теңіз мұзы пайда болады. Дүниежүзілік мұхит ауданының 3–4%-ы
мұз құрсауында жатыр.
Мұхиттағы судың қозғалысы. Мұхиттағы немесе теңіздегі
су массасының көлденең бағытта бір жерден екінші жерге жылжуын ағыс дейміз. Кейде оны мұхиттық өзендер деп те атаймыз.
Тұрақты желдердің әсерінен болатын ағысты дрейфті немесе
тұрақты ағыс дейміз.
Температурасына байланысты суық және жылы ағыс деп бө­
ле­­міз. Егер де ағыстың температурасы айналасындағы судан жо­
ға­­ры болса – жылы ағыс, төмен болса, суық ағыс дейміз. Ма­
те­рик­­­тердің жағалауына жылы ағыс әсер ететін болса, ылғалды
климат­тық жағдай орнайды, егер де суық ағыс әсер ететін болса, құр­ғақ­ климаттық жағдай орнайды. Кейбір жағдайда шөлді
аймақ қалып­та­сады. Жылы ағыстар көбінесе экваторлық және
тропиктік ендік­терден жоғарғы ендіктерге (полюстерге) қарай
жылжиды. Суық ағыстар керісінше жоғарғы ендік­­терден төменгі
ендіктерге қарай қозғалады. Мұхиттарда жалпы саны 60-тан
астам ағыс бар.
63
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

64.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Қалай ойлайсыңдар, не себепті Қызыл теңіз біршама тыныш, ал Баренц
теңізінде қатты жел мен толқындар болып тұрады?
Суасты жер сілкінісі және жанартаулардың атқылауынан болатын толқынды цунами дейміз. Жағалауға жақындаған сайын
оның жойқын күші үдей түседі. Цунами көбінесе Тынық мұхит­тық
сейсмикалық белдеуде пайда болады. Оның биіктігі кей кездері
30 м-ге дейін көтеріліп, жылдамдығы 700–800 км/сағ жетеді.
Дүниежүзілік мұхит және оның бөліктері. Жағалау сызығы,
табанының бедері, температурасы мен тұздылығы, ағысының түр­
леріне және басқа да қасиеттеріне байланысты Дүниежүзілік мұхит
4 бөлікке/мұхитқа бөлінеді. Дүниежүзілік мұхиттың құра­мына те­
ңіз, шығанақ және бұғаз кіреді (7-кесте).
7-кесте
Дүниежүзілік мұхиттың құрамдас бөліктері
Мұхит­тар
Теңіздер
Ішкі
Шеткі
Арал аралық
Шыға­нақ­
тар
Бұғаз­дар Мой­нақ
Типтік жоспарды және білім көздерін пайдаланып, мұхитқа сипаттама
беріңдер.
• Географиялық орны (экваторға, нөлдік меридианға, материкке және
басқа мұхитқа байланысты мұхиттың орналасуы).
• Ауданы, басқа мұхиттардың арасындағы орны/үлесі.
• Жағалау сызығы (теңіздер, шығанақтар, бұғаздар, аралдар).
• Мұхит суының қасиеті (су бетінің температуралық режимі, суының
тұздылығы, ағыны).
• Мұхиттың органикалық дүниесі.
• Мұхиттың ресурсы және пайдаланылуы.
Топқа бөлініп, ішкі, шеткі, арал аралық теңіз, шығанақ, бұғаз,
мойнақ ұғымдарына анықтама беріңдер. Оларға мысал келтіріңдер
және таныстырылым дайындаңдар. Топтың жұмысын бағалаңдар.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Физикалық картадан жылы және суық ағыстарды көрсетіңдер. Жылы ағыстар жойылып кетсе, Жердің климатында қан­дай өзгерістер
болуы мүмкін?
2. Судың толысуы мен қайтуына қандай күштер әсер етеді? Түсіндіріңдер.
64
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

65.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Халықтың
тығыздығы
қалай
бағаланады?
Халықтың
орналасу
факторын
анықтау
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§18. ХАЛЫҚТЫҢ ОРНАЛАСУЫ
ЖӘНЕ ТЫҒЫЗДЫҒЫ
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Халықтың
орналасу
заңдылығы
Халықтың орналасуы
Халықтың тығыздығы Қоныстанған аумақтар
Размещение
населения
Population
distribution
Плотность населения Заселенные
территории
Population densities
Populated territories
Халықтың орналасу факторлары. Адам қай кезде де өмір сүруге қолайлы жер іздеген. Ауылшаруашылығына қолайлы, көлік
жолдарына жақын, ауа райы жақсы жерлерге қоныстануға тырысты. Бүгінгі күні дәл осындай жерлерде 7 миллиардтан астам
адам өмір сүріп жатыр. Жеті миллиардыншы адам 2011 жылы 31
қазанда туды.
Өмір сүруге қолайлы жерлерде алғашқы қоныстар пайда болып, уақыт өте келе үлкенді-кішілі елді мекендердің кейбірі
қалаларға айналды. Қолайлы жерлер құрлықтың 30%-ға жуық ауданын алып жатқан жазықтар болатын. Осының бәрі халықтың
әркелкі орналасуына алып келді.
Халықтың орналасуына әсер ететін факторларға табиғи, тарихи, әлеуметтік-экономикалық, демографиялық жағдайлар жатады
(38-сурет).
5–3481
65
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

66.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Әлеуметтікэкономикалық
жағдай
Тарихи
жағдай
Табиғат
жағдайы
Халықтың
орналасу
факторлары
Демографиялық
жағдай
38-сурет. Халықтың орналасуының басты факторлары
Халықтың орналасуы – халықтың аумақтарға таралып қоныстануының тарихи үдерісі.
Қоныстануға әсер ететін негізгі табиғи факторлар: климат, табиғат ресурстары, жергілікті жердің бедері. Тіршілік етуге және
ауылшаруашылығымен айналысуға қолайлы жерлер: қоңыржай,
субтропиктік және тропиктік белдеулердің теңіз жағалаулары
мен жазықтар. Халықтың орналасуына тарихи үдерістер де әсер
етеді.
Алғашқы адамдардың қоныстары Африка, Азия және Батыс Еуропада шоғырланды. Біртіндеп көрші аумақтар да игеріле бастады.
Әлеуметтік-экономикалық факторларға өнеркәсіп және ауылшаруашылық өндірісі, көлік қатынасы, жаңа кен орындарының
игерілуі және осыған байланысты халықтың сол жерлерге көптеп
шоғырлануы, кірістің көлемі, жұмыспен қамтамасыз етілу деңгейі
жатады.
Демографиялық жағдай – бұл белгілі бір аумақтағы адамдардың
өсу қарқыны, белгілі бір кезең мен зардаптардың нәтижелерінен
туындайтын демографиялық үдерістердің сипаты (туу, өлім, миграция, неке, ажырасу).
Халықтардың санын, құрамын, олардың өзгерісін және себепсалдарын, аумаққа таралып орналасуын, экономикалық-әлеуметтік,
66
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

67.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
табиғат жағдайына тәуелділігін және халықтың көбеюінің заң­ды­
лықтарын зерттейтін ғылымды демография дейді.
Халықтың орналасу заңдылықтары. Жер бетінде халықтар
біркелкі орналаспаған. Орналасудың басты көрсеткіші халықтың
тығыздығы (39-сурет). Халықтың 2/3 бөлігі құрлықтың бар бол­
Дүниежүзі халықтарының тығыздығы (адам/км2)
39-сурет. Дүниежүзі халықтарының тығыздығы
67
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

68.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ғаны 8%-ын құрайтын аумақта орналасқан. Құрлықтың 15%
аумағы тіршілікке қолайсыз болғандықтан, ол жерге халық мүлдем
қоныстанбаған. Бұл аймақтарға шөлді аудандар, таулы жерлер,
ылғалды экваторлық ормандар және климаты қолайсыз жерлер
жатады. Жер бетіндегі халықтың орташа тығыздығы – 48 адам/км2.
Халықтың біркелкі орналаспауы аймақтарға және мемлекеттерге
байланысты әртүрлі болып келеді.
Халықтың тығыздығы =
халық саны
= 48 адам/км2
құрлықтың ауданы
Адамдардың 90%-дан астамы Солтүстік жартышарда, 10%-ға
жуығы Оңтүстік жартышарда қоныстанған. Шығыс жартышарда
халықтың 80%-ы, Батыс жартышарда 20%-ы орналасқан. Олай
болса, халықтың ең тығыз қоныстанған аймағы – Шығыс жар­ты­шардың солтүстік бөлігі. Бұл жерлер ежелден бері Еуропа мен
Азияның игерілген аудандары.
Еуропа халқының тығыздығы – 70 адам/км2, Азия­да –
100 адам/км2-тан артық, Солтүстік және Оңтүстік Америкада –
20 адам/км2-қа жуық. Африкада 28 адам/км2-қа жуық, Австралия
мен мұхиттық аралдарда – 4 адам/км2.
Халықтың біркелкі орналаспауы бір мемлекеттің ішінде де
байқалады.
Оған Мысыр (халықтың басым бөлігі Ніл өзені аңғарында
орналасқан), Қытай мен Австралия (мемлекеттердің шығыс бөлігі
тығыз қоныстанған), Канада (халық оңтүстігінде орналасқан),
Қазақстан (шығыс және оңтүстік-шығыстың тау алды жазықта­
рында тығыз қоныстанған) мысал бола алады.
Халықтың тығыздығы картасына зер салып қарап шығыңдар. Физи­­
калық-географиялық және саяси картамен салыстыра отырып, халық­
тың тығыз және аз қоныстану ареалдарын табыңдар. Бұл ареалдар
қандай елдердің аумақтарына сәйкес келеді? Бір-біріңнің жауапта­рың­
ды талқылап, бағалаңдар.
Халықтың басым бөлігі (80%) теңіз деңгейінен биіктігі 500 метр­
ден аспайтын жазық жерлерде қоныстануды жөн санаған. Әсіресе
теңіз жағалауында халық тығыз орналасқан. Теңіз жағалауынан
68
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

69.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
200 км аралықта Жер шары халқының 60%-ы өмір сүріп жатыр.
Көптеген ірі қалалар осы белдеуде орналасқан. Халықтың орналасу
картасына талдау жасайтын болсақ, үш ерекшелікті байқауға болады: 1) адамдар құрлықтың барлық жеріне қоныстанған; 2) халық­тың
орналасу тығыздығы әртүрлі; 3) халық­тар біркелкі орналаспаған.
Топқа бөлініп, Қазақстан халқының орналасу карта-сызбасын құрас­
тырыңдар. Орындалған жұмысты талқылап, бағалап, қорытынды шы­
ғарыңдар.
Жер шарындағы халықтың біркелкі орналаспауы – әлемнің
түр­лі бөліктерімен қатар жекеленген елдерге де тән құбылыс.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Жер шары халқының негізгі орналасу факторын атап шығыңдар.
2. Соңғы кездері халықтың орналасуында табиғи қолайлы жағдайдың
тө­мендеуі неге байланысты деп ойлайсыңдар?
3. Халықтың басым бөлігі дүниежүзінің қай аймағында биіктік бел­
деуде орналасуы заңды деп есептейсіңдер? Бұл немен байланысты деп
ойлайсыңдар?
Сарамандық жұмыс
Халықтың орналасу картасын талдау
Мақсаты: Тақырыптық карталарды оқу, алынған мәліметтерді
талдау, халықтың орналасуы туралы қорытынды жасау.
Ресурстар: географиялық карталар, глобус, атлас, сызғыш,
А3 парағы, фломастер.
Жұмыс барысы
1-тапсырма. Топқа бөлініңдер. Дүниежүзі халқының ты­
ғыздығы картасын мұқият оқып шығыңдар (40-сурет).
Картада қандай ақпараттар бар? Үлгі бойынша төмендегі
кестені толтырыңдар. Орындалған жұмысты талдап, қоры­
тынды шығарыңдар. Басқа топтардың жұмыстарына баға
беріңдер.
69
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

70.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
40-сурет. Дүниежүзі халықтарының орналасу картасы
№
Дүниежүзі
аймақтары және
олардың бөліктері
Халықтың
тығыздығы
жоғары аудандар
Халықтың
тығыздығы
төмен аудандар
Себептер
1
2
3
4
5
6
7
2-тапсырма. Дүниежүзі халқының тығыздығы картасын дүние­
жүзінің физикалық картасымен салыстырыңдар, жер бедерінің
халықтың орналасуына қандай ықпалы бар екендігін анықтаңдар.
3-тапсырма. Физикалық картадан мына өзендерді табыңдар:
Ніл, Үнді, Ганг, Хуанхэ, Конго, Тигр. Не себепті бұл өзендердің
аң­ғар­ларында халықтың тығыздығы жоғары?
4-тапсырма. Дүниежүзі бойынша халықтардың біркелкі ор­
на­­ласпау себебіне қорытынды жасаңдар. Жұппен талқы­лаң­
дар және бір-біріңнің жауаптарыңды бағалаңдар.
70
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

71.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
71
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

72.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Молекула
мен
атомды
ажырата
білу
Зат
Вещество
Substance
Р
КӨ
Молекула
мен
атомның
құрамы
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Молекула
Молекула
Molecule
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§19. МОЛЕКУЛА МЕН АТОМ
Атом
Атом
Atom
ЕСІҢДЕ
Р
Молекула
мен атом
құрылысының
сызбасы
Электрон
Электрон
Electron
Молекула дегеніміз не? Заттың көзге көрінбейтін ұсақ бөлшектерден тұратынын білесіңдер. Оны молекула деп атаймыз.
Молекуланың өлшемі соншалықты ұсақ, оны тек қана салыстыру арқылы түсіндіре аламыз. Мысалы, су молекуласының алмадан
қаншалықты кішкентай екенін білу үшін, алманың өлшемін Жер
шарымен салыстырсаңдар жеткілікті (41-сурет).
41-сурет. Салыстырмалы түрдегі
молекуланың өлшемі
72
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

73.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Зат молекуладан тұрады. Мысалы, су судың молекуласынан,
қант қанттың молекуласынан, біз тыныс алып жүрген ауа – оттек,
көмірқышқыл газы және азот молекулаларынан тұрады.
Егер де зат молекуладан тұратын болса, молекуланың өзі өте ұсақ
бөлшектерден құралған. Ондай бөлшектерді атом дейміз. Атом –
молекуланың ұсақ бөлшектері. Мысалы, оттектің молекуласы
оттектің екі атомынан тұрады. Көмірқышқыл газының молекуласы көміртегінің бір атомы және оттектің екі атомынан құралған.
Судың молекуласы сутегінің екі атомы және оттектің бір атомынан түзіліп, бір-бірімен химиялық байланыс арқылы бірігеді
(42-сурет).
Оттектің молекуласы
Көмірқышқыл газының
молекуласы
Судың молекуласы
42-сурет. Молекуланың модельдері
Дәптерге оттек, көмірқышқыл газы және су молекулаларының моделін
салыңдар. Бағдарша арқылы көміртегі атомы мен оттек атомын
көмірқышқыл газының молекуласынан, сутегі атомы мен оттек атомын
судың молекуласынан көрсетіңдер.
Есіңде сақта! Затты түзетін ұсақ бөлшектерді молекула дейміз. Молекула атомдардан түзілген.
Атом – тек қана микроскоппен көрінетін, химиялық
элементтердің ең ұсақ бөлшегі.
Атомның түрі қандай? Молекулаға қарағанда атомның құрамы
мен құрылысы күрделі болады. Атомның құрамын сызба арқылы
көрсете аламыз (44-сурет).
73
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

74.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Атомның құрамын және Күн жү­
йесінің құрамын ой елегінен өткізіп,
көз ал­дарыңа елестетуге болады. Атом­
ның ортасында ядро, оның айналасында белгілі бір қашықтықта электрондар
қозғалып жүреді. Әрбір заттың өзіне
тән электрондардан тұратын атомы бар
(43-сурет).
43-сурет. Атомның құрамы
Алюминийдің
атомы
Көміртегінің
атомы
Сутегінің
атомы
44-сурет. Атом құрылысының сызбасы
44-суретке қараңдар. Алюминий, көміртегі және сутегі атомдарындағы
электрондардың санын есептеңдер. Суреттегі сызбаға қарай отырып,
бұл атомдардың құрылысын әңгімелеп беріңдер.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Дұрысын таңдаңдар.
А) Молекула тек қана қатты денелерде болады.
Ә) Молекула тек қана сұйық заттарда болады.
Б) Молекула тек қана газда болады.
В) Барлық дене молекуладан құралған.
2. Молекула өзара әрекеттеседі дегенді қалай түсінесіңдер?
74
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

75.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
3. Қалай ойлайсыңдар, қандай заттың молекуласы бірін-бірі баяу тартады (газ, сұйық, қатты заттар) және салыстырмалы түрде қайсысының
тартуы күшті? (газ, сұйық, қатты заттар).
4. Газдың молекуласы қозғалады, қатты дененің молекуласы қозғалмайды деген тұжырым дұрыс па?
Й
Химиялық
элемент
дегеніміз
не?
ЕСІҢД
РЕН
Е
Р
Ү
§20. ҚАРАПАЙЫМ ЖӘНЕ КҮРДЕЛІ ЗАТТАР
Қарапайым
және күрделі
заттарды
ажырату
БІЛ
Қарапайым зат
Күрделі зат
Простое
вещество
Simple substance
Сложное
вещество
Complex
substance
Р
КӨ
ЕР
Д
Ң
ЕСІ
Химиялық
элемент
Химический
элемент
Chemical
element
ЕСІҢДЕ
Р
Химиялық
элементтердің
таңбасы
Химиялық
формула
Химическая
формула
Chemical
formula
Қарапайым және күрделі заттар. Дүние кеңістігіндегілердің
барлығы атом мен молекуладан құралған. Молекулалардың көбі
бірнеше атомнан тұрса, қалғаны бірнеше мыңдаған атомнан түзілген. Бір молекулада бірдей атомдар болса, кейбіреулерінде әртүрлі
атомдар болады.
Бір түрдегі атомдарды элемент деп атаймыз (адамзатқа 110-ға
жуық элемент таныс). Молекула бір заттың атомдарынан тұратын
75
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

76.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
болса (оттек, сутегі, күкірт және т.б.), ол – қарапайым зат­тың молекуласы. Сондықтан да оларды қарапайым заттар дейміз. Көмір­
қышқыл газы, су, ас тұзы және т.б. сияқты күрделі заттардың
моле­куласы әртүрлі элементтердің атомы арқылы құралған (8-кес­
те). Қант (сахароза) үш түрлі атомнан құралған. Көміртегінің 12
атомы, сутегінің 22 атомы және оттектің 11 атомы бар.
8-кесте
Заттардың жіктелуі
Заттар
Қарапайым
Күрделі
Бір түрдегі атомдардан құралған
Әртүрлі атомдардан құралған
Басқа затқа айналғанда ыдырамайды
Басқа түрге айналғанда ыдырайды
Оттек, сутегі, күкірт, темір және т.б.
Су, ас тұзы, көмірқышқыл газы,
сахароза және т.б.
8-кестеден көріп отырғанымыздай, күрделі заттар басқа түрге
айнал­ғанда ыдырайды екен. Мысалы, мұзды еріткенде және суды
3000°С-қа дейін қыздыратын болсақ, оның молекуласы сутегі және
оттекке ыдырайды (45-сурет).
45-сурет. Су молекуласының сутегі және оттекке ыдырауы
76
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

77.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Химиялық таңбалар. Химиялық таңбалар (символдар) – химия­
лық элементтердің қысқартылған әріптері. Олар латын әліпбиінің
бір немесе екі әрпімен таңбаланады. «C» – көміртегін білдіреді
(carboneum), «Al» – алюминий (aluminium).
Химиялық таңба химиялық элементтің бір атомын көрсетеді.
9-кестеде бізге таныс элементтердің атаулары және таңбалары
көрсетілген.
9-кесте
Химиялық элементтердің атаулары және таңбалары
Химиялық элементтің
атауы
Химиялық таңбалары
Химиялық таңбаның
айтылуы
Темір
Fe
Феррум
Күкірт
S
Эс
Оттек
O
Оксигениум
Сутегі
H
Аш
Интернет ресурстарын пайдаланып, Менделеевтің химиялық элемент­
тер кестесімен танысыңдар. Өз таңдауларың бойынша кестеден химия­
лық элементтердің атауын және таңбасын жазып алыңдар. Олардың
айтылуын табыңдар. Орындаған жұмыстарыңды достарыңмен талқылап,
бағалаңдар.
Химиялық таңбалардың көмегімен қарапайым және күрделі
молекулалардың құрамын анықтап, жазба жүргізеді. Молекуланың
құрамы химиялық формула арқылы беріледі. Мысалы: қарапайым
зат – О2 (оттегі), S – (күкірт), күрделі зат – CO2 (көмірқышқыл
газы), H2О – су.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Қарапайым және күрделі заттарға мысал келтіріңдер. Айырмашылы­
ғын атап шығыңдар.
2. Химиялық таңба және химиялық формула нені білдіреді?
3. Күрделі заттардың қоспадан қандай айырмашылығы бар?
4. Минералды және асхана суын салыстырыңдар. Минералды суда қан­
дай заттар басым? Минералды судың пайдалы қасиетін жазыңдар.
77
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

78.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Заттардың
қасиеттерін
сипаттау
Заттардың қасиеттері
Свойство веществ
Property of substances
Р
КӨ
Заттардың
қайнау
және балқу
жағдайы
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§21. ЗАТТАРДЫҢ БАЛҚУ
ЖӘНЕ ҚАЙНАУ ТЕМПЕРАТУРАСЫ
Қайнау
Кипение
Boiling
ЕСІҢДЕ
Р
Заттардың
бір күйден
екінші күйге
ауысуы
Балқу
Плавление
Melting
Заттардың қайнауы. Қайнау – белгілі бір температура жағдайында сұйықтан көпіршіктеніп су буларының шығуы.
Сұйық денені қыздырғанда оның ішкі энергиясы жоғарылап,
молекулалардың қозғалыс жылдамдығы артады.
Кинетикалық энергия – тек қана қозғалу кезінде денеде пайда болатын энергия. Дене тыныштық күйде болса,
кинетикалық энергия нөлге тең болады.
46-сурет. Зертханалық
қондырғы
Зертханалық тәжірибелерге сүйене отырып, судың қайнау үдерісімен танысамыз. Ол үшін
100 мл суды ашық шыны колбада қыздырамыз. Колбаны штативке бекітіп,
спирт шамының үстіне жақындатамыз
(46-сурет). Судың бастапқы температурасы 28° С болатын.
78
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

79.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Қайнау
6 мин 05
секундтан
кейін
84°С. Ауа
көпіршіктері
жарылып,
одан бу шыға
бастайды.
62°С. Ауа
көпіршіктері
біртіндеп ұлғая
береді.
Қайнауға тән
дыбыс шыға
бастайды.
Қайнау
температурасы
көтерілген сайын
су бетінде булану
пайда болады.
50°С. Ыдыстың
табанында және
қабырғасында
ауа көпіршіктері
пайда бола
бастайды.
47-сурет. Судың қайнау үдерісінің кезеңдері
46-суреттегі колбада болып жат­қан үдеріске бақылау жасаймыз. Бақы­лаудың нәтижесіне қарай отырып, қайнау кезеңдерін
анық­­тауы­мыз­ға болады.
Қорытынды. 6 минуттан кейін колбадағы температура 100°-қа
жетті. Су қайнап, буға айнала бастайды (47-сурет).
Сұйық қайнағанда пайда болатын температураны қайнау тем­
пературасы деп атаймыз. Қайнау температурасы барлық затта
бір­дей болмайды (10-кесте).
10-кесте
Кейбір заттардың қайнау температурасы
№
1
2
3
4
Заттың атауы
Сүт
Темір
Оттегі
Мыс
Қайнау температурасы, °С
100
2750
–183
2567
79
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

80.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
1. Кесте бойынша қорытынды жасап, өз қорытындыңды басқа топтағы
оқу­шы­лармен талқылап, бағалаңдар.
2. Бірнеше топқа бөлініңдер. Бірдей көлемдегі ыдыста суды тез қай­на­­
тудың тәсілін ұсыныңдар. Ұсыныстарыңды түсіндіріп беріңдер. Орын­
далған жұ­мысты бағалаңдар.
Заттардың балқуы. Қатты денені
қыз­дырған кезде молекулалардың тер­бе­
лісі үдей түседі және олар бас­тапқы кү­
Қату
Балқу
йіне қайтып келе алмайды. Бұл үдеріс
бол­ған жағдайда қатты дене балқып, сұ­
йық денеге айналады (48-сурет).
Заттардың балқу үдерісіне мысал ре­
48-сурет. Заттардың сұйық
тінде қарды алайық. Қар – мұздың ұсақ
күйден қатты күйге айналуы
кристалдары. 0,1°С температурада ол
және керісінше
бір­тіндеп ери бастайды және сұйыққа
айна­­лады. Бұл үдеріс қар толығымен ерігенше жүреді. Бұл үдерісті
еру (балқу) дейміз.
Кез келген қатты (кристалды) дене/зат белгілі бір температурада балқиды (11-кесте). Балқу кезінде дененің және пайда болған
сұйықтың температурасы бірдей болады. Тұрақты температура зат
толық балқып болғанға дейін ғана сақталады. Балқыған денені
суытатын болсақ, ол кристалдана бастайды.
11-кесте
Заттардың балқу температурасы
№
Зат
Балқу температурасы, °С
1
Мұз, қар
0
2
Алюминий
660
3
Алтын
1064
4
Темір
1539
5
Вольфрам
3560
Қалай ойлайсыңдар, кристалданған балды сапасын жоғалтпай сұйық
күйге қалай айналдыруға болады? Ойланып, өз ұсыныстарыңды айтың­
дар. Топта талқылап, ең жақсы деген шешімді дәптер­леріңе жазып
алыңдар.
80
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

81.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Сұйықтың қайнау кезеңін атаңдар?
2. Қалай ойлайсыңдар, неге электр шәйнегі суды тез қайнатады?
3. Алюминий қасықта темір сынығын балқытуға бола ма? Жауаптарыңды
дәлелдеп беріңдер.
4. Оқ-дәрі газының жану температурасы – 3500 градус. Олай болса, неге
мылтық ұңғысы балқып кетпейді?
Химиялық
заттарды
құрамы
бойынша
жіктеу
Заттардың жіктелуі
Классификация
веществ
Classi cation of substances
Органикалық
заттардың
бейорганика­
лық заттардан
айырмашылығы
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
Й
ЕСІҢД
РЕН
Е
Р
Ү
§22. ОРГАНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
БЕЙОРГАНИКАЛЫҚ ЗАТТАР
Органикалық
заттар
Органические
вещества
Organic substances
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Химиялық
элемент
таңбалары
қалай
қолданылады?
Бейорганикалық
заттар
Неорганические
вещества
Inorganic substances
Заттардың жіктелуі. «Çат» туралы ұғымды бірнеше ғылым
зерттейді. Қандай заттар болатыны туралы сұрақтың жауабын
химия ғылымының көзқарасы тұрғысынан қарастырамыз.
Заттардың көп болуы жіктеуді (классификациялауды) қажет
етеді (ұқсас белгілері және қасиеті бойынша жеке топтарға бөлу).
Заттар өзінің құрылысы мен құрамына қарай жіктеледі.
6–3481
81
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

82.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Құрамына қарай химиялық заттар ор­ганикалық және бейорга­
никалық дейтін екі үлкен топқа бөлінеді (49-сурет).
Заттар
Бейорганикалық
Органикалық
басқасының барлығы
тізбек немесе шеңбер тәрізді
көміртегі
49-сурет. Заттардың құрамына қарай жіктелуі
Органикалық заттар. Органика сөзі организм (ағза) деген­сөзден
шыққан, яғни тірі деген мағынаны білдіреді. Бұрын органикалық
заттар тек қана өсімдіктер мен жануарларда кездеседі деген түсінік
қалыптасқан болатын. Қазіргі кезде олардың тірі табиғаттан тыс
заттарда да кездесетіні анық­талды. Мы­
салы: пласт­­масса, желім, бояу, синтети­
калық тал­­­шық және т. б.
Ақуыз
Май
Органикалық заттар – құрамында
кө­міртегі кездесетін химия­лық қосы­
Органикалық
лыстар. Олардың атомы бір-бірімен қо­
заттар
сы­лып, әртүрлі ашық немесе тұйық тіз­
бектер түзеді.
Нуклеин
Көмірсу
қышқылы
50-сурет. Органикалық
заттар
С
С
С
С
С
С
Химиялық заттардың 90%-дан ас­та­
мы органикалық заттар, олардың саны ондаған миллионға жетеді.
Сондықтан да оларды оқып-үйрену үшін химия ғылымында орга­
никалық химия деген жеке бөлім бар.
Тірі ағзалардың тіршілігі үшін ең маңыздылары нәруыз, май,
көміртегі және нуклеин қышқылы (50-сурет).
82
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

83.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Ойланыңдар, қандай азық-түліктің құрамында нәруыз, май және көмірсу көбірек кездеседі. Мысал келтіріп, жұптасып талдаңдар және нәруыз, май және көмірсулардың пайдалылығы туралы қорытынды шығарып, жұмыстарыңды бағалаңдар.
Бейорганикалық заттар. Бейорганикалық заттардың құрамында көміртегі болады, бірақ олар тізбек түзбейді. Бейорганикалық
заттар қарапайым және күрделі дейтін екі топқа бөлінеді.
Бейорганикалық заттарды бейорганикалық химия
зерттейді.
Органикалық заттарға қарағанда бейорганикалық заттардың
саны аз.
Су (Н2О) – Жерде және тірі ағзалардың жасушасында ең көп
тараған бейорганикалық зат. Орташа есеппен алатын болсақ, ересек адам денесінің 66%-ы, сүйектің – 20%-ы, бауырдың – 70%-ы,
мидың – 86%-ы су. Ағза үшін судың маңызы өте жоғары. Су заттарды ерітіп, оларды ағза бойымен тасымалдайды және ағзаның
тіршілігінде көптеген үдеріске қатысады.
табиғат және адам үшін минералды тұздардың да рөлі орасан
зор. Олар еріген және ерімеген күйде кездесе береді. Минералды
тұздар: кальций, калий, натрий, фосфор, күкірт, хлор, магний,
темір, йод, фтор, кобальт, марганец адам денесі мүшелері мен
барлық ұлпаның құрамында кездеседі. Шамамен дене салмағының
5%-ын құрайды. Біздің ағзамыз үнемі минералды тұздарды қажетсінеді және ол әртүрлі тағам арқылы қалпына келіп отырады.
Барлық органикалық және бейорганикалық заттар табиғат
және адам үшін өте маңызды. Оларды зерттеу адамзаттың болашағы
үшін маңызы зор.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Негізгі ұғымдарға анықтама беріңдер: органикалық және беéорганикалық заттар. Олардың бір-бірінен қандай айырмашылығы бар?
2. Неге суды тіршілік көзі дейді? Дәлелдеңдер және мысал келтіріңдер.
3. «Органикалық заттар химиясын оқып-үйрену табиғат туралы біліміңді кеңейтеді» дегенді қалай түсіндірер едің? Өз ойыңды сыныптастарыңмен бөліс. Жауаптарыңды бағалаңдар.
83
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

84.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Бейтарап,
қышқыл
және сілтілі
ортаны
анықтау
Су ерітіндісі
Водный раствор
Agueous solution
Тағамның
үйлесімділігін
қалай
сақтауға
болады?
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Индикаторлар
Индикаторы
Indicator
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§23. БЕЙТАРАП, ҚЫШҚЫЛ
ЖӘНЕ СІЛТІЛІ ОРТА
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Сулы
ортада
индикатор­
лардың
алуан түрлілігі
Үйлестірілген тағам
Сбалансированное питание
Balanced nutrition
Сулы ерітіндінің ортасы. Барлық сулы ерітіндінің өзіне тән ортасы болады:
бейтарап, қышқыл және сілтілі. Сулы
ортаның сілтілігін немесе қышқылдығын
өлшеу сутегінің көрсеткішін анықтау арқылы жасалады. Ол – рН (лат. pundus
hydrogenium – «сутегінің салмағы») деп
белгіленеді. рН-тың мөлшері – затты суда
еріткен кезіндегі сутегі иондары санының
судағы арасалмағы арқылы анықталады.
51-сурет. Сулы
Диссоциация – молекулалардың ұсақ құерітіндінің ортасын
(рН) өлшейтін құрал
рылымдарға бөлініп ыдырауы. Сутегінің
рН көрсеткіші арқылы қандай ерітінді
бейтарап, қышқыл және сілтілі екенін анықтауға болады. Таза
судағы сутегінің көрсеткіші 7-ге тең.
84
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

85.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Көрсеткіш 7-ден кем болса, ол – қышқылды орта, 7–9
аралығында болса, ол – сілтілі орта болады.
рН-ты есептеуде әртүрлі индикаторлар қолданылады. Ол кез келген сұйық ортаны анықтайтын арнайы заттар. Олар ортаға байланысты өзінің түсін өзгертеді. Белгілі индикаторлар: фенолфталеин,
метилоранж және лакмус.
Бейтарап ортада барлық индикатор түсін өзгертпейді.
Неге өзгертпейді? Жауабын қосымша әдебиеттерді және интернет ресурстарын пайдалану арқылы табыңдар.
Күлгін лакмусты қышқыл ерітіндіге салғанда ерітінді түсін
қалай өзгертетінін анықтап көрейік. Бұл жағдайда лакмустың
түсі ашық қызыл болады, ал сілтілі орта болса көк түске
өзгереді. Метилоранж индикаторы бейтарап ортада қызғылт сары,
қышқыл ортада қызыл болады, сілтілі ортада түсін өзгертпейді.
Фенолфталеин индикаторы қышқыл және бейтарап ортада өзгеріссіз қалады, сілтілі ортада қызыл күрең (таңқурай) түске өзгереді
(52-сурет).
Сірке қышқылы
(қышқылды орта)
Мүсәтір (нашатырь)
спирті (сілтілі орта)
52-сурет. Ерітіндінің ортасын анықтаудағы индикаторды қолдану тәсілі
85
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

86.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Адам ағзасының қышқылды-сілтілі жағдайы. Адам ағзасы
қышқылды және сілтілі өнімдерді тұтынады. Біз сіл­тілі өнімге
қарағанда қышқыл өнімдерді 20 есе көп қабылдай­мыз.
Ағзаның қорғаныс жүйесі қышқылды-сілтілі тепе-теңдікті
реттеп, артық қышқыл өнімдерді ыдыратып, бейтараптандырып
отырады. Қышқылды-сілтілі тепе-теңдік асқорытуға тікелей әсер
етеді. рН көрсеткішінің 7,2-ге дейін төмендеуі адам денсаулығына
қауіп туғызады.
Үйлестірілген тағам. Жеген тағамымыз ағзамызға пайдасын
тигізуі үшін ол үйлестірілген болуы қажет. Үйлестірілген тағамды
білу үшін, оның қайсысы қышқылға, қайсысы сілтіге әрі бейтарапқа
жа­та­тынын білуіміз керек.
Мысалы, бейтарап қоректік заттарға – тазартылған су, өсімдік
майлары, сарымай жатады. Қышқыл тағамдарға барлық жануар
өнімдері, астық өнімдерінің басым көпшілігі, бұршақ тұқымдастар,
ірімшікті жатқызуға болады. Сілтілі та­ғамдар – көгөніс (картоп, жапырақ салаты), піскен жемістер, жаңғақ (жержаңғақтан
басқасы), аскөк, сүт, қатық, йогурт, қай­мақ, жұмыртқаның сары
уызы, минералды сулар, шөптен жасалған шай.
Біздің ағзамыздың зат айналымында қышқылдар көп болса,
оны ағза ыдыратуға тырысады. Өкпе көмірқышқыл газды шығарса, бүйрек зәр шығарады. Ар­тық қышқылдар тер арқылы теріден
сыртқа шығады. Ағзадағы артық қышқыл денсаулыққа кері әсерін
тигізеді.
Адам ағзасы қышқылды-сілтілі тепе-теңдік деңгейі сақталған
жағдайда ғана минералдар мен қоректік заттарды сіңіріп, оларды
зиянсыз мөлшерде жинақтай алады. рН-тың тепе-теңдігін сақтау –
зор денсаулық кепілі.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Сутегінің көрсеткіші дегеніміз не? Ол нені анықтауға қолданылады?
2. Сулы ерітіндінің ортасын индикатордың көмегімен қалай өлшеуге
болады? Мысал келтіріңдер.
3. Үйлестірілген тағамның адам денсаулығы үшін пайдасын бағалаңдар.
Осы тақырыпқа қысқаша шығарма жазыңдар.
86
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

87.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Бейтарап­
тандыру
реакцияларының
типтерін
ажырату
Р
КӨ
Өнеркәсіп
пен тұрмыста
бейтараптандыру
реакциясының
қолданылуы
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§24. БЕЙТАРАПТАНДЫРУ РЕАКЦИЯЛАРЫ
ЕСІҢДЕ
Р
Ауызсуды
қалай
тазартуға
болады?
Бейтараптандыру
реакциясы
Реакция нейтрализации
Сүзу
Тазарту құрылғылары
Фильтрация
Очистные сооружения
Neutralization reaction
Filtering
Sewage treatmens piants
Бейтараптандыру реакциясы. Жоғары сыныптарда «Химия»
пәнінен химиялық үдеріс және химиялық реакциялар туралы
толық мәлімет алатын боласыңдар. Бейтараптандыру реакциясы – негіздік және қышқылдық заттардың өзара әрекеттесіп, тұздарды түзуі. Негіз және қышқылдың бейтараптануы нәтижесінде
ионның алмасу реакциясы жүреді. Бұл алмасуды қышқылды және
сілтілі ортада индикатордың көмегімен тексеруге болады.
Бейтараптандыру реакциясы – негіз бен қышқылдың реакцияланып, олардың өзара әрекеттесіп, тұздар түзуі. Мұны тұз түзілетін
реакция деп те атайды. Бейтараптандыру әдісі асқазан сөліндегі
қышқылдың мөлшерін анықтау үшін клиникалық зертханада
жүргізіледі. Мұны фармакологияда бейорганикалық қышқылдың
(тұз, күкірт, бор) және органикалық қышқылдың (сірке, шарап,
лимон, салицил) мөлшеріне анализ жасағанда қолданады.
87
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

88.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Бейтараптандыру реакциясы үдерісінде титрлеу әдісі кеңінен
қолданылады – реакция аяқталғанша титрленген ерітіндіні тамшылатып қосып отыру қажет.
Бейтараптандыру реакциясын пайдалану. Бейтараптандыру
әдісі – әр­түрлі саланың зертханаларында кеңінен қолданылатын
ана­лиз­дің бір түрі. Бұл әдіс қоршаған ортаның жағдайына бақылау
жасау және дәрілік препараттарға анализ жасау кездерінде медицинада, экологияда және санитарлық-гигиенада қолданылады.
Соны­мен­ бірге кәріз жүйелеріндегі ақаба сулар, тұз және әртүрлі
ауыр металдардың жиналуын және тотығу деңгейін анықтау үшін
де пайдалынады.
Бейтараптандыру реакциясына мысал ретінде қалдық
суларды тазартуда сүзгіден өткізіп бейтараптандыру әдісін қарас­
тыратын боламыз. Тазарту кезіндегі сүзгімен бейтараптандыру әді­­
сінде қыш­қыл қалдық сулар алдын ала сүзіледі, ары қарай зиянды заттар бейтараптандырылып, соңында тазартылған су алынады.
(53-сурет).
Қалдық суларды сүзгімен бейтараптандыру әдісі деген суретті қарас­
тырайық. Суды тазарту кезінде, оның бір кезеңі жұмыс істемей қалса,
не болар еді? Түсіндіріңдер. Жауаптарыңды талқылап, бағалаңдар.
Алдын ала
тазалау
Құм сүзгі
10 мк
Микросүзгі
0,1 мк
Ультрасүзгі
0,01 мк
Тазартылған су
Өңделмеген су
Жүн
Еріген
Коллоидтар,
Вирустар,
бактериялар, органикалық тұздар
қызыл
ірі молекулақантамырлы
лар
денелер
53-сурет. Қалдық суларды сүзгіден өткізіп бейтараптандыру әдісі
Қалдық суларды әртүрлі әдіспен тазалауға болады (12-кесте).
88
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

89.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
12-кесте
Қалдық суды тазарту әдістері
Механикалық
Физикалық-химиялық
Биологиялық
Сүзу
Тұндыру
Сүзгіден өткізу
Флотация (қалқыту)
Бейтараптандыру
Ионды алмастырып тазалау
Биологиялық тоған
Аэротенктер
Биосүзгі
Салмағы бар заттар жойылады
(құм, талшық, саз
түйіршіктері)
Еритін қоспалар жойылады. Арасында сирек болса
да салмағы бар заттар жойылады
Органикалық және
бейорганикалық заттар
жойылады (қышқылдар,
нитраттар)
Кесте материалдарын, анықтамалар мен интернет ресурстарын пайдаланып, үй жағдайында тазарту әдісінің бір түріне
мысал келтіріңдер. Жауаптарыңды бір-біріңмен талқылап, бағалаң­
дар (54, 55-суреттер).
54-сурет. Тазарту қондырғысы
55-сурет. Қалдық суларды
суқоймаларына ағызу
Тазарту қондырғысы және қалдық суларды суқоймаларына
ағызу суреттерін пайдаланып, «Тазарту қондырғылары болмаса,
еліміздегі суқоймалардың жағдайы қандай болар еді?» деген тақы­
рыпқа баяндама дайындаңдар.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Бейтараптандыру реакциясы мен титрлеу әдісі дегеніміз не?
2. Қалдық суларды тазарту үдерісі қалай жүретінін түсіндіріңдер.
Тазар­тудың әртүрлі әдісіне мысал келтіріңдер.
3. Қоршаған ортаны қорғаудағы бейтараптандыру реакциясын қолдану­
дың қажеттілігін бағалаңдар.
89
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

90.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Зертханалық жұмыс
Су және сусын сынамасы ортасының сипатын анықтау
Жұмыстың мақсаты: Судың әртүрлі сынамасының (қышқыл,
сілті, бейтарап) сипатын анықтау және суды ішуге жарайтын немесе жарамайтынын анықтап, қорытынды шығару.
Құрал-жабдықтар: химиялық стақан, зертханалық штатив,
әмбебап индикатор, рН датчигі.
Реактивтер: судың сынамасы (краннан алынған ауызсу), газдалған сусыны бар бөтелке (Кока-кола, Фанта), жұмыртқаның
қабығы, зертханалық ыдыс.
Жұмыс барысы
1-тапсырма. Топқа бөлініңдер. Сынама алу үшін химия­лық
стақандарды алып, әрқайсысына су және сусындарды құйың­
дар. Стақанға индикаторды салып қойып, әртүрлі әмбебап индикатор құралдарымен рН көрсеткішін анықтаңдар. Алынған
нәтижені кестеге жазыңдар.
Су және сусынның
сынамасы
Сынама алына­тын су
және сусынның көлемі
рН ортасының
реакциясы
1. Кран суы
2. «Кока-кола»
3. «Фанта»
Жұмыстың орындалу барысын жазып отырыңдар, бақылау жа­­
саң­дар және қорытынды шығарып, орындалған жұмысты баға­лаңдар.
2-тапсырма. Тәжірибе «Кока-­кола», «Фанта» сусындарымен
жүргізіледі.
Тәжірибенің орындалуы:
1. Жұмыртқаның қабығын бірнеше бөлікке бөліңдер.
2. Зертханалық ыдыстарға жұмыртқаның қабықтарын бөліп
салыңдар.
3. Бір ыдысқа «Кока-кола», екінші ыдысқа «Фанта» сусынын
құйыңдар.
90
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

91.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
4. Реакцияға бақылау жасап, қорытындыны дәптерлеріңе жазыңдар.
Сұрақтарға жауап беріңдер:
1. Газды сусындар адам ағзасына қандай зиян келтіреді?
2. Газды сусындарды тұрақты ішу асқорыту мүшелерінің, бүйректің
зақымдануына алып келіп, аллергия туғызады деген тұжырым дұрыс
па? Жауаптарыңды талқылап, бағалаңдар.
ЕСІҢД
Е
Табиғи және
жасанды
материалдарды
ажырату
Адам үшін
табиғи және
жасанды
материалдардың
қажеттілігі
БІ
Р
КӨ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§25. ТАБИҒИ ЖӘНЕ ЖАСАНДЫ МАТЕРИАЛДАР
Р
Киімдерді
қалай
таңбалайды?
Материал
Табиғи материал
Жасанды материал
Материал
Природный
материал
Natural material
Искусственный
материал
Arti cial material
Material
ЕСІҢДЕ
Тауарларды
таңбалау
Маркировка
товара
Product
Marking
Материалдардың алуан түрлілігі. Адамдар өмір сүру барысында әртүрлі материалды (азық-түлік, бұйым) пайдаланады. Кейбір
материалды өсімдіктер мен жануарлардан алатын болсақ, олардың
біреулері жер қойнауынан шығады. Бұларды табиғи материалдар
дейміз.
91
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

92.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Көптеген заттар мен бұйымдарды өнеркәсіп орындарында жасап шығарады. Олар­ды жасанды материалдар дейміз.
Күнделікті тұрмыста және техникада жыл сайын жасанды
материалдардың түрлері көбейе түсуде. Сондықтан да қазіргі кезеңді жасанды материалдар, әсіресе полимерлер (пластмасса) ғасыры
деп атасақ болады.
Кеңінен қолданысқа ие жасанды материалдардың бірі – нейлон. Одан
­ки­ім-­кешек, кілемнің түрлері, теннис ракеткасы, балық аулайтын тор
және басқа да заттар алынады. Нейлон алғаш рет 1938 жылы (АҚШ)
алынды. Оны Нью-Йорк және Лондон қалаларының ғалымдары ойлап
тап­қан болатын. Атауы осы қалалардың алғашқы буындарынан құралған:
Ny және Lon.
Металдар – иілгіш, мықты.
Ағаш – экологиялық жағынан
таза материал. Өңдеуге ыңғайлы.
Керамика, шыны –
ыстыққа шыдамды,
салмағы жеңіл.
Пластмасса – салмағы
жеңіл, төзімді
технологиялық өнім.
Металдар – салмағы ауыр,
қақтанады, энергияны көп
қажет етеді.
Ағаш – салыстырмалы түрде
ұзаққа шыдамайды, үнемі
күтімді қажет етеді.
Керамика, шыны – тез сынады, шыдамдылығы төмен.
Пластмасса – тез жанғыш,
табиғи ортада ыдырамайды.
56-сурет. Табиғи және жасанды материалдардың
артықшылықтары мен кемшіліктері
92
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Кемшілігі
Артықшылығы
Табиғи және жасанды материалдардың артықшылықтары мен
кем­шіліктері. Әртүрлі материалдың өзіне тән түрлі ерекшелігі болады. Мысалы, ағаш әртүрлі жиһаз жасауға қолайлы болғанымен,
одан автомобиль жасай алмаймыз.
Барлық табиғи материалдар күнделікті өмірде өте қажет. Соны­
мен бірге ғалымдардың ойлап шығарған жасанды материалдары да біздің қажеттерімізді өтейді (56-сурет). Жасанды заттарды
жетілдіру арқылы біз оның пайдалану өрісін кеңейтеміз.

93.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
56-суретке қарай отырып, материалдардың артықшылықтары мен
кемшіліктеріне мысал келтіріңдер. Немен байланысты екенін түсіндіріңдер.
Әртүрлі синтетикалық материалдардан жасалған
заттарды (поролон, пенопласт, пластикалық құтылар) жағу
немесе өртеу өте қауіпті. Себебі жану кезінде олардан өте
қауіпті зат бөлініп шығады.
Қандай матадан тігілген киімді киген дұрыс?
Мақта матаның ішінде кеңінен танымалдары: шыт, фланель,
сәтен және т.б. Мақтаның артықшылығы көп: жазда терлетпейді,
қыста – жылы, ауаны жақсы өткізеді және денеге жұмсақ. Мақта
матаның кемшілігі – тез оңып кетеді және қыртыстанғыш. Тез
оңып кетпеуі үшін, оны арнайы химиялық өңдеуден өткізеді. Мұндай өңдеу кей жағдайда тері аллергиясын туғызуы мүмкін.
Кеңес: мүмкіндігінше химиялық жолмен өңделмеген мақта
мата киімін алыңдар және ақ түсін алуға тырысыңдар. Ақ түстер
химиялық жолмен көп өңделмейді. Сонымен бірге жуғаннан кейін
бояуы оңып кетпейді.
Синтетикалық мата – заманауи технологияның даму қарқыны өте жоғары болғандықтан, жыл сайын жаңа мата түрінен (вискоза, флис және т.б) тігілген киімдер көбеюде.
Âискоза – ағаш целлюлозасынан химиялық жолмен алынады.
Табиғи материалға ұқсас. Аллергияға қарсы қасиеті бар. Ауаны
жақсы өткізеді, сапасы жоғары болып келеді. Кемшілігі – тез оңып
кетеді, тез жыртылады, тез қыртыстанады.
Кеңес: қазіргі кезде табиғи және синтетикалық маталарды бірбіріне қосу әрі араластыру арқылы аралас мата өндіру қолданылуда.
Киімді сатып алуда оның таңбалануына мән беруің керек
(57-сурет).
93
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

94.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
57-сурет. Өнімнің таңбалануы (маркировкасы)
57-суретте берілген таңбалаудан қандай қажетті деректерді алуға болады?
Киім қандай матадан тоқылғанын анықтаңдар. Оған қандай күтім жасау
керек?
Таңбалау (маркировкалау) – тауарға немесе оның
орамына түсірілген, жапсырылған тауар туралы деректер
жиынтығы – мәтін, шартты белгілер, сурет және т.б. Ең
маңыздысы – онда тұтынушыға тауар туралы қажетті деректер беріледі.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Тақырып мәтініндегі негізгі ұғымдарға анықтама беріңдер.
2. Құрылыста және жол төсеу кезінде қолданылатын табиғи материалдарды атаңдар.
3. Табиғи және жасанды былғарыдан істелген жиһазда қандай айырмашылық болуы мүмкін? Экологиялық материал дегенде не түсіндіңдер?
4. Не себепті жасанды материалдар өндірісі орманды сақтап қалады деп
есептейді? Түсіндіріңдер. Жауаптарыңа дәлелдеме келтіріп, топ ішінде
талдау жасаңдар және бағалаңдар.
94
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

95.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Тұрмыстық
химия өнімдерін
ажырату
Тұрмыстық химия
Бытовая химия
Household chemicals
Р
КӨ
Тұрмыстық
химиядағы
баламалы
өнімдерді
қолдану
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§26. ТҰРМЫСТАҒЫ ХИМИЯ
Пайдалану жөніндегі
нұсқаулық
Инструкция применения
Application Instruction
ЕСІҢДЕ
Р
Тұрмыстық
химияның
қолданыс аясы
Балама
Альтернатива
Alternative
тұрмыстағы химия. Күнделікті тіршілікте әртүрлі тұрмыстықхимиялық заттармен жұмыс істеуімізге тура келеді. Бір қарағанда
бәрі таныс сияқты. Шындығына келгенде, барлығы олай емес. Заманауи тұрмыстық химияның сан алуан түрлері бар және олар
қолдануына, құрамына, агрегаттық күйіне және сыртқы түріне
қарай жіктеледі (58-сурет).
Тұрмыстық химия агрегаттық күйіне қарай – сұйық, қатты, гел тәрізді
және аэрозольді деп бөлінеді. Осыларға мысал келтіріңдер және олар
қалай қапталады?
Олардың қолданылу аясына байланысты әңгімені неден бастасақ
болады? Танысуды көзге бірінші көрінетін қорабынан бастау керек. Қорап жай ғана оралған немесе іші толтырылған ыдыс емес.
Онда әлгі заттың неге арналғаны, қалай қолдану керектігі, оның
химиялық құрамы сияқты қысқаша мәліметтер беріледі.
Сатып алған тауарды пайдаланбас бұрын нұсқаудағы мәліметтерді мұқият оқып шығу керек. Ол жерде тауарды бірден қолда95
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

96.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Агрегаттық
күйіне
байланысты
Қолданыс
аясына қарай
Тұрмыстық
химия
Сыртқы түріне
қарай (ыдысына)
58-сурет. Тұрмыстық химия өнімдерінің жіктелуі
нуға бола ма, болмай ма, оны немен аралыстыруға болады, аэро­
зольді қанша мөлшерде шашу керек, қандай қашықтықта ша­шуға
болады және басқа да пайдалы мәліметтер берілуі мүмкін. Мысалы, сусабынды пайдаланар алдында оның қандай шашқа ар­нал­
ғанын (құрғақ немесе майлы шаш) білгеніміз артық болмайды.
Тұрмыстық химиядағы баламалы өнімдерді қолдану. Үй ішін
тұрмыстық химиясыз тазаласақ, үйдегі экологиялық атмосфера
жақсарады. Бірақ тұр­мыстық химия­ны қолданбай, үйді қалай
тазалауға болады? Оның бірнешеуімен танысып көрейік.
Жылы сабын ерітіндісін (кішкене ас содасын қосуға болады) ыдыс-аяқ
жууға толық қолдануға болады. Оның құрамында зиянды химиялық
қос­палар жоқ. Терезе мен айнаны картоп крахмалының көмегімен сүр­
туге болады. Үй ішіндегі гүлдер мен өсімдіктер ауаны тазартады.
Тұрмыстық химияның орнын ауыстыратын баламалы өнім­дер­ туралы
өз ұсыныстарыңды айтыңдар.
Адамдардың күнделікті өмірде тұрмыстық химияны көп қол­
дануына байланысты ғалымдар оны жетілдіру үстінде және олардың
эко­логиялық таза баламалы түрлерін шығару үшін үнемі зерттеу
жұмыстарын жүргізуде.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Агрегаттық күйіне қарай тұрмыстық химия өнімдері қандай түрге
бөлінеді? Аэрозоль өнімдеріне мысал келтіріңдер және оны қайда
пайдаланады?
2. Қолданыс аясына қарай тұрмыстық химия өнімдері қандай топқа
бөлінеді?
96
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

97.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
3. Үйде тұрмыстық химияның орнына баламалы түрлерін қолдану,
шын мәнісінде денсаулықты сақтауға септігін тигізе ме? Дәлелдеңдер.
4. «Тұрмыстық химиясыз өмір» тақырыбына қысқаша шығарма жазыңдар. Қорытынды шығарыңдар. Химиясыз ортада өмір сүргілерің
келе ме? Талдау жасаңдар. Бір-біріңнің жұмыстарыңды бағалаңдар.
ЕН
ЙР
ЕСІҢД
Е
Қауіпсіздік
ережесін
сақтау
Қауіпсіздік
ережелері
Правила
безопасности
Safety regulations
Р
КӨ
Қауіпсіздік
ережесінің
реттілігі
Р
Ү
§27. ТҰРМЫСТЫҚ ХИМИЯНЫ
ҚОЛДАНУДАҒЫ ҚАУІПСІЗДІК ЕРЕЖЕЛЕРІ
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
Р
Тұрмыстық
химияны
қолданудың
пайдалы және
зиянды жақтары
Қауіпті заттар
Денсаулық
Опасные
вещества
Dangerous
substances
Здоровье
Health
ЕСІҢДЕ
Қорғану
құралдары
Защитные
средства
Protective
equipment
тұрмыстық химиядағы қауіпсіздік. Тұрмыстық химия өнімдерінің пайдалану технологиясын, оның қауіпсіздік ережесін дұрыс
сақтайтын болсақ, біз үшін оның пайдасы өте зор. Химиялық
өнімдерді пайдаланғанда көбінесе жағымсыз иістен бас айналу,
түшкіру, жөтелу пайда болады. Үйде химиялық өнімдерден келетін залалды азайту үшін практикалық маңызы бар кеңестер мен
ұсыныстарға мән беру қажет (59-сурет).
7–3481
97
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

98.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
59-суретті талдаңдар. Не себепті осы реттілікті сақтау өте маңызды?
Бір-біріңе түсіндіріп, жауаптарыңды бағалаңдар.
Қайда
қолданаты­нын
білу
керек.
Нұсқаулықтағы
ережені
ұстану
қажет.
Техникалық
қауіпсіздік
ережесін
сақтаған
жөн.
Пайдалану Химиялық
және
өнім
неме­се қорап
сақтау
қалдығын
мерзіміне
жоюдың
сәйкес
ережесін
қолдану
білу керек.
қажет.
59-сурет. Тұрмыстық химия өнімдерін пайдаланудың реттілігі
Тұрмыстық химия өнімдері қауіптілік деңгейіне қарай төрт
топқа бөлінеді (60-сурет):
Салыстырмалы түрде қауіпсіз
Көзге және теріге өте қауіпті
Тұрмыстық химия өнімдерінің
қауіптілік деңгейі
Өрт қаупі бар
Улы
60-сурет. Тұрмыстық химия өнімдерінің қауіптілігі
Төрт топқа бөлініңдер. Интернет ресурсын пайдаланып, қауіпсіз,
көз­ге зиян, улы және өрт қаупі бар заттарға мысал келтіріңдер.
Сы­нып алдында баяндап беріңдер. Орындаған жұмыстарыңды
талқы­лаң­дар және бағалаңдар.
Тұрмыстық химия өнімдерін пайдаланудағы қауіпсіздік ере­
желері. Адам өз денсаулығын сақтау үшін қауіпсіздік ережелерін
ұстанғаны жөн. Солардың бір­не­шеуін қарастырайық.
98
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

99.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
1. Кез келген химиялық өнімді нұсқаулықтағы пайдалану ере­
жесіне сәйкес пайдалану керек.
2. Өнімді тек қана арнайы сату­ға құқығы бар сауда орындарынан және қорабында этикеткасы барын сатып алған жөн.
3. Кез келген тұрмыстық химия өнімдерін тағамдық өнімдер­
ден­ алыс және кішкентай балалардың қолы жетпейтін жерге қою
қажет.
4. Қауіпті химиялық өнімдермен (қышқылдар, сілтілер және т.б.)
жұмыс істегенде көзге арнайы көзілдірік және қолға ре­зең­ке қолғап
кию керек.
Қоздырғыш
Зиян
Улы
Қоршаған ортаға зиян
5. Сұйық химиялық өнімдерді арнайы құй­ғыш арқылы құ­
йып, сусымалы заттарды арнайы қалақпен салу керек. Осы кезде
көзде­ріңді, тыныс алу мү­ше­ле­ріңді ұшқан тозаңнан қор­ғау керек.
Қолданған ыдыстарыңды жақ­сылап жу­ып-шайып, кептіріп, арнайы химия­лық зат тұра­тын сөреге жинап қойыңдар.
6. Химиялық заттарды иіс­кеу­ге және оған
қатты еңкеюге болмайды.
7. Интекцидтермен (улы заттармен) жұ­мыс­
істегенде арнайы көзіл­дірік, респиратор, ре­зең­
ке қолғап пайдалану керек.
8. Химиялық заттардан босаған қо­раптар мен
ыдыстарда тамақ өнімдерін сақ­тау­ға болмайды.
9. Тұрмыстық химия өнімдерінің және қал­
дық­тарының қорабын жою кезінде нұс­қау­лық­
тағы ережелерді ұстану керек.
10. Аэрозоль баллондарын қыздыруға және
сындырып ашуға болмайды. Бұл өте қауіпті.
11. Өздеріңе таныс емес тұрмыстық химия
өнім­­дерін ересектердің көмегінсіз немесе рұқ­
са­ты­н­сыз пайдалануға болмайды.
99
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

100.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
12. Тұрмыстық химия өнімдерін пайдаланып, тазалау жұмыстарын жүргізгеннен кейін қолдарыңды жылу сумен сабындап
жуыңдар.
Тұрмыстық-химиялық өнімдердің нұсқаулықта
көрсетілген пайдалану ережесін дұрыс қолданыңдар.
Барлық ережені және қауіпсіздік техникасын мүлтіксіз орындағанда, тұрмыстық-химиялық өнімдерді шаруашылықта еркін
пайдалануға болады.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Адамға қауіптілік деңгейі және сипаты бойынша тұрмыстық химиялық заттар неше топқа бөлінеді?
2. Жану қаупі бар химиялық заттарды қолдану барысында не себепті қауіпсіздік техникасын сақтау керек? Талқылап, бір-біріңнің жауаптарыңды бағалаңдар.
3. «Тұрмыстағы улы химиялық заттар» атты баяндама дайындаңдар.
ЕСІҢД
Е
Пайдалы
қазбалардың
кен орындарын
анықтау
Р
КӨ
Қойнау
дегеніміз
не?
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Жер қойнауы Пайдалы қазба
Недра
Полезное ископаемое
The bowеls of Mineral resourses
the earth
Р
ЕН
ЙР
Р
Ү
§28. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕР ҚОЙНАУЫ БАЙЛЫҚТАРЫ
ЕСІҢДЕ
Р
Пайдалы
қазбаларды
пайдаланатын
салалар
Кен орны
Қолдану
Месторождение Применение
Field
Application
100
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

101.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Жер қойнауы дегеніміз не? Қойнау – құрамында пайдалы
қазбалар орналасқан (қатты, сұйық және газ тәрізді), топырақ қабаты мен су айдындарының табанынан төмен жатқан жер қыртысының бір бөлігі. Жер және оның қойнауы, су, орман және
басқа да байлықтар мемлекеттің меншігі және ұлттық байлығы болып есептеледі. Аталған табиғи ресурстарды адамдар өзінің шаруашылық игілігіне пайдаланады. Табиғи ресурс – адамдар пайдаланатын табиғат байлықтары.
Табиғи ресурстарды игеріп, болашақта тиімді пайдалану мемлекетіміздің өсіп-өркендеуіне зор үлес қосады.
Белгілі бір тау жыныстарына (кен орны) байланысты пайдалы қазбалардың таралу аймағын пайдалы қазбалар
алабы дейміз. Бір немесе бірнеше геологиялық жыныстардан
жинақталған минералды шикізаттар бір жерге шоғырланып
орналасса, оны пайдалы қазбалардың кен орны дейміз.
Қазақстандағы пайдалы қазбалар мен кен орындарының орналасуы. Минералды ресурстардың таралуы геологиялық заңдылыққа
сүйенеді (65-сурет). Шөгінді пайдалы қазбалар (көмір, мұнай, газ,
әктас, фосфорит және т.б.) жазықтарда және олармен шектескен тау
баурайларында кездеседі. Кенді (магмалық) пайдалы қазбалар (темір,
мыс, алюминий, алтын және т.б.) – қатпарлы аймақтарда, ежелгі
жыныстардың жер бетіне жақын орналасқан тұстарында болады.
Мәрмәр, тақтатас және т.б. метаморфты тау жыныстары таулы аймақтарда орналасады.
Көмір
Мұнай
Газ
Жазықтарда және онымен
шектескен тау етегінде
болады
Мыс
Темір
Алтын
Тауда және
жазықта кездеседі
Мәрмәр
Тақтатас
Әктас
Таулы
аймақтарда
орналасады
65-сурет. Пайдалы қазбалардың орналасу заңдылығы
101
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

102.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Пайдалы қазбалар алабының және кен орнының қайда орна­
ласқандығын білу үшін, пайдалы қазбалардың кен орындары кар­
та­­сын пайдаланамыз. Картада кен орындары мен оның алаптары
шартты белгімен беріледі (атластағы пайдалы қазбалар картасын
қараңдар).
Атластағы пайдалы қазбалар картасын пайдаланып, кескіндік картаға
еліміздегі пайдалы қазбалар орналасқан негізгі кен орындары мен
алаптарын түсіріңдер. Олардың орналасу ерекшеліктерін анықтаңдар.
Жазықта, Каспий теңізі жағалауында және таулы жерлерде кездесетін
пайдалы қазбаның түрлерін атап шығыңдар. Осылардың қайсысы
өздерің тұратын облыста немесе ауданда орналасқан? Ел экономикасында
оларды қалай пайдалануда?
Мемлекет экономикасын өркендетудегі пайдалы қазбалардың
рөлі. Қазақстан – алуан түрлі пайдалы қазбаларға бай мемлекеттер­
дің бірі. Жер қойнауымызда 100-ден астам химиялық элементтер­дің
бар екені анықталды. Біздің еліміз кейбір пайдалы қазбалардың қоры
бойынша – дүниежүзіндегі алдыңғы мемлекеттердің қатарында.
Мұнай және газ алаптары республикамыздың батыс ауданда­
рында (Қашаған, Теңіз, Қарашығанақ); темір – солтүстік және
орта­лық аудандарда (Соколов-Сарыбай, Аят, Қашар, Жезді); полиметалл – Шығыс Қазақстанда (Кенді Алтай); сирек және бағалы
металдар Қазақстанның солтүстік, орталық және шығыс аудандарында шоғырланған.
Анықтамаларды және интернет ресурстарын пайдаланып, Қазақстан
қан­дай пайдалы қазбалардың қоры бойынша дүниежүзінде алдыңғы
орын­дарда екенін анықтаңдар. Пайдалы қазбалар еліміздің эконо­
микасында қандай рөл атқаратындығын біліп алыңдар.
Пайдалы қазбаларды өңдеу орталықтарының алуан түрлі болуы мемлекетімізге халық тұтынатын тауарлардың көптеген түрлерін шығаруға зор мүмкіндік береді.
Анықтамаларды және интернет ресурстарын пайдаланып, мұнайдың
қандай салаларда қолданатындығы туралы постер құрастырыңдар.
Жердің қойнауы алуан түрлі және өте ауқымды. Оның әлі зерттелмеген тұстары мен адамзат осы күнге дейін пайдаланбаған ресурс­тары жеткілікті. Табиғи ресурстарды болашақ ұрпаққа жеткізу
үшін оны үнемдеп қолдануымыз керек.
102
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

103.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Жер қойнауы, пайдалы қазбалар, табиғат ресурсы ұғымдарына
анықтама беріңдер.
2. Пайдалы қазбалар шығу тегіне қарай неше топқа бөлінеді?
3. Төмендегі жоспарды пайдаланып, өздерің тұратын аймақтың табиғи
ресурстары кестесін құрастырыңдар.
Табиғи ресурстың
түрлері
Орналасқан жері
Экономикада және
тұрмыста қолданылуы
Cарамандық жұмыс
Кескін картаға Қазақстанның пайдалы қазбаларының
негізгі кен орындарын түсіру
Мақсаты: Кескін картадан Қазақстанның пайдалы қазбала­
рының негізгі кен орындарын көрсету. Кескін карталармен са­ра­­
мандық жұмыс істеу дағдыларын дамыту.
Ресурстар: Қазақстанның пайдалы қазбалар картасы, атлас,
кес­кін карта, сызғыш, түрлі түсті қарындаштар.
Жұмыс барысы
1-тапсырма. Жұптық жұмыс.
1. Картадан ең ірі пайдалы қазбалардың кен орындарын
тауып, оларды кескін картаға түсіру (көмір кен орындары: Қарағанды, Екібастұз көмір алаптары; мұнай кен орындары:­
Қашаған, Теңіз, Құмкөл; газ кен орындары: Қарашығанақ, Жаңа­
жол; темір кен орындары: Қашар, Соколов-Сарыбай және т.б.; түсті
металл кен орындары: Жезді, Қоңырат, Ащысай, Васильков (Алтынтау) және т.б.)). Кен орындарының атауын картаға жазыңдар.
2. Орындалған жұмысқа сәйкес картаның төменгі жағына пайдалы қазбаларды шартты белгісімен түсіріңдер.
103
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

104.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Өнеркәсіп
орталықтарының
орналасу
факторын
анықтау
Пайдалы
қазбаларды
өңдеу
орталықтарының
атауы
БІ
Р
КӨ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§29. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПАЙДАЛЫ
ҚАЗБАЛАРДЫ ӨҢДЕУ ОРТАЛЫҚТАРЫ
ЕСІҢДЕ
Р
Пайдалы
қазбаларды
қайта өңдейтін
кәсіпорындарды
орналастыру
Байыту
Комбинат Қайта өңдеу орталығы
Өнеркәсіп саласы
Обогащение
Комбинат Центр переработки
Enrichment
Combine
Отрасль промыш­
ленности
Industry
Center of processing
Пайдалы қазбаларды алғашқы өңдеу. Кейбір пайдалы қазбалардың түрі кішігірім өңдеуден кейін-ақ пайдалануға жарамды
(графит, ас тұзы). Қалған басым бөлігі арнайы зауыттар мен фабрикаларда өңделеді. Қара және түсті металдардың кені (темір кені,
полиметалл кені) металлургия зауытына дейін байытудан өтеді.
Соколов-Сарыбай кен байыту комбинатындағы қара металл кенін байыту үдерісін қарастырайық. Заманауи байыту фабрикасы –
пайдалы қазбаны байытудың күрделі технологиялық сызбасы
арқылы жабдықталған, жоғары механикаландырылған кәсіпорын
(66-сурет).
Байыту – металдың үлесін жоғарылататын немесе түрлі қоспалардан арылтатын үдеріс. Байыту кезінде металл зиянды қоспалардан (күкірт, кремний, мышьяк) ажыратылады.
Кенді байытудың толық үдерісі суретте берілген (66-сурет). Байытудың соңғы өнімі – концентрат.
104
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

105.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Дайындық кезеңі
Негізгі кезең
* Бөлшектеу
* Майдалау
Қорытынды кезең
* Флотациялау
* Магнитті байыту
* Электрлік байыту
* Судан ажырату
* Тауарлық сұрыпқа бөлу
* Концентрат шығару
(темір жентектері –
окатыш)
66-сурет. Пайдалы қазбаны алғашқы өңдеу
Пайдалы қазбаны байыту кезеңдерінің технологиялық ретіне назар
аударыңдар. Ойланып көріңдер, бөлшектеу және ұсақтау не үшін қажет? Концентраттың алғашқы әкелінген кездегі кеннен қандай айырмашылығы бар?
Қазақстандағы пайдалы қазбаларды қайта өңдеу орта­лық­тары.
Еліміз аумағында өнеркәсіп орындарын орн­алас­ты­рудың өзіндік
жағдайы мен заңдылықтары бар.
Еліміздегі пайдалы қазбалардың алуан түрлі болып келуі оларды
өңдеудің географиялық орталықтарын анықтады. Мұны Қазақстан
өнеркәсібі картасына қарай отырып талдау жасаңдар. 13-кес­теде
пай­далы қазбаларды өңдеудің ірі орталықтары көрсетілген.
13-кесте
Қазақстандағы пайдалы қазбаларды өңдеудің ірі орталықтары
Қазақстанның
аймақтары
Батыс
Қазақстан
Солтүстік
Қазақстан
Шығыс
Қазақстан
Орталық
Қазақстан
Оңтүстік
Қазақстан
Орталық­
тары
Атырау
Ақтөбе
Павлодар
Рудный
Өскемен
Семей
Теміртау
Балқаш
Арал
Тараз
Өнеркәсіп орындары
Атырау мұнай өңдеу зауыты
Ақтөбе ферроқорытпа зауыты
Алюминий зауыты
Рудный кен-байыту комбинаты
Қорғасын-мырыш комбинаты, Титан-магний
комбинаты
Цемент зауыты
Қарағанды металлургия комбинаты
Мыс балқыту зауыты
Аралсульфат (ас тұзы) зауыты
Фосфор тыңайтқыш өндірісі
105
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

106.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Қазақстанның экономикалық картасын қарап шығыңдар. Қазақстанның пайдалы қазбаларын өңдеудің ірі орталықтарының атауларын дәптерге жазып алыңдар.
Зауыт, комбинат түсініктерінің анықтамасын жазып алыңдар. Бірбірінен айырмашылығын түсініп алыңдар. Не себепті өңдеу орталықтары кен орындарына жақын орналасқанын түсіндіріңдер.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Кенді байыту дегеніміз не? Бұл үдеріс не үшін жүргізіледі?
2. Кенді байыту кезінде оны не себепті бөлшектейміз және майдалаймыз?
3. Кеннің концентратын қайда және қалай пайдаланады? Олардан
қандай бұйымдар жасап шығарады?
ЕСІҢД
Е
Пайдалы
қазбалар
өндірісінің
экожүйеге әсерін
түсіндіру
Р
КӨ
Қоршаған
ортаның
ластану
түрлері
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
ЙР
Р
Ү
§30. ӨНДІРУШІ ӨНЕРКӘСІПТЕР МЕН ҚОРШАҒАН ОРТА
ЕСІҢДЕ
Р
Қоршаған
ортаның
ластану
зардабы
Қарапайым зат
Күрделі зат
Химиялық элемент
Простое
вещество
Сложное
вещество
Химический
элемент
Simple substance
Complex substance
Chemical element
Пайдалы қазбаларды өндіру және қоршаған орта. Жер қойнауындағы пайдалы қазбалар әртүрлі тереңдікте орналасады.
Пайдалы қазбалардың біреуі жер бетіне жақын орналасса, екін106
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

107.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
шісі өте тереңде болады. Олар әртүрлі әдістер арқылы өндіріледі
және қоршаған ортаға өз әсерін тигізеді. Әсер ету деңгейі қазбаның
қандай түрін өндіруге және оның қандай әдіспен алынғанына
тікелей байланысты (68-сурет).
Пайдалы қазбалар өндірісі – жер бедерінің өзгерісіне, топырақтың құнарсыздануына, өсімдіктердің жойылуына, жануарлардың
тіршілік ареалының нашарлауына, гидрологиялық режимнің өзгеруіне, атмосфераның ластануына әсер етеді.
Пайдалы қазбаларды өндіріп болғаннан кейін де оның экологиялық зардабы біржолата жойылмайды.
Көмір
карьері
Шахта
Бұрғылау
әдісі
Шахталық
әдісі
Ашық әдіс
Мұнай
ұңғымасы
68-сурет. Пайдалы қазбаларды өндіру әдістері
Топқа бөлініңдер. Х-mineral.ru – дүниежүзінің пайдалы қазбалары
сайтын пайдаланып, пайдалы қазбаларды өндіру әдістерінің Жер бетіне
кері әсері туралы баяндама дайындаңдар. Өндірістің қорша­ған­ орта­
ға тигізетін зиянын азайту жолдарын ойластырып, өз нұс­қала­рың­ды
ұсыныңдар.
Пайдалы қазбаларды өңдеу және қоршаған орта. Жыл өткен
сайын, атмосфераға, топыраққа, гидросфераға қосылып жатқан
зиян­ды қалдықтардың мөлшері артып келеді.
Интернет ресурстарын пайдаланып 14-кестені толтырыңдар.
107
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

108.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
14-кесте
Қоршаған ортаның физикалық және химиялық ластануы
Қоршаған ортаны
ластаушылар
Зардабы
Қоршаған ортаны ластаушылардан қорғау шаралары
Жұмыстарыңа қорытынды шығарып, бағалаңдар.
«Концентрацияның шектік мөлшері» ұғымына анықтама беріңдер.
Лас­та­ну­дың қандай түрі адамдардың тыныс алу мүшелерін ауруға
шал­дық­тырады?
Өңдеуші өнеркәсіп салалары атмосфераға орасан көп зиян тигізуде (70-сурет). Зиянды заттардың атмосфераға шығарылу кө­лемі
мен оның химиялық құрамы әртүрлі: күкіртті және көмір­қышқыл
газы, күкіртті сутек, хлор, фтор, аммиак және т.б. Бұлар қоршаған
орта мен адамдарға зиян тигізеді.
Қазақстан және дүниежүзінің басқа да көптеген елдері өндіруші
өнеркәсіп орындарын көбейтумен қатар қалдықсыз технология мен
жасыл экономикаға көшу және қоршаған ортаның экологиялық
тепе-теңдігін сақтауға басымдық танытуда.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Өңдеу өнеркәсіптері атмосфераға қандай зиянды қалдықтарды шығаратындығын айтыңдар.
2. Автокөліктердің атмосфераны ластауын азайту үшін қандай іс-ша­
ралар қолданған дұрыс деп ойлайсыңдар?
3. Қышқыл жаңбыр дегеніміз не? Ол табиғатқа қандай зиян келтіреді?
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

109.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
109
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

110.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕН
ЙР
ЕСІҢД
Е
Өлі табиғаттағы
үдерістерді
модельдеу
Таудың
пайда болу
үдерісі қалай
жүреді?
Р
Ү
§31. ТАБИҒИ ҮДЕРІСТЕРДІ МОДЕЛÜДЕУ
БІ
Таулардың пайда болуы
Горообразование
Mountain building (orogeny)
ЛЕСІҢДЕР
Үгілу
Выветривание
Wind erosion
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Су
айналымының
рөлі
Заттар айналымы
Круговорот веществ
Cycle of mater
таудың пайда болуы. Планетамыздың жер бедері алуан түрлі. Ол
жүздеген миллион жылдар бойы қалыптасты және әлі де қалыптасу
үстінде. Таулардың орнында жазықтар, ал жазықтардың орнында
таулар болды деген пікір дұрыс па? Бұл сұраққа таулардың пайда
болуын зерттейтін тектоника және тарихи геология ғылымдары жауап береді. Материктік платформалардың бір-бірімен соқтығысқан
жерінде таулар пайда болады (орогенез). Таулардың пайда болуына
ішкі (эндогенді) және сыртқы (экзогенді) күш әсер етеді.
Қазақстанның шығысы мен оңтүстігін қандай таулар қоршап жатқанын естеріңе түсіріңдер. Сендердің тұратын жерлеріңде тау жоталары
бар ма? Бар болса, атын атаңдар.
Геосинклиналдар – таудың түзілетін яғни пайда болатын жері.
Ол жер қыртысының қалың шөгінді жыныстар жиналған ауқымды бөлігі. Жер қыртысының екі платформасының соқтығысқан
жерінде пайда болған геосинклиналдар, шөгінді жыныстар мен
шөгінділер бір-бірін қысудың әсерінен ұзына бойы созылған, ені
біршама кең, қыратты-төбелі тау тізбегін түзеді. Платформалардың ары қарай бірін-бірі қысып қабаттасуынан қатпарлы тау
жоталары қалыптасады (71-сурет).
110
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

111.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
а)
Геосинклиналдар
б)
Ороген (таудың түзілуі немесе көтерілуі)
ә)
1
2
3
4
5
6
71-сурет. Тектоникалық қозғалыстар басым болатын геосинклиналдың даму
кезеңдері:
а – төмен майысу; ә – жоғары көтерілу;
б – қатпарлы таулардың пайда болуы (түзілуі)
(1 – фундамент (іргетасы); 2 – кесек тау жыныстары; 3 – құмдардың жинақталуы
(пайда болуы); 4 – сазды жыныстар; 5 – карбонатты жыныстар; 6 – гранит)
Үгілу. Үгілу үдерісімен 5-сыныпта таныстыңдар. Естеріңе түсі­
ріңдер. Енді судың әсерінен пайда болатын үгілу үдерісімен танысамыз. Ағып жатқан сумен қатар, кішігірім жарықшақтарға сіңген
сулардың да жой­қын күші бар (72-сурет).
72-сурет. Тау жыныстарының судың әсерінен үгілуі
Мысал ретінде Сарыарқаны айтсақ болады. Сарыарқа ежелде
пайда болған таудың бұзылған орнында қалған ұсақ шоқылы, аласа
таулы және қыратты жер. Аласа таулы бөлігінің көлдерінде немесе
көл жағалауында жаңбыр мен желдің үгу әсерінен пайда болған
табиғаттың ерекше көріністерін көруге болады – «Түйе», «Жеке
батыр», «Сфинкс», «Жұмбақтас», «Бүркіт», «Оқжетпес» және т.б.
111
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

112.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Судың басқа да бұзу әрекетін айтып беріңдер. Сендердің тұратын жерлеріңде оның қандай түрі кездеседі. Ол туралы нені білу керек?
73-сурет. Су айналымы
табиғаттағы заттар айналымы. Заттар айналымы – Жердің ең
маңызды қасиеттерінің бірі. Ол экожүйе компоненттерінің тұрақтылығын және тіршілігін қамтамасыз етеді. Заттар айналымы – атмосфера, гидросфера, литосфера және тірі ағзалар арасындағы заттардың циркуляциясы (айналып тұруы). 73-суретте үлкен және
кіші су айналымы көрсетілген.
Өз беттеріңше «Тамшының саяхаты» атты әңгіме құрастырыңдар.
Дәптерлеріңе су айналымының реттілік сызбасын жасаңдар. Су айналымының маңызы неде? Орындаған жұмыстарыңды талқылаңдар және
бағалаңдар.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Таудың пайда болуына қандай күштер әсер етеді?
2. Қандай себептің әсерінен тау жыныстары үгіледі? Түсіндіріңдер және
мысал келтіріңдер.
3. Мұхит пен атмосфера, таулы мұздық пен өзен арасындағы су айналымының моделін құрастырыңдар және сипаттаңдар.
112
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

113.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Заттың бір
түрден екінші
түрге өзгеруіне
тәжірибе жүргізу
Заттардың бір түрден
екінші түрге өзгеруі
Превращение
веществ
Nutrient transport
Зат қалай
бір түрден екінші
түрге өзгереді?
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
ЙР
Р
Ү
§32. ТАБИҒАТТАҒЫ ЗАТТАРДЫҢ БІР ТҮРДЕН
ЕКІНШІ ТҮРГЕ ХИМИЯЛЫҚ ЖОЛМЕН ӨЗГЕРУІ
Химиялық реакция
Химическая
реакция
Chemical reaction
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Химиялық
реакциялардың
белгісі
Заттардың пайда
болуы
Образование
веществ
Formation
of substances
Заттардың бір түрден екінші түрге химиялық жолмен өзгеруі.
Заттардың химиялық жолмен өзгеруін түсіндіру үшін кішігірім
тәжірибе жүргіземіз (74-сурет).
Арнайы шыны түтікке немесе стақанға ас содасының ұнтағын
саламыз (шай қасықтың 1/4 бөлігі), оның үстіне 3–4 мл
9%-ды сірке қышқылының ерітіндісін (алма сірке қышқылы
да болады) құямыз. Сонда соданың көпіршіктенгенін және
газ көпіршіктерінің жарыла бастағанын байқаймыз. Бұл –
газдың бөлініп шығуы. Яғни көмірқышқыл газы. Оны дәлелдеу үшін стақанның ішіне сіріңкенің жанып тұрған
шырпысын ақырындап жақындатамыз. Ол тез арада сөніп
қалады, себебі көмірқышқыл газы отты өшіреді. Жүргізген
тәжірибе арқылы жаңа заттың – көмірқышқыл газының
(СО2) пайда болғанын көрдік.
8–3481
113
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

114.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
74-сурет. Ас содасын еріту
Химиялық жолмен өзгеру үнемі және барлық жерде болып
тұрады. Бұл жерде заттың өзіне тән химиялық қасиеті өзгеріп,
яғни бір зат екінші затқа өзгеріп, басқа қасиетке ие болады.
Химиялық өзгеру химиялық реакцияның әсерінен іске асады
(75-сурет).
Заттардың химиялық жолмен бір түрден екінші
түрге өзгеруі барысында жаңа зат пайда болады. Бір түрден
екінші түрге өзгеруді химиялық реакция дейміз. Нәтижесінде бастапқы заттардың ыдырауынан бірнеше жаңа зат
пайда болады немесе екі және бірнеше заттан жаңа бір зат
туындайды.
Тұнба
пайда
болады
Иіс пайда
болады
Газ бөлініп
шығады
Тұнба
ериді
Жылу
бөлінеді
Түсі
өзгереді
75-сурет. Химиялық
реакцияның белгілері
табиғаттағы заттардың бір түрден
екінші түрге өзгеруі. Химиялық жолмен түрдің өзгеруі алуан түрлі, оны жіктеумен химия ғылымы айналысады. Біз
шегенің тот басқанын талай рет көрдік.
Темір ауадағы оттекпен әрекеттесіп, шегенің үстінде тот қабаты түзіледі (темір
оксиді). Уақыт өте келе шеге пайдалануға жарамсыз болып қалады.
Химиялық жолмен өзгеру барлық
ағзада жүретін үдеріс. Алма алғашқы
кезде қышқыл, жасыл түсті болады,
кейін қызыл сарғыш түске еніп, дәмді
114
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

115.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
алмаға айна­­ла­ды. Алма дәмінің өзгеруі химиялық реакция­ның нә­
тижесін­­де болды. Химиялық өзгеруді заттың сыртқы түсінің өзге­
руінен бай­қауға болады. Мысалы, алманы екіге бөліп 3–4 сағатқа
қалдырыңдар, кейін кесілген жердің қою қоңыр түске айнала бастаға­нын көресіңдер. Не себепті бұлай болды? Яғни оның жауабы,
алма­ның құрамындағы темірді ауадағы оттек тотықтырады.
Келесі мысалға көмірдің жануын алайық. Бұл жерде оттек атомы мен көмірдің құрамындағы көміртегінің (С) атомы реакцияға
түседі. Нәтижесінде көмірқышқыл газының молекуласы пайда болады. Егер де оның үстін ауа кірмейтіндей етіп қымтап тастасаңдар,
жанып жатқан көмір өшіп қалады.
Ағаш (қатты зат) жанған кезде көміртегі газы, су (сұйық) және
көміртегі (қатты зат) пайда болады (76-сурет).
76-сурет. Ағаш жанған кездегі заттардың пайда болуы
Орман немесе дала өртенген кезде көмірқышқыл газы қоршаған ортаға
қандай зиян келтіреді? Табиғи өрттерді қалай болдырмауға болады?
Табиғатта от жағудың ережесін жазыңдар. Орындаған жұмыстарыңды
талқылап, бағалаңдар.
Табиғаттағы химиялық жолмен өзгеруге жататындар: атмос­
ферадағы озонның түзілуі, органикалық қалдықтардың шіруінен
метанның түзілуі, фотосинтездің жүруі және т.б.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Химиялық реакцияның белгілерін қандай жағдайда көруге және ба­
қы­­лауға болады?
2. Химиялық жолмен өзгерудің физикалық өзгеруден қандай айыр­
машылығы бар?
3. Заттың бір түрден екінші түрге өзгеруін, зат өзгеруінің бір мысалы
ретінде алуға бола ма? Жауаптарыңды түсіндіріңдер.
115
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

116.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Жасушаның негізгі
құрамбөліктерін
анықтау
Жасушаның құрам­
бөліктері
Компоненты клетки
Cell components
Р
КӨ
Жасушаның
құрамбөлік­
терінің рөлі
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§33. ЖАСУША ӘЛЕМІНЕ САЯХАТ
Ядро
ЕСІҢДЕ
Р
Жасушаның
құрылысы
Цитоплазма Жасуша қабығы
Ядро
Цитоплазма Оболочка клетки
Nucleus Cytoplasm
Cell membrane
1665 жылы алғаш рет жасушаны ағылшын ғалымы Роберт Гук зерттеді. Ол тығын жасайтын
емен ағашы не себепті суға батпайтынын зерттеу
үшін оның жұқа қабықшасын сол кездегі жетілдірілген микроскоппен қарады. Ғалым ағаштың
қабығы көптеген ұсақ ұяшықтарға бөлінгенін байқады. Сол ұяшықтарды (ағылшын тілінде cell –
«ұяшық, тор» деген мағынаны білдіреді) жасуша
деп атады.
Роберт Гук
1674 жылы голландиялық ғалым Антони ван Левенгук микроскоптың
көмегімен су тамшысындағы біржасушалы ағзаларды (кебісше, амеба,
бактерия) көрді.
1831 жылы ағылшын ботанигі Роберт Броун бірінші рет өсімдік жасушасындағы ядроны сипаттады. Ол ядроның өсімдік жасушасындағы
маңызды органоид екендігін анықтады.
1838 жылы неміс ботанигі М. Шлейден өсімдік ұлпалары жасушадан құрылған деген қорытындыға келді. 1839 жылы неміс зоологы
116
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

117.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Т. Шванн жасуша туралы білімді
жетілдіріп, жануарлар ұлпасы
да жасушадан құрылғанын дәлелдеді. Т. Шванн мен М. Шлейден жасуша теориясының негізін
қалап, жасушалар барлық тірі
ағзаның құрылымдық және қызметтік бірлігі екенін, жануар мен
өсімдік жасушаларының құрылысы бір-біріне ұқсас болатындығын
тұжырымдады.
Т. Шванн
М. Шлейден
Жасуша теориясының негізін
Жасушаның құрылысы. Жасуқалаушылар
ша үш бөліктен: ядро, цитоплазма
және жасуша қабықшасынан тұрады (77-сурет).
Цитоплазма
Ядро
Қабықша
77-сурет. Жасушаның құрылысы
Өсімдіктер жасушасының құрылысын биология ғылымының бірнеше саласы – цитология, генетика, молекула­
лық биология зерттейді.
ßдро – жасушаның ең маңызды құрамбөлігі. Ядросыз көбею
жүзеге аспайды. Ол тұқымқуалаушылық ақпараттың сақталуына
жауап береді. Жоғары сатыдағы көптеген өсімдіктер, жануарлар мен
саңырауқұлақтардың жасушаларында бір ядро болады. Қарапайымдар
мен төменгі сатыдағы өсімдіктердің бірнеше ядросы бар.
117
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

118.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Ядро
Пластидтер
Вакуоль
Сыртқы тығыз қабық
Цитоплазма
Ішкі жұқа қабық
78-сурет. Өсімдік жасушасы
Цитоплазма жасуша қабықшасы (мембрана) мен ядро арасын
толтырып тұратын тұтқыр сұйықтық, яғни ішкі ортасы. Цитоплазмада ядро, жасушаның басқа ұсақ бөлшектері мен құрылымдары
болады (14-кесте, 78-сурет).
14-кесте
Жасушаның құрылымдық құрамбөліктері
Тұрақты құрамбөліктер
Тұрақсыз құрамбөліктер
¯
¯
Арнайы маңызды
қызметтерді атқарады
Жасушаның тіршілігінде бірде бар,
бірде жоқ болып кетуі мүмкін
¯
¯
Органоидтер
Жалпы қызмет
жасайтын органоидтер
Арнайы
органоидтер
Лизосома
Гольджи жиынтығы
Митохондрия
Вакуоль және т.б.
Кірпікшелер
Талшықтар
Майлар, пигменттер, нәруыз
және т.б.
Анықтамаларды және интернет ресурсының (biofile. ru) сайтын пай­
да­ла­нып, өсімдік жасушасының 5–7 органоидын дәптерлеріңе жазып
алың­дар. Дәптерлеріңе жасушаның суретін салыңдар. Орындаған жұ­
мыс­та­рыңды жұп болып талқылаңдар және бағалаңдар.
Жасуша қабықшасы – жасушаларды, олардың ядролары мен
цитоплазмасындағы жарғақты органеллаларды шектеп тұратын
жұқа қабықша.
118
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

119.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Қалай ойлайсыңдар, жасушаның құрылымын оқып-үйрену не үшін
қажет? Жасушаны не себепті ағзаның «кірпіші» деп атайды?
2. Жасушаны және оның құрылымын зерттеу үдерісі қалай дамыды?
Зерттеу барысындағы ең маңызды тұстарын атаңдар.
3. Құрылымдық құрамбөліктерінің бір-бірінен қандай айырмашылығы
бар екенін атап өтіңдер.
ЕСІҢД
Е
Көбеюдің
түрлерін
ажырату
Ағзалардың көбеюі
Размножение
организмов
Reproduction of
organisms
Ағзалардың
көбею және өсу
үдерісі
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
ЙР
Р
Ү
§34. АҒЗАЛАРДЫҢ КӨБЕЮІ ЖӘНЕ ӨСУІ
Ағзалардың дамуы
Развитие
организмов
Development of
organisms
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Көбею
және өсу
үдерісінің
ерекшелігі
Ағзалардың өсуі
Рост организмов
Growth of organisms
Ағзалардың көбеюі. Көбею – тіршіліктің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, келесі ұрпақ беретін тірі ағзаларға тән жалпы қасиет.
Табиғатқа бақылау жасай жүріп, өсімдіктер тұқымнан өсетінін,
балапан жұмыртқадан жарып шығатынын, біз анамыздан туатынымызды білеміз. Неге біз өсеміз, неге біртіндеп салмақ қосамыз?
Бұл сұрақтардың жауабын тірі ағзалардың көбею және өсу үдерісін
оқып-үйренген кезде білетін боламыз.
119
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

120.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Барлық тірі ағзалар бактериядан бастап сүтқоректілерге дейін
көбеюге қабілетті. Ағзалар екі түрлі: жынысты және жыныс­сыз
жолмен көбейеді. Бірін­ші жағдайда көбею үшін аталық пен аналық
жасуша қажет, екінші жағдайда аталық немесе аналық жасуша
қатысады (79-сурет).
Ұрықтанған
жұмыртқа
79-сурет. Жынысты көбеюдің сызбасы.
Жынысты көбею (екі жасушаның қосылуы нәтижесінде,
жаңа ағза пайда болады).
Жыныссыз көбею. Мұндай жолмен көбеюдің бірнеше түрі бар.
Оған вегетативті көбею түрі жатады: бүршіктену, фрагментация,
бөліну, клондау (80-сурет).
80-сурет. Бүлдіргеннің вегетативті жолмен көбеюі
120
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

121.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Жыныссыз көбею кезінде аталық немесе аналық ағзаның бі­реуінің жасушасы екіге бөлініп, жаңа ағза пайда болады.­
Сол себеп­ті бұл ағзалар бір-біріне ұқ­сас
және оларда ешбір айырмашылық бол­
майды.
Жыныссыз көбеюдің ең қарапайым 81-сурет. Кебісшенің бөліну
арқылы көбеюі
түрі – бөліну (81-сурет). Бұл – амеба, ке­
бісше, жасыл эвглена сияқты қарапа­йымдыларға тән құ­былыс.
81-суретке зер сала отырып, бөліну қа­лай жүре­тінін түсіндіріп беріңдер.
Талқылаңдар. Кебіс­ше қай жерде мекендейді?
Жынысты жолмен көбею. Жынысты жолмен көбеюге аталық
және аналық жасушалар қажет. Жаңа ағзаның пайда болуына міндетті түрде жынысжасушасы – гаметалар қатысады.
Осылардың қосы­луы нәтижесінде зигота (ұрықтанған жасуша)
пайда болады.
Ұрықтың дамуы негізінен жұмыртқа жасушаларының қабықшаларында немесе аналық ағзаның арнайы мүшелерінде жүреді.
Жануарлар ұрықтарының даму ұзақтығы әртүрлі (82-сурет). Мысалы, адамның дүниеге келуі үшін 9 ай уақыт керек.
82-сурет. Балапанның жұмыртқадан жарып шығуы үшін 21 тәулік қажет
Не себепті тоңазытқыш сөресінде тұрған жұмыртқадан балапан пайда
болмайды? Тауық жұмыртқасындағы жасуша бөліну үшін қандай жағ­
дай керек деп ойлайсыңдар?
121
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

122.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Тірі ағзалардың өсуі. Тірі ағзалардың жалпы тіршілігі өсу мен
дамудан тұрады.
Өсу процесі дегеніміз – өсімдік мүшелерінің ұзарып, жуандауы,
салмағының артуы және жеке мүшелерінің жаңадан қалыптасуы.
83-сурет. Жапон бамбугі мадаке
84-сурет. Секвойядендрон
Ең жылдам өсетін өсімдік – жапонның мадаке бамбугі. Мадаке бір тәулікте 1 метрге дейін өсуі мүмкін (83-сурет). Ең
биік ағаш – секвойядендрон (алып секвоя немесе мамонт ағашы).
«Генерал Шерман» деп аталатын секвоя 2300–2700 жыл тіршілік
етеді (84-сурет). Биіктігі – 83,3 м, діңінің шеңбері – 31,3 м. Салмағы – 1 910 тонна.
Бірнеше топқа бөлініп, sbio.info сайтын пайдаланып дүние­
жүзіндегі ерекше өсімдіктер мен жануарлар туралы қысқаша
анықтама жасаңдар. Орындаған жұмыстарыңды талқылап,
бағалаңдар.
122
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

123.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Көбею дегеніміз не? Табиғаттағы көбею үдерісі неліктен өте маңызды?
2. Жыныссыз және жынысты жолмен көбеюдің ерекшелігін түсіндіріп
беріңдер.
ЕСІҢД
Е
Ағзалардың
қоректену типін
анықтау
Ағзалар
үшін қоректенудің
маңызы
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§35. АҒЗАЛАРДЫҢ ҚОРЕКТЕНУІ
Р
Ө
К
ЕСІҢДЕ
Р
Жануарлар
қалай
қоректенеді?
Ағзалардың қоректенуі
Қоректену типтері
Қоректену әдістері
Питание организмов
Типы питания
Способы питания
Nourishment of organisms
Types of food
Ways of food
Тірі ағзалардың өсіп дамуында тамақтану аса маңызды рөл
атқарады. Тірі ағзалар қоректенген азығынан органикалық заттарды алады. Олар – нәруыздар, көмірсулар мен майлар және
т.б. Қоректік заттардың аздаған бөлігінен жануарлар өз денесін
құрады, ал қалған бөлігінен энергия алады. Бұл энергия қозғалуға,
өзіне қажет заттарды синтездеуге т.б. үдерістерге жұмсалады.
Осының арқасында қозғаламыз, қажетті дене температурасын
қалыпты ұстап тұрамыз. Өсімдіктер фотосинтез үдерісі арқылы
энергияны Күннен алады.
123
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

124.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Затты және энергияны тұтыну үдерісін қоректену дейді.
тірі ағзалардың қоректену типі. Тірі ағзалардың қоректенуінің
екі типі бар: автотрофты және гетеротрофты (85-сурет).
Ойланыңдар, ағзалардың қоректенуі қалай зат алмасу үдерісіне қатысады?
Қалай ойлайсыңдар, тірі ағзалардың арасында саңырауқұлақтар не
себепті жеке патшалық құрады?
Автотрофтар (өздігінен қоректену) өзіне қажетті органикалық
затты бейорганикалық заттардан алады. Олар фотосинтез арқылы
органикалық дүниенің тіршілігіне қажетті күрделі органикалық
заттарды түзетін ағзалар. Автотрофтарға өсімдіктер және фотосинтез жасайтын кейбір бактериялар жатады.
Қоректену типі
Гетеротрофты
Автотрофты
Өсімдік
Кейбір
бактериялар
Жануарлар
Саңырауқұлақтар
Кейбір
бактериялар
85-сурет. Ағзалардың қоректену типі
Ãетеротрофтар органикалық заттарды қорек ретінде дайын
күйінде қабылдайды. Оларға жануарлар, саңырауқұлақтар және
бактериялардың басым бөлігі жатады.
124
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

125.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Жануарлардың қоректенуінің алуан түрлілігі суретте берілген
(86-сурет).
Өсімдік­
пен
қоректенетіндер
Жыртқыштар
(етқоректілер)
Қорек
талға­
майтын­­дар
Жәндік­
қорек­тілер
86-сурет. Жануарлардың қоректенуінің алуан түрлілігі
Жыртқыштарды не себепті табиғаттың санитары деп атайды?
Адамдарға қоректенудің қандай типі тән?
Қорек – тірі ағзалардың тіршілік көзі. Ағзалардың тіршілігін
жал­ғастыруы сыртқы ортадан келетін қажетті заттарға тәуелді.
«Ағза – қорек – орта» өзара тығыз байланысқан. Бұл тізбектің тұ­
тас­тығы жойылса, тіршілік те жойылады.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Қоректі не себепті құрылыс және энергетикалық материал деп атай­
ды? Түсіндіріңдер.
2. Адам және жануарлардың кейбір түрлері сүтқоректілер тобына жа­
тады. Оның себебі не? Қандай түрлер екенін анықтаңдар. Бірнеше мы­
сал келтіріңдер.
125
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

126.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Оқушы қалай
тамақтану
керек?
Үйлестірілген
тамақ
рационын
жасау
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
Й
ЕСІҢД
РЕН
Е
Р
Ү
§36. ТАМАҚТАНУ РАЦИОНЫ
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Үйлестірілген
рацион және
тамақтану
режімі
Тамақтану рационы
Тамақтану режімі
Дұрыс тамақтану
Рацион питания
Режим питания
Здоровое питание
Food allowance
Food diet
Healthy food
Тамақтану
режімі
Құнарлығы
Қоректің
құндылығы
Су ішу
режімі
Үйлестірілген тағам дегеніміз
не? Дұрыс тамақтану – денсаулық кепілі. Үйлестірілген тағам
дегеніміз ағзаның сұранысына қажетті энергия (микроэлементтер
және дәрумендер) мөлшері. Үйлестірілген тағаммен тамақтану нәтижесінде ағза қалыпты дамиды
және өз қызметін дұрыс атқарады
(87-сурет). Үйлестірілген тағаммен тамақтану режімінің уақытын сақтаудың маңызы зор.
87-сурет. Үйлестірілген тағаммен
тамақтану элементтері
126
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

127.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Үйлестірілген тағам тамаша көңіл күйдің, мол энергияның, денсаулықты сақтаудың, салмақты бақылаудың сенімді кепілі.
«Пайдалы тағам» деген постер құрастырыңдар. Орындалған жұмысты талқылап, бағалаңдар.
Оқушының дұрыс тамақтануы.
5–7-сынып оқушысының ағзасы қалыпты қызмет атқаруы үшін күніне
2500–2800 ккал энергия қажет.
Егер осы межеден асып кетсе, артық
салмақ пайда болады (88-сурет), ал
88-сурет. Дұрыс тамақтану
қажетті энергия жетіспесе, өзіндегі
стратегиясы
майдың қорын пайдаланып, салмағы
төмен түсіп кетеді.
Күнделікті жейтін тағамымызда майдың, көміртегінің және
нәруыздың мөлшері үйлестірілген сәйкестікте болу керек. Сәйкестік
1:4:1 формуласы арқылы анықталады (89-сурет).
Нәруыз
25%
Көмірсу
50%
Май
25%
89-сурет. Үйлестірілген тағам – май, көмірсу және нәруыздың сәйкестігі
Топқа бөлініңдер. Қандай тағамдарда нәруыздың, көмірсудың,
майдың, дәрумендердің (А, В, С, Е), минералдардың мөлшері көп
екенін анықтаңдар. Өсіп келе жатқан ағзаға олар не үшін қажет
екенін дәлелдеңдер. Мысал келтіріңдер.
Жоғарыдағы аталған үйлесімділікті ұстану үшін, жейтін тағамымыздың құнарлығын, микроэлементтер мен дәрумендердің мөлшерін білуіміз керек (90-сурет).
127
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

128.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Анықтамаларды және интернет ресурстарын пайдаланып, өздерің күнде
жеп жүрген жеміс-жидектердің құнарлығын анықтаңдар.
Оқушылар күніне кемінде төрт рет тамақтануы тиіс. Таңғы ас,
түскі ас және кешкі аста міндетті түрде ыстық тамақ болуы қажет.
Оқушы күніне 1–1,5 литр сұйық ішуі тиіс: асханалық су, шай,
компот, кисель, жаңа сығылған шырын (газдалған суды, құтыдағы
шырынды ішуге болмайды).
Дұрыс тамақтану рационы. Дұрыс тамақтану рационына әртүрлі
тағам түрлері, сапалы азық-түлік, қажетті мөлшердегі көмір­су мен
нәруыз, аздаған мөлшерде май, дәрумен және минералдар жатады.
Сонымен бірге тамақтану режімін сақтау керек (90-сурет).
90-сурет. Мысал ретіндегі ас мәзірінің түрлері
және тамақтану режімі
Дұрыс тамақтану туралы еңбектерді және диетологтардың көзқарасын
пайдаланып, оқушының күнделікті ас мәзірін құрастырыңдар. Жұ­
мысты талқылаңдар. Арасынан ең дұрыс деген ас мәзірін таңдаңдар.
Оның себе­бін түсіндіріңдер және бір-біріңнің жұмыстарыңды бағалаңдар.
Жақсы және үйлестірілген тамақ оқушының білімге деген құш­
тарлығын оятады және ақыл-ойын дамытады. Жас кездегі дұрыс
тамақ­танудың нәтижесі үлкейгенде денсаулықтың мықты болуы­на
әсерін тигізеді. Дұрыс тамақтану мәдениетіне осы күннен бастап
бейімделу керек.
128
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

129.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Үйлестірілген тағаммен тамақтануды білу не үшін қажет? Түсінді­
ріңдер және мысал келтіріңдер.
2. Дұрыс тамақтану режимін сақтау дегенді қалай түсінесіңдер?
3. Дұрыс тамақтану рационын құрыңдар. Мысал келтіріңдер.
Зертханалық жұмыс
Тамақ өнімдерін тестілеу және сараптау (анализ)
Тәжірибенің мақсаты: Тағамда С дәруменінің бар екенін дәлел­
деу,­пайдалану жарамдылығына қорытынды шығару.
Құрал-жабдықтар мен реактивтер: дәріхана йоды, су, стақан,
тет­ра­пакеттегі алма шырыны (3 түрі болуы керек), крахмал клейс­
тері.
Тәжірибенің барысы
1-тапсырма. Топқа бөлініңдер. Сараптама жасаудан бұрын,
өнімді төмендегі жоспар бойынша оқып біліп алыңдар:
1. Өнімді шығарған мекеменің атауы.
2. Өнімді шығарған мекеменің мекенжайы.
3. Өнімнің атауы және шығарылған күні.
4. Нормативті құжаттың сілтемесі.
5. Жарамдық мерзімі, сату және сақтау кезіндегі температура­
лық режимі.
2-тапсырма. Су құйылған стақанның үстіне йодты тамшылатып қоса отырып, қою шайдың түсіне дейін жеткізіңдер.
Йодтың түсі нақты болуы үшін, азғана крахмал қосып, көк түске
де­йін жеткізуге болады. Көк түске бақылау жасау ыңғайлы болады.
а) 3 пробиркаға 1 см3 көлеміндегі әртүрлі сұрыптағы алма шырынын құямыз (тетрапакеттегі шырын). Шырынды 1 : 3 есебіндегі
сумен араластырамыз.
ә) Әр пробиркадағы алма шырынының қоспасына бір тамшыдан
йод (1 минут ішінде қоспаның түсі өзгергенше) қосып отырамыз.
Ендігі жерде қанша тамшы қосқанымызды есеп­тейміз. Егер де йод
тамшысы аз қосылса, С дәрумені өте аз немесе мүлдем жоқ дегенді
білдіреді. Көбірек қоссақ, С дәрумені бар дегенді білдіреді.
9–3481
129
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

130.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
б) Қорытындыны кестеге жазыңдар.
Шырынның атауы
Түсінің өзгеруіне жеткілікті болған йод
тамшысының саны
Қорытынды
Қорытындыны талқылап, ішуге жарамды немесе жарамсыз деген шешім шығарыңдар. Жұмыстарыңды бағалаңдар.
ЕСІҢД
Е
Заттардың
тасымалдануын
модельдеу
Заттардың
тасымалдану
барысы
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§37. ҚОРЕКТІК ЗАТТАРДЫҢ ТАСЫМАЛДАНУЫ
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Өсімдіктердегі
өткізгіш
ұлпа
Қоректік заттар
Өткізгіш ұлпалар
Заттарды тасымалдау
Питательные вещества
Проводящие ткани
Транспорт веществ
Nutrients
Vasculartissues
fabrics
Transport of
substances
Қорек және қоректік заттар. Ағзаның дамуына және өсуіне
қорек қажет. Тамыр өсімдікті сумен және минералды заттармен
қамтамасыз ететіні белгілі. Жапырақ өз кезегінде фотосинтез үдерісі
кезінде қалыптасатын органикалық заттармен тамырды қамтамасыз
етеді. Заттардың тасымалдануы қалай жүреді? Өсімдіктердегі су,
минералды және органикалық заттар өткізгіш ұлпа арқылы өтеді.
Ол өсімдіктің әртүрлі мүшелерін байланыстыра отырып, бір-біріне
130
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

131.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
қоректік заттарды өткізу арқылы тасымалдаушы қызметін атқарады
(92-сурет). Су және минералды заттар өсімдік тамырынан басталған
түтікшелер арқылы сабаққа, сабақтан жапыраққа және ең соңында
оның әрбір жасушасына дейін жетеді.
92-сурет. Өсімдіктегі минералды (қызыл нұсқар)
және органикалық заттардың тасымалдану үлгісі
Органикалық заттар жапырақта түзіліп, өсімдіктің басқа мү­
шелеріне (тамырына, гүліне, жемісіне) өткізгіш ұлпа арқылы
тасы­малданады. Өткізгіш ұлпа – өсімдіктің барлық мүшелеріне
қоректік заттарды жеткізетін сопақша келген жасушалар тобы.
Олар­дың жасуша аралық перделері мен қабырғаларында сүзгі тә­
різді ұсақ саңылаулары болады.
Түтікше және өткізгіш ұлпа арқылы заттардың тасымалдануына тәжірибе жүргізіп көрейік.
1-тәжірибе. Өсіп тұрған ағаш өскінін абайлап пышақпен
кесіп аламыз (оған мектеп жанында өсіп тұрған кез келген ағаш жарайды). Өскіннің қалыңдығы 2–3 см, ұзындығы 5–7 см
болсын, өскінді қара сия немесе марганцовка (марганец ерітіндісі)
құйылған суға салып қоямыз (93, а-сурет). 5–6 күн өткен соң,
131
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

132.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
өсімдік сабағын көлденеңінен кесеміз. Кесілген жердегі сабақтан
боялған талшықтарды көреміз. Егер де әртүрлі бояу қосылған суға
үй бөлмесінде өсіп тұрған (традесканция, қынагүл және т.б.) гүлдің
бір сабағын салатын болсақ, боялған судың көтерілгенін көруге
болады (93, ә-сурет).
а
ә
93 а, ә-сурет. Өсімдік сабағы арқылы заттардың тасымалдануы
Суреттегі модельге қарай отырып, суда еріген минералды заттардың
өсімдік сабағы арқылы тасымалдануына қорытынды шығарыңдар. Өз
қорытындыларыңды бір-біріңмен талқылаңдар.
Өсімдіктердегі заттардың тасымалдануы өткізгіш
жүйелердің көмегімен іске асады. Су және минералды заттар
тамырдан түтікшелер арқылы қозғалады, ал тамыр органикалық заттарды өткізгіш ұлпалар арқылы қабылдайды.
Жануарлар ағзасындағы заттардың тасымалдануы тыныс алу
және асқорыту арқылы жүреді. Адамдағы қоректік заттардың тасымалдануы қан тамырлар және лимфа жүйесі арқылы іске асады.
Бұл жүйенің ең маңызды мүшесі – жүрек. Бұл үдеріс туралы жоғары
сыныптардағы биология сабағында оқып білетін боласыңдар.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Қоректік заттар өсімдік ағзасының ұлпалары арқылы қалай тасымалданады?
2. Тірі ағзаның тіршілігіндегі зат тасымалдануының маңызын анықтаңдар. Мысал келтіріңдер.
3. Өсімдіктердегі минералды және органикалық заттардың тасымалдану
жолдарын салыстырыңдар. Қорытынды шығарыңдар.
132
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

133.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Тыныс алу
үдерісіне
бақылау
жасау
Тыныс
Дыхание
Respiration
Адам
тыныс алғанда
не бөлініп
шығады?
БІ
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Тыныс алу
жаттығуларының
маңызы
ЛЕСІҢДЕ
Тыныс алу
Вдох
Inhale
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§38. АДАМНЫҢ ТЫНЫС АЛУЫ
Тыныс шығару
Выдох
Exhale
тыныс алу дегеніміз не? Тыныс алу деп қоршаған орта мен
ағза арасындағы газ алмасу үдерісін атайды. Біз әрдайым тыныс
аламыз. Ұйықтап жатқан кездің өзінде де тыныс алу тоқтамайды.
Тыныс алу – қанның газ құрамы үнемі жаңарып
тұратын, күрделі, тоқтаусыз үдеріс.
Адам және жануарлар ағзасында оттектің қоры болмағандықтан, олар үнемі оттекті қажет етеді. Көмірқышқыл газы – зат алмасу үдерісі кезінде қалыптасатын газ. Тыныс алу жүйесі ауа жолдары мен өкпеден тұрады. Тыныс алу мүшелерінің қызметі –
сыртқы орта мен ағза арасындағы газ алмасуын реттеу. Тыныс
алған кезде адам өкпесіне атмосфера ауасы түседі.
тыныс алу кезіндегі ауаның құрамы. Адам газ қоспаларынан
түзілген ауа арқылы тыныс алады. Бір минутта 5–9 литр ауаны
жұтады. Тыныс алу кезінде адам 79% азот, 21% оттек, 0,03%
133
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

134.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
көмірқышқыл газы мен су буларын қабылдайды. Адам өкпесінен
шыққан ауада оттектің мөлшері 16%, көмірқышқыл газының
мөлшері 4%-ға жетеді. Сол сияқты су буларының да мөлшері
біршама көбейеді. Тек қана азоттың мөлшері өзгеріссіз қалады.
Адам тыныс алған кезде оттекті жұтып, көмірқышқыл газын
сыртқа шығарады (96-сурет).
ТЫНЫС шығару
Оттек – 21%
Көмірқышқыл газы – 0,03%
Азот – 79%
Аздаған мөлшерде су булары
Оттек – 16%
Көмірқышқыл газы – 4%
Азот –79%
Су булары көбейеді.
ТЫНЫС алу
96-сурет. Тыныс алу және тыныс шығару кезіндегі ауа құрамының өзгеруі
Тыныс шығару кезінде ауа құрамындағы көмірқышқыл газы­
ның көбейгендігін қарапайым тәжірибе арқылы бай­қау­ға болады. Стақандағы әктас араласқан суға түтікше арқы­лы бір­
неше рет үрлейміз. Су біртіндеп лайлана бастай­ды. Бұдан байқа­ға­ны­мыз – үрлеген кездегі ауада көмір­қышқыл газының көп болуы.
Қорытынды. Тыныс шығару кезіндегі ауаның құрамындағы
көмір­қышқыл газының мөлшері мен су булары 4%-ға көбейеді.
Бар-жоғы 5% оттек пайдаланылады.
Біз қалай тыныс аламыз? Оқушылардың тыныс алуының
жиілігі өкпе қызметінің қаншалықты дұрыс жұмыс істеп тұрғанын
анықтауға мүмкіндік береді. Нақты нәтижені адам ұйықтап жатқан
кездегі жиілік арқылы алуға болады.
Тыныс алудың жиілігі медициналық көрсеткішке жатады. Көбінесе
бір минут көлеміндегі жиілік есепке алынады. Осыған байланысты
дәрігерлер тыныс алу типтерін анықтайды (кеуделік немесе құрсақтық).
Сонымен бірге тыныс алудың тереңдігін, ырғақтылығын және ауытқуын анықтайды.
134
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

135.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
97-сурет. Балалар және жасөспірімдердің тыныс алу жиілігінің нормасы
(көкірек қуысының көтерілу саны бойынша)
Тыныс алудың жиілігіне арналған кестеге қара (97-сурет). Оның
жиілігін өз беттеріңше үйде немесе сыныпта отырып та анық­
тауларыңа болады. Анықтаған кезде адам тыныш күйде болуы
ке­рек. Ол үшін қолыңды көкірегіңнің үстіне қойып, бір минутта көкірек қуысы неше рет көтерілгенін есепте. Ересек адамдарда
орта есеппен 16–18 рет болса, балаларда 20–30 рет болады. Егер де
бұл мөлшерден артық болса, дәрігерге қаралу керек.
Физикалық жүктеме кезінде тыныс алудың жиілігі артады. Зат
алмасу үдерісі қарқынды жүреді, бұлшық еттерге көбірек оттек
қажет болады.
Денің сау болу үшін тыныс алу жүйелерін дамыту қажет. Сол арқылы
ағзаның қор­ғаныш қызметін арттырасыңдар. Анықтама материалдарын
және ин­тер­нет ресурс­тарын пайдаланып, тыныс алу жатты­ғуларының
пайдасы туралы материал табыңдар. Тап­қан материалды сынып алдында
оқып беріңдер. Орындаған жұмыс­тарыңды талқылап, бағалаңдар.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Адам үшін тыныс алу қандай рөл атқарады? Ойланып, жауап беріңдер.
2. Не себепті тыныс алу мүшесіне күтім керек?
3. Өздеріңнің тыныс алу жиіліктеріңді тәжірибе арқылы анықтаңдар.
Бір-біріңнің жұмыстарыңды талқылап, нәтижесін бағалаңдар.
135
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

136.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Заттардың
бөліну үдерісін
сипаттау
Р
КӨ
Ағзадан
бөлінетін
өнімдер
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§39. АҒЗАЛАРДЫҢ ТІРШІЛІГІНДЕГІ БӨЛІП
ШЫҒАРАТЫН ӨНІМДЕРІ
ЕСІҢДЕ
Р
Заттардың
бөлінуінде тері
қандай рөл
атқарады?
Заттың бөлініп шығуы
Бөлініп шығатын заттар
Зат алмасу
Выделение
Продукты выделения
Обмен веществ
Excretion
Excretion products
Metabolism
Заттарды бөліп шығару. Адамның, жануардың, өсімдіктің,
саңырауқұлақтың және микроағзалардың денесінде үнемі зат алмасу үдерісі жүреді. Келіп түскен қоректік және минералды заттар қорытылады, оның қорытылмаған бөлігі сыртқа шығарылады
(98-сурет). Бұл үдеріс өсімдіктерде жапырақтың түсуімен байланысты жүреді.
Жасушаға келіп
түсетін заттар
Заттың
жасушаға
айналуы
Қорек
Асқорыту
Тыныс
алу
Бөліп
шығару
Жасуша бөліп
шығаратын зат
98-сурет. Зат алмасу кезеңдері
136
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

137.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Бөліп шығару – зат алмасу үдерісі барысындағы
зәр, улы заттар, тұз және қорытылмаған қоректің сыртқа
шығарылуы.
Өсімдіктердің тірішілігіндегі бөлініп шығатын заттар. Өсімдіктер тіршілік барысында қажетсіз немесе
Су,
артық өнімдерді сарғайып түскен жапырамине­
ғы арқылы сыртқа шығарады. Күз айларалды
Оттек
тұздар
рында өсімдіктер жапырақтың жасушаларына жиналып қалған зиянды улы
заттардан жапырақтарын түсіру арқылы
арылады. Өсімдіктердегі шырынның пайда
болуы шірнелік (нектарник) арқылы жүзеге асады. Шірнелік көптеген өсімдіктерКөмірқышқыл газы, су,
эфир майлары және т.б.
дің гүлінде болса, кейбіреулерінің сабағында және жапырағында түзіледі.
99-сурет. Өсімдіктер
бөліп шығаратын зат-
Өсімдіктер арнайы без арқылы иісті заттар
тарды, соның ішінде эфир майын сыртқа
шығарады. Эфир майлы өсімдіктерге: пеларгония, эвкалипт, жалбыз, жаужапырақ және т.б. жатады. Олардың көптеген түрлері
дәрілік мақсатта пайдаланылады, сонымен бірге парфюмерия
өнімдеріне хош иіс беруде қолданылады (99-сурет).
Өсімдіктердің эфир және фитонцидті бөліп шығаруы туралы материал
дайындаңдар. Адам оларды қандай мақсатта қолданады? Мысал келтіріп, жауаптарыңды талқылаңдар және бір-біріңді бағалаңдар.
Жануарлардың тіршілігіндегі бөлінділер. Зат алмасу барысында жануарларда да өсімдіктердегідей артық өнімдер қалыптасады.
Сондықтан да жануарлар өзіне қажетті заттарды пайдаланып,
қажетсіз заттарды, кейде тіршілігіне қауіпті заттарды тез арада сыртқа шығарып тастайды. Жануарлар көмірқышқыл газын,
суды, зәрді, қорытылмаған тамақты сыртқа шығарып отырады.
137
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

138.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
100-сурет. Адам ағзасындағы зат алмасудың сызбасы
Қандай заттарды адам міндетті түрде қоршаған ортадан, ал қайсыларын
тек қана тағамдық өнімдерден алады? Түсіндіріңдер. Адам ағзасы қан­
дай заттарды сыртқа бөліп шығарады? (100-сурет)
Тері – дененің тек қана сыртқы жамылғысы емес, тыныс
алу­ға, қоректік заттарды қабылдауға, артық өнімдерді
сырт­қа шығаруға және ішкі мүшелерді қорғауға қатысатын
мүше. Термен бірге ағзадағы көптеген зиянды заттар сыртқа
шығады. Физикалық жүктеменің артуына және жоғарғы
температураға байланысты сыртқа шыққан тердің мөлшері
арта түседі.
Кішігірім тәжірибе жасап көрейік. Қолдың кішкене бөлігін полиэтилен
материалымен ораймыз. Ол жер терлегенше бақылап тұрамыз. Полиэтиленді алып тастап, тер бөлінген жердегі сұйықтың дәмін тексеріп көреміз. Қорытынды шығарып, термен бірге ненің бөлінгенін
анық­таймыз. Тері гигиенасы туралы нені білуіміз қажет? Жасаған
қорытындыларыңды талқылаңдар және бір-біріңнің жауаптарыңды
бағалаңдар.
Зат алмасу кезінде жасушаларда артық өнімдер және жасу­ша­
ның­ тіршілігіне қауіпті заттар жиналып қалады. Аталған артық
өнім­­дер адам ағзасына қауіп төндіретіндіктен, оларды сыртқа
шығару керек.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Өсімдіктердегі артық өнімдер сыртқа қалай шығады?
2. Жануарлар ағзасынан зат алмасудың қандай өнімдері өкпе, ішек
және тері арқылы сыртқа шығады?
138
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

139.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕН
Р
Й
ЕСІҢД
Е
Тітіркендіру
үдерісін
зерттеу
Тітіркенгіштік
Раздражимость
Irritability
Р
Ү
§40. АҒЗАЛАРДЫҢ ТІТІРКЕНДІРГІШТЕРГЕ
ЖАУАП РЕАКЦИЯСЫ
Р
КӨ
Өсімдіктер
тітіркенгенде
қандай реакция
жасайды?
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Қозғыштық
Возбудимость
Excitablity
Р
ЕСІҢДЕ
Р
Жануарлар
үшін рефлекстің
маңызы
Рефлекс
Рефлекс
Re ex
тітіркенгіштік дегеніміз не? Қоршаған орта үнемі өзгеріп отыратынЖарық
дықтан, кез келген ағза ол өзгерісті
Темпера­
сезеді. Тірі ағзаның сыртқы ортаның
Дыбыс
тура
әсерін сезуі және оған реакция жасауы – табиғи қасиеттердің бірі. Егер де
Тітір­
ағза тіршілік ортасындағы өзгерісті
кенгіштер
Жанасу,
Газдың
соққы
сезбесе немесе оған реакция жасақұрамы
және т.б.
маса, ол өз тіршілігінен айырылуы
мүмкін.
Ылғал­
Химия­
Тірі ағзалар тіршілік ету барылық заттар
дылық
сында неше түрлі өзгерістерді сезіп, соған сәйкес реакция жасайды
101-сурет. Тітіркенгіштер
(101-сурет).
Ағзалардың осындай қасиетін тітіркенгіштік және қозғыш­
тық деп атайды.
139
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

140.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
101-суретте берілген тітіркенгіштердің қайсысы адамға күшті әсер етеді
деп ойлайсыңдар? Өз ойларыңды түсіндіріңдер.
Тітіркенгіштік – ағзаның қоршаған орта әсеріне беретін жауабы немесе тітіркенуді сезу қасиеті. Қозғыштық –
тірі жасушалардың қоршаған ортадағы өзгерісті қабылдау қасиеті және оған қозу арқылы беретін жауабы.
Өсімдіктердің тітіркенуі. Көпжасушалы өсімдіктердің сезім және жүйке
мүшелері жоқ, дегенмен оларда әртүрлі формадағы тітіркенулер бар. Оларға
өсімдіктің бойлап өсу бағытының немесе
тамырының, сабағының, жапырағының
өзгеруі жатады. Көпжасушалы ағзадағы мұндай тітіркенуді тропизм (өсу
102-сурет. Күнбағыс
қозғалысы) деп атайды. Жарықтың жетропизмі
тіспеуінен кейбір өсімдіктер бойлап өсіп
кетеді. Мысалы, күнбағыс басын үнемі
Күнге қарай бұрып отырады (102-сурет).
Өсімдіктерде тропизмнен басқа қозғалыстың насти (ежелгі грек тілінде – тығызданған) деп аталатын типі бар. Мәселен, мимозаның жапырағына қолың тиіп
кетсе, тез арада жиырылып, басын төмен
1
салбыратып алады да, біраздан кейін бұ2
рынғы қалпына келеді (103-сурет).
103-сурет. Мимозадағы
Көптеген өсімдіктердің гүлі жарыққа
насти құбылысы
және ылғалға реакция жасайды. Мысалы, қызғалдақ жарық бар кезде гүлін жаяды, қараңғы уақытта
жабады. Бақбақ ылғалды ауа райында гүлшоғырын жауып алады
да, ашық күні гүлін жайып тұрады.
Жануарлардың тітіркенуі. Көпжасушалы жануарларда жүйке жүйесі, сезім мүшелері және қозғалыс мүшелерінің дамуына
байланысты тітіркену деңгейі күрделі және осы мүшелердің әре140
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

141.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
кеттесуіне тәуелді болады. Егер де тұщы су гидрасын ине­мен түртіп
қалсаң, ол жиырыла қалады (104-сурет).
а)
ә)
б)
104-сурет. Гидраның тітіркендіргішке көрсеткен реакциясы
Барлық тірі ағзалардың қоршаған ортадағы тітіркенуі қорғану
мақсатында жүзеге асады. Жануарлардың жүйке жүйесіндегі реттеу жылдам жүреді. Соның нәтижесінде әртүрлі тітіркендіргіштерге
тез арада жауап береді.
Жануарлардың басым бөлігі күн мен түннің ауысуына сезімтал
болады. Бір жануарлар күндіз тіршілік етсе, келесі түрлері түнгі
тіршілікке бейімделген (105-сурет). Олар түн қараңғысында жырт­
қыштарға көрінбестен, қажетті азығын табуға әрекет жасайды.
Үкі
Сарышұнақ
105-сурет. Күндіз және түнде тіршілік ететін жануарлар
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Тірі ағзалардың ылғалға, дыбысқа, ауаның газ құрамына, химиялық
заттарға беретін реакциясына мысал келтіріңдер.
2. Ағзаның тітіркенуі мен қоршаған ортаға бейімделуі арасындағы бай­
ланысты түсіндіріңдер.
141
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

142.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
142
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

143.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Энергия
көздерін
жіктеу
Дәстүрлі
энергетика
Традиционная
энергетика
Traditional
power
engineering
Р
КӨ
Заманауи
энергия
көздері
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Баламалы
энергетика
Альтернативная
энергетика
Alternаtive
power
engineering
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§41. ЭНЕРГИЯ КӨЗДЕРІ
ЕСІҢДЕ
Р
Энергия
көздерінің
өндірістегі үлесі
Қалпына келмей­
тін ресурс
Невозобновляе­
мый ресурс
Non­renewable
resource
Қалпына келетін
ресурс
Возобновляе­
мый ресурс
Renewable
resource
Ежелгі адам және от. Ежелгі адамдар
шақпақ тастарды бір-біріне ұру арқылы от жағуды үйренді. Кейінірек бір
затты екінші затқа үйкеу арқылы от тұтатты. Ол үшін ағаш сүрегін тесіп, ол
жерге таяқ немесе құрғақ бұтаны тіреп
қойып, алақанымен қатты ысқылап от
шығарды (105-сурет).
Топқа бөлініңдер. «От не үшін қажет
болды?» атты кішігірім шығарма жазыңдар. Орындаған жұмыстарыңды
талқылаңдар және бағалаңдар.
105-сурет. Алғашқы от жағу
тәсілдері
Ежелгі адамдар ұзақ жылдар бойы ағаш, бұта, қамыс және
қураған шөптерді жылу алуға пайдаланып келді. Кейінірек жылу
алуға таскөмір, жанғыш тақтатас және торфты пайдалануға болатынын үйренді.
143
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

144.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
106-сурет. Күн – сарқылмайтын энергия көзі
Күн – басты энергия көзі. Барлық энергия көздері Күн энергия­
сымен байланысты (106-сурет). Бізге таныс көмір, мұнай және
газ – Күн энергиясының әсерінен пайда болған органикалық зат­
тардың қалдығы. Табиғаттағы су айналымы да – Күннің энергия­
сы арқасында жүретін үдеріс. Олай болса, су стансыларының жұ­
мысы да Күнге байланысты. Желдің күші жер бетінің әртүрлі
қызу­ынан туындайды. Бұл жерде де оның қызуына Күн сәулесі
әсер етіп тұр. Мұхиттық ағыстар мен судың толысуы да Күн
энер­­гиясына тәуелді.
Күн энергиясын пайдаланудың қажеттілігі мен артықшылығын баға­
лаңдар. Оны қолдану кезінде қандай қиыншылықтар мен кемші­ліктер
болуы мүмкін? Қазақстанның қандай аймақтарында Күннің энер­гиясын
пайдаланған тиімді? Жауаптарыңды дәлелдеңдер.
Күн энергиясын пайдалануға жылыжайды мысал ретінде алуға
болады. Жылыжайда жыл бойы көгөніс өседі. Сонымен бірге жаз
айларында күн түсіп тұрған жерге су құйылған ыдысты қойып,
оны жылытып алуға болады. Күн стансыларындағы фотоэлектр
элементтері арқылы электр қуаты алынады.
144
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

145.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Күннен Жер бетіне түсетін энергияның жалпы қуаты жер бетіндегі
барлық органикалық отынның әлеуетінен 6,7 есе көп. Оның тек
қана 0,5 пайызын пайдаланамыз. Күннің энергиясын тиімді пайдалану жолдарын үйренген жағдайда, дүниежүзілік сұранысты алдағы
мыңдаған жылдар бойына қамтамасыз еткен болар едік.
Заманауи энергия көздері. Энергияға деген сұраныс жыл өткен сайын артып барады. Нәтижесінде дәстүрлі отын түрлері азая
түседі. Бұл мәселені шешу үшін энергияның басқа көздері іздестірілді. Барлық энергия көздерін қалпына келмейтін және қал­
пына келетін (оған баламалы энергия көздері де жатады) деп бөлеміз (107-сурет).
Энергия
көздері
Қалпына
келмейтін
Көмір, мұнай, жанғыш тақтатас,
торф, уран және басқа
радиобелсенді элементтер
Қалпына келетін
немесе баламалы
Күн энергиясы, су энергиясы, жел,
ағыс, судың қайтуы және көтерілуі,
геотермалды энергия, биомасса
107-сурет. Табиғи энергия көздері
Ýнергия көздері – табиғатта кездесетін заттардан және
құбылыстардан алынатын энергия.
Глоссарийден қалпына келетін және қалпына келмейтін ресурстар мен
баламалы энергия көздері ұғымдарының анықтамасын табыңдар.
Дәстүрлі энергия көздерін пайдалану энергетика ресурстарының тапшылығына әкелумен қатар, әртүрлі экологиялық проблемаларды туғызды. Қазіргі таңда бұл проблемаларды азайту мақсатында
басқа да энергия көздерін, баламалы энергетиканы пайдалану қолға
алынуда.
10–3481
145
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

146.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Энергия көздері дегеніміз не? Қандай энергия көздерін білесіңдер,
атап шығыңдар. Оларды қалай қолданады, мысал келтіріңдер.
2. Ғалымдар мен сарапшылардың пайымдауынша, қазіргі таңдағы
энергетикалық сұраныстың 37%-ы – мұнайдың, 21%-ы – көмірдің,
25%-ы – газдың, 9%-ы – ядролық отынның, 8%-ы – баламалы энергетикалық көздердің есебінен қамтамасыз етіледі. Энергия көздерінің
үлесін дөңгелек немесе сызықтық диаграмма құрып түсіндіріңдер.
Өздерің тұратын аудандағы негізгі энергия өндіруші көзі қандай?
3. Ойланыңдар және мәселені бағалаңдар. Егер де мұнайдың барланған
қоры 30 жылда, көмірдің қоры 10 жылда, газдың қоры 30 жылда
сарқылатын болса, адамзат болашақ энергетикалық тапшылықты қалай
шешер еді?
ЕН
Р
Й
ЕСІҢД
Е
Р
Ү
§42. ЭНЕРГИЯНЫ ТҰТЫНУ ЖӘНЕ ШЫҒАРУ
Энергияның
түрлену
үдерісін
талдау
Электр
энергиясының
бірлігі
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
КӨ
Р
ЕСІҢДЕ
Р
Энергияның
түрлену және
жұтылу
моделі
Энергияны түрлендіру
Энергияны тұтыну
Энергияны өлшеу
Преобразование
энергии
Energy transformation
Потребление
энергии
Energy consumption
Измерение энергии
Energy measurement
Электр энергиясы. Адамдар өндірген алғашқы энергия көздері
көмір, мұнай, газ т.б. болса, кейін оларды түрлі қондырғыларда
өңдеп екінші немесе қайталама энергия қуатын алды. Оған электр
146
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

147.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
энергиясы, будың, ыстық судың энергиясы т.б. жатады. Барлық энергия түрлерінің арасында электр энергиясы қолдануға,
тасымалдауға, үлестіруге, барлық шаруашылық салаларында пайдалануға ең тиімді ресурс түрі болып есептелінеді. Сондықтан да
оны бүгінгі өркениеттің тірегі деп атайды.
СИ бірліктер жүйесі бойынша энергияның қуаты
джоульмен (Дж) есептеледі. Күнделікті жағдайда ваттпен
есептеледі (киловатт/сағ).
Энергияны түрлендіру және тұтыну. Энергияны түрлендіре
және пайдалана білу адамзаттың техникалық даму деңгейін көрсетеді. Адамдардың алғаш рет түрленген энергияны пайдалануы желкенді қайықтарды ойлап тапқан тұста шықты. Желдің энергиясын қайықтың немесе кеменің жүзуіне пайдаланды. Ары қарай
желдің және судың энергиясын жел және су диірменінің жұмысына
қолданды.
Энергияның бір түрі екінші түрге түрленеді. Энергияны түрлендіру арнайы стансыларда жүргізіледі. Стансылардың атауы
алғашқы энергияның қандай түрі алынатындығына байланысты
аталады. Мысалы, жылу энергиясы арнайы қондырғылар арқылы
электр энергиясына түрленеді. Бұл энергияны қайталама энергия
дейміз.
Энергия бір денеден екінші денеге өтеді, бір түрден
екінші түрге түрленеді, бірақ жойылып кетпейді және қайта
қалпына келмейді.
Энергия алудың негізгі үш әдісі бар. Біріншісі – отынды
(торф, ағаш, көмір, мұнай, газ) жағу арқылы жылу энергиясын алу
және оны тұрғын үйлерді, мектептерді, кәсіпорындарды жылытуға
пайдалану. Екінші әдісі – отынның құрамындағы жылу энергиясын
механикамен атқарылатын жұмыста қолдану. Мысалы, өңделген
мұнай өнімдерін автомобильдің, трактордың, пойыздың, ұшақтың
қозғалуына пайдалану. Үшінші әдісі – отын жанған кездегі бөлініп
шыққан жылуды түрлендіріп, электр энергиясына айналдыру.
147
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

148.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЖЭС
жылу
энергиясы
электр
энергиясы
108-сурет. ЖЭС-гі жылу энергиясының электр
энергиясына түрленуінің моделі
ЖЭС – жылу энергиясын электр энергиясына түрлендіретін
жылу электрстансысы (108-сурет).
СЭС – судың ағысынан алынатын механикалық энергияны
электр энергиясына түрлендіретін су электрстансысы.
АЭС – ядролық отынның атом энергиясын электр энергиясына
түрлендіретін атом электрстансысы.
СКС – мұхит суының көтеріліп, төмен түскен кездегі энергиясын электр энергиясына түрлендіретін судың көтерілу стансысы.
ЖелЭС – желдің энергиясын электрге түрлендіретін жел электрстансысы.
КЭС – Күн сәулесінің жылуын электрге түрлендіретін Күн (гелиос) электрстансысы.
Әртүрлі типтегі электрстансыларында алғашқы энергияны қайталама
энергияға түрлендірудің моделін құрастырыңдар. Қандай стансыда ең
«арзан» энергия өндіруге болатынын түсіндіріңдер? Жауаптарыңды
талқылаңдар және достарыңның жұмысын бағалаңдар.
Қазақстанда электр энергияның 90%-ға жуығын ЖЭС-нан алады. Жылу электрстансысындағы отын өндірістік мақсатта электр
энергиясына, ыстық суға (жылу энергиясы) және буға (бу энергия­
сы) түрленеді (109-сурет).
Электр энергиясы өндірілетін стансыдан кез келген мөлшердегі
энергияны тұтынушыларға жеткізуге болады. Сонымен бірге энергияны өндіру барысында өндірістің қуатын азайтуға, көбейтуге,
ұзақ және қысқа қашықтықтарға тасымалдауға болады.
148
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

149.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Отынның
химиялық
энергиясы
Қазандық
Будың жылу
энергиясы
Жылу
турбинасы
Тұтынушы
Электр
энергиясы
Электр
генераторы
Механи­
калық
энергия
109-сурет. ЖЭС-ғы өндірістің кезеңдері
Электр энергиясын кез келген қашықтыққа тасымалдаумен бірге оны тұтынушыларға үлестіруге де болады.
Электр энергиясын адамның өмір сүруіне қажетті деген кез
келген энергия түріне түрлендіретін құралдар өте көп (110-сурет). Электр пеші мен үтік электр энергиясын жылу энергиясы-
110-сурет. Әрқайсысы электр энергиясын өз бетінше түрлендіре алады
149
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

150.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
на қарапайым жолмен-ақ түрлендіре алады. Электр лампалары
жарық энергиясына түрленеді. Электр энергиясын электр моторы­
ның жетегі арқылы механикалық энергияға түрлендіреміз.
110-суретті талқылаңдар. Қайсысы электр энергиясын көп тұтынатынын
анықтаңдар. Энер­гия­ны тұтынуды қалай азайтуға болады? Ойланып
жауап беріңдер.
Қазіргі кездегі материалдық өндірістің қарқынды дамуы, электр
энергиясын көп өндіруді талап етумен қатар, оны тиімді пай­да­
лануды да талап етуде. Себебі, табиғи отын ресурстарының қоры
азаюда және баламалы энергия көздерінің дамуы жеткіліксіз.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Энергияның түрленуіндегі қайталама (екінші) энергия дегеніміз не?
Мы­сал келтіріңдер.
2. Энергияны түрлендірудің негізгі үш әдісін түсіндіріңдер.
3. Қазіргі кездегі тұрмыста және өнеркәсіпте энергияның тұтынылуына
баға беріңдер. Қазіргі таңда электр энергиясын тұтынуға байланысты
қандай қиындықтар бар?
Сарамандық жұмыс
Тақырыбы: Тұтынған энергияны есептеу және оның құны
111-сурет. Электресептегіш
Мақсаты: Тұтынушыларға арналған
электр қуатының бағасын есептеу әді­
сімен таныстыру, есептеп үйрену, кес­те
және электр құралдарын қолдану дағ­
дысын дамыту.
Ресурстар: электресептегіш, электр
құ­­ралдарының суреті бар таныстыры­
лым, электр құралдарына арналған
нұс­­­қау­лар, әртүрлі электр құралдары,
қа­­уіпсіздік техникасына арналған та­
ныс­тырылым (111-сурет).
Қауіпсіздік техникасы: электр құрал­
дарымен жұмыс істеу ере­желері.
150
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

151.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Жұмыс барысы
1-тапсырма.
Жұптық жұмыс. Сұрақтарға жауап беріңдер.
1. Электр тогы біздің өмірімізде қандай рөл атқарады?
2. Саған электр тізбегінің қандай элементтері таныс?
3. Тұрмыстық жағдайда қолданылатын электр құралдарын
атаңдар.
4. Тұтынған энергияның мөлшерін қандай құрал көрсетеді?
5. Барлық электр құралдарының міндеті неде?
6. Электр құралдарымен жұмыс істеген кезде қауіпсіздік ере­
жесін сақтау қажет пе?
2-тапсырма.
Топтық жұмыс. «Әртүрлі тұрмыстық электр құралдарын
пайдалану кезіндегі электр энергиясының шығыны» кестесін
пайда­ла­ныңдар (электр шығыны жуықтап алынған).
Компьютер
75 Вт
Теледидар
0,7 кВт
LCD монитор
45–60 Вт
Энергия үнемдегіш лампалар
0,018 кВт
Қызатын лампа
0,04–0,1 кВт
Электр шәйнегі
2 кВт
Жылытқыш
1700 Вт
Осы аталған құралдарды өз үйлеріңде қанша сағат пайда­ла­
на­сыңдар (шамамен). Мысалы, теледидарды күніне 5 сағаттай
пайдалануларың мүмкін. Компьютерді – 3 сағат. Қалғанда­рын осы­
лайша есептеп, нәтижесін дәптерлеріңе жазыңдар.
151
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

152.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Баламалы
энергетиканың
маңызын анықтау
Болашақтың
энергиясы
Энергия будущего
Energy of the future
Баламалы
энергетиканың
артықшылығы
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§43. БАЛАМАЛЫ ЭНЕРГИЯ – БОЛАШАҚТЫҢ ЭНЕРГИЯСЫ
Энергияны
үнемдеу
Энергосбережение
Energy saving
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Баламалы
энергетикадағы
жаңа
технологиялар
Энергияның
тиімділігі
Энергоэффективность
Energy ef ciency
Не үшін баламалы энергетикаға көшу керек? Дәстүрлі энергетиканың даму барысында кен орындарынан алынатын отын
түрлерінің жетіспеушілігі, олардың біркелкі таралмауы, өндірудің
қиындығы және шығынның көп болуымен байланысты түрлі экологиялық проблемалар туындады. Бұл проблемаларды шешудің ең
оңтайлы жолы табиғатты қорғайтын және ресурсты үнемдейтін жаңа
технологияларды қолдану арқылы электр энергиясын өндіру болды.
Болашақта адамзат қазба отындарды мүлдем пайдаланбауы мүмкін.
Американдық ғалымдар З. Джейкобсон мен А. Делуччидің пайымдауынша, Күн мен желдің есебінен алынатын энергияны тиімді пайдаланатын болсақ, энергияға деген сұраныстың 90%-ын шешуге болады. Қалғандары геотермаль және су электр көздерінің үлесіне 8%,
теңіз толқындарының үлесіне 2% тиесілі болмақ. Авторлардың есебі
бойынша 2030 жылға дейін барлық жаңа энергия көздері: су, жел, Күн
энергиясын түрлендіруге байланысты болады. 2050 жылдары адамзат
дәстүрлі энергия көздерінен толық арылуы мүмкін.
Баламалы көздер. Күн батареяларының есебінен планетаны
энергиямен түгелдей қамтамасыз ету мүмкін емес. Бірақ дүниежүзі
152
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

153.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
халқының жартысына жуығын энергиямен қамтамасыз ете алады.
Қалған бөлігін бірнеше оңдаған жылдан кейін жел энергетикасынан алуға болады.
Американдық ғалым Делуччидің есебі бойынша қолжетімді Күн және
жел энергиясының көлемі адамзаттың сұранысынан әлдеқайда көп.
Жел энергетикасы – желден алынатын механикалық энергия­
ны электр энергиясына түрлендіру. Жел қозғалтқышының тік
және көлденең қалыпта айналатын түрлері бар. Желдің энергиясын желдің жылдамдығы 5 м/с-тан асқан жағдайда қолданған
тиімді.
Алдағы уақытта жел энергетикасын пайдалану үшін соған сәйкесінше
жел энергетикалық ресурсы қажет. Қазақстан – жел ресурсына бай
елдердің бірі. Қазақстанның 50% аумағында желдің орташа жылдамды­
ғы 4–5 м/с, кейбір аудандардағы жылдамдық – 6 м/с және одан да
жо­ғары. Сарапшылардың есебі бойынша осы саланы дамытуда Қа­зақ­
станның болашағы зор. Қазіргі таңда Қазақстанның Жамбыл және Пав­
лодар облыстарында жел энергия қондырғылары тұрғызылған (112-сурет).
Жел энергиясының өзіндік құны жылына 15%-ға төмендеп,
нарықтағы бәсекелестігі жоғарылай түсуде.
Қалай ойлайсыңдар, жел энергетикасының кемшілігі мен артықшылығы
неде? Не себепті энергияның осы түрін сарқылмайтын және экологиялық
таза деп атайды?
112-сурет. Жамбыл облысындағы жел электр қондырғылары
153
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

154.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Биоэнергетика – биоотынды қолдану арқылы алынатын энер­
гетика. Ол өсімдік қалдықтарын, тұрмыстық, өндірістік, ауыл­
шаруашылығы қалдықтарынан, өсімдіктерден биогаз түрінде
­алынады.
Биогаз – жанғыш газдардың қоспасы (шамамен алынған құ­
рамы: метан – 55–65%, көмірқышқыл газы – 35–45%, азот қоспа­
лары, сутегі, оттегі және күкіртсутегі). Ол биомассалардың немесе
органикалық тұрмыстық қалдықтарының шіруінен пайда болады
(113-сурет).
Өздерің тұратын жердің биоэнергетиканы дамытуға мүмкіндігі бар
ма? Аудан басшыларына биоэнергетиканы дамытудың қандай жолын
ұсынар едің?
113-сурет. Биогаз – Қазақстанның болашақ агроэнергетикасы
Жапонияның Камакури қаласындағы Иносима аквариумындағы балық
жаңа жылдық шыршаға жарық береді. Жаңа жылдық ойыншықтардың
жарқырап тұруына себепші нәрсе – электр жыланбалығы. Жыланбалық
қозғалған сайын денесінен электр энергиясын бөліп шығарады. Сон­
дықтан да жапондықтар жаңа жылдық шыршаға балықтың атын берген.
Болашақтағы энергия үнемдегіш үйлер. Бір-екі қабатты,
энер­гияны көп қажет етпейтін, тұрмысқа қолайлы үйде тұру –
барлығымыздың арманымыз. Жайлы үйде тұру үшін де көп ресурс қажет. Сондықтан да энергияны үнемді пайдалану жолдарын
қарастыру керек. Үй салар алдында тұтынатын энергияның мөлше­
рін анықтап, оны пайдаланудың тиімді жолдарын ойластырған
154
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

155.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
жөн. Қазіргі кезде кейбір елдерде орталық энергия жүйесіне тәуел­
сіз жеке үйлер салу қолға алынуда (114-сурет).
Энергияға тәуелсіз үйдің жүйесіне мән беріңдер. Неге олай аталады?
Осындай үйде тұрғың келе ме? Өздерің тұратын үйден бұл үйдің қандай
артықшылығы бар?
114-сурет. Энергияға тәуелсіз үй
Топқа бөлініңдер. Қазақстан аумағында пайдалануға болады де­
ген баламалы энергия көздерінің басқа да қандай түрлерін біле­
сіңдер және осы мәселеге байланысты хабарлама дайындаңдар.
Хабарламаны «EXPO-2017 Аstana» көрмесіне ұсынылған мате­
риалдар негізінде дайындаңдар.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Баламалы энергетика дегенді қалай түсіндіңдер? Олардың түрлерін
атаңдар.
2. Не себепті баламалы энергияны пайдаланған тиімді? Қазақстанда
қолданылып жатқан баламалы энергияға мысал келтіріңдер.
3. Алдағы уақытта салынатын энергияға тәуелсіз үйлердің артықшылығы
неде? Осы тақырыпқа байланысты қысқаша баяндама мәтінін жазыңдар.
155
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

156.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Санақ денесін
және дененің
кеңістіктегі орнын
анықтау
Қозғалыстың
салыстыр­
малылығын қалай
түсіндіреді?
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§44. ҚОЗҒАЛЫСТЫҢ САЛЫСТЫРМАЛЫЛЫҒЫ
Р
Ө
К
ЕСІҢДЕ
Р
Дененің
қозғалысы және
тыныштық
күйі
Қозғалыс
Салыстырмалы қозғалыс
Санақ денесі
Движение
Относительность движения
Тело отсчета
Movement
Relativity of the movement
Counting body
Заттың кеңістіктегі орны. Санақ денесі. Мысалы, оқушы сыныптағы бір заттың орналасқан орнын сипаттауы керек. Сипаттаған кезде, оны келесі оқушы кідірместен табатындай етіп дәл жеткізу керек. Заттың орналасқан жерін анықтағанда, салыстырмалы түрде
жанында орналасқан денеге байланысты орны да анықталады.
Мысалы, ауыл маңындағы бұлақты табу керек: «Шеткі үйдің
шығыс жағына барып, солтүстікке қара. Осы жерден 130 қадам
аттағаннан кейін тура шығысқа қарай бұрыл да, ары қарай 150
қадам жасасаң, бұлақты табасың». Мұндай жолмен бұлақты
таба алмаймыз. Неге? Себебі қай денеден бастау керектігі нақты
берілмеген. Қай үй және ол үй қай жерде орналасқаны анықталмаған. Сондықтан да іздеп отырған бұлақты табу үшін, алдымен оны қай нысаннан бастап есептеу керегін біліп алу керек.
Мұны физикада санақ денесі деп атайды. Ол денені өз беттеріңше
анықтап алуларыңа болады. Мысалы, сыныптағы немесе бөлмедегі
картинаның орналасқан жерін анықтау үшін, екі санақ денесін
алып сипаттап көріңдер.
156
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

157.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сипаттауларыңды салыстырыңдар, бір-біріне ұқсай ма?
Санақ денесі – салыстырмалы түрде есептеу басталатын нысан.
Вагонға кіріп отырған соң, пойыздың жүруін күтеміз. Терезеден қатар тұрған жолдағы электр қуатымен жүретін пойызды
бақылаймыз. Пойыз немесе электрпойыздың қайсысы жүріп бара
жатқанын бірден анықтай алмай қаламыз. Оны көзге көрініп
тұрған, қозғалмайтын бір нысан арқылы анықтауға болады. Яғни
вагонның қандай жағдайда екенін әртүрлі санақ денесі арқылы
анықтаймыз (115-сурет).
115-сурет. Санақ денесі
Қалып қойған сөздерді жазыңдар.
а) Пойыз ... салыстырмалы түрде жүріп бара жатыр,
ә) Пойыз ... салыстырмалы түрде тоқтап тұр.
Салыстырмалы қозғалыс. Кез келген дененің кеңістіктегі орналасқан жері салыстырмалы түрде екінші дененің орналасқан
жеріне байланысты анықталады.
Мысалы, алыстан велосипедшіні көріп тұрмыз. Бірақ ол жүріп
келе жатыр ма немесе тоқтап тұр ма, бірден анықтау қиын. Оның
жүріп келе жатқанын білу үшін, оны айналасындағы басқа денемен салыстыру керек (ағаш, ағаш өсіп тұрған төбе және т.б.). Егер
де велосипедші салыстырмалы түрде аталған денелерге қарағанда
орнын ауыстырып қозғалысқа түсетін болса, оны жүріп келе жатыр деуге болады (116-сурет).
157
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

158.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
116-сурет. Санақ денесіне қарағандағы велосипедшінің қозғалысы
Велосипедшіге қарағандағы санақ денесінің және керісінше санақ дене­
сінің велосипедшіге қарағандағы дененің орналасуын сипаттаңдар.
Велосипедшінің жүріп келе жатқанын дәлелдеңдер.
Ұшақпен ұшып келе жатқан адам ұшақпен салыстырғанда креслода тыныш күйде отырады, бірақ жерге қарағанда қозғалып келе
жатады. Мұнда әртүрлі санақ жүйесі қолданылған. Салыстырмалы
қозғалыстың негізі де осында.
Егер де біз сауда үйіндегі немесе метродағы эскалатормен көтеріле­
тін болсақ, бір дене үшін тыныш күйде болсақ, екінші дене үшін қоз­
ғалыстамыз (117-сурет). Сұрақтарға жауап беріп, кестені толтырыңдар.
Салыстырмалы түрде қозғалыста
Салыстырмалы түрде тыныш күйде
158
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

159.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
117-сурет. Метрополитендегі эскалатор
Қорытынды. Дененің қозғалысын білу үшін, оның салыстырмалы түрде басқа денеге қарағандағы орнын ауыстырғанын білуіміз
керек. Белгілі бір уақыт ішінде, кеңістіктегі бір дененің екінші бір
денеге қарағанда салыстырмалы түрде орнын өзгерту үдерісін –
механикалық қозғалыс деп атаймыз (118-сурет).
118-сурет. Автомобильдің механикалық қозғалысы
Салыстырмалы түрде автомобильдер қандай санақ денесінен бастап
жүріп келе жатыр? Автомобильдердің механикалық қозғалыс жасап
жүргендігін дәлелдеңдер.
159
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

160.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Механикалық қозғалыс – белгілі бір уақыт ішінде
дененің кеңістіктегі орнын өзгертуі.
Дененің қозғалысын сипаттайтын, физикалық өлшемдер (жылдамдық, үдеу, орнын ауыстыру), сонымен бірге оның траекториясы, бір жүйеден екінші жүйеге ауысқан кезде санақ денесінің
таңдалуына байланысты өзгеруі мүмкін. Салыстырмалы қозғалыс­
ты анықтау осыған байланысты болады.
Салыстырмалы қозғалыс – дененің орнын өзгертуі. Мысалы
жылдымдық, жол, траектория және басқаларының барлығы бақылаушыға байланысты салыстырмалы түрде айтылады. Әртүрлі санақ жүйесінде олардың сипаты әртүрлі болады.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Бір сағаттың ішінде барлығымыз Жермен бірге кеңістікте 80 мың
км/сағ жылдамдықпен қозғаламыз. Бұл саяхатты сендер сезесіңдер ме?
Неге?
2. 119-суреттегі қай денені санақ денесі деп есептеуге болады: шырша,
мотоцикл жүргізушісі, километр көрсеткіші бар бағана, автомобиль
жүргізушісі, бұрылыс белгісі, автомобиль, мотоцикл, жүгіріп келе
жатқан адам? Өздерің таңдаған нұсқаны дәптерлеріңе жазып, себебін
түсіндіріңдер.
119-сурет
3. Суреттегі автомобиль мен мотоцикл бірдей жылдамдықпен жүріп
келе жатыр деп есептеген жағдайда: «қозғалып келе жатыр», «тыныш
күйде» деген сөздерді төмендегі сөйлемдерге қолданыңдар.
а) Автомобиль, бұрылыс белгісіне қарағанда ______________________;
ә) Автомобильмен салыстырғанда, жолаушы ______________________;
б) Мотоциклмен салыстырғанда, жүгіруші ________________________;
в) Жүгірушімен салыстырғанда, автомобиль ______________________;
г) Автомобильмен салыстырғанда, мотоцикл ______________________.
160
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

161.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Қысым
не себепті
өзгереді?
Қатты дененің,
сұйықтың және
газдың қысымын
анықтау
БІ
Р
КӨ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§45. СҰЙЫҚТЫҢ, ГАЗДЫҢ
ЖӘНЕ ҚАТТЫ ДЕНЕЛЕРДІҢ ҚЫСЫМЫ
ЕСІҢДЕ
Р
Қысым
қалай
өзгереді?
Қатты денелердің қысымы Сұйықтың қысымы
Газ қысымы
Давление твердых тел
Давление жидкостей
Давление газов
Pressure of solid bodies
Pressure of liquids
Pressure of gases
Неге және қалай? Жердегі барлық
денеге тартылыс күші әсер етеді. Сұйықтың молекулалары Жерге қарай тартылады. Үстіңгі қатарда орналасқан молекулалар Жерге тартылуына байланысты
төменгі қатардағы молекулаларға салмақ түсіреді. Сұйық және газ барлық
бағытқа бірдей қысым береді. Қатты деа)
ә)
нелерде күш қай жақтан болса, сол ба- 120-сурет. Сұйықтың немесе
ғытта қысым түсіреді. Қысым осылай
газдың (а) және қатты
дененің (ә) қысым түсіруі
пайда болады (120-сурет).
Қатты дененің қысымы. Барлық денелер бір-бірімен жанасқан жағдайда бір-біріне күш немесе қысым түсіреді. Үшкір заттар – ине, пышақ немесе жыртқыштардың
тырнақтары тиген жерін не себепті тесіп немесе кесіп түседі?
11–3481
161
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

162.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Дененің бетіне түскен күштің әсері оның үлкен-кішілігіне ғана
емес, өткір, үшкір, жалпақ т.б. сипатына да байланысты болады.
Не себепті шаңғышы қарға батып кетпейді? Себебі шаңғышының салмағы, шаңғы түскен жердегі қардың ауданына бірдей мөлшерде салмақ
түсіріп тұр. Шаңғының ауданы аяқкиімнен үлкен. Сондықтан да шаңғы
қарға батпайды. Егер де ол шаңғыны тастап, жаяу жүрген болса, қарға
батып қалған болар еді (121-сурет).
121-сурет. Қатты дененің қысымы
Қалай ойлайсыңдар, шаңғышылардың салмағы бірдей ме? Шаңғышылар
қарға бірдей салмақ түсірді ме? Не себепті нәтижесі бірдей емес?
Дененің бетіне түсетін күшті қысым дейміз. Қысым –
бір дененің екінші дене бетіне салмақ түсіргенде пайда болатын күштің қуатын сипаттайтын физикалық шама.
Сұйықтың қысымы.
Түбі жоқ шыны түтік аламыз. Бір жағын ашық қалдырамыз, екінші жағын
резеңке үлдірмен (пленка) жауып байлап қоямыз. Үлдір шыны түтіктің төменгі жағымен бірдей деңгейде екенін
суреттен көріп тұрсыңдар. Түтікке
кішкене су құйсақ, үлдірдің төмен
майысқанын көреміз (122-сурет).
122-сурет. Сұйықтың
қысымын анықтайтын түтік
Су құйылған шыны ыдысқа өзіміз
дайындаған түтікті тік батырамыз.
162
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

163.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Біртіндеп суға батыра отырып, түтіктің төменгі жағындағы үлдірге назар аударамыз.
Суға батырған сайын үлдірдің біртіндеп
жазыла бастағанын байқаймыз. Шыны
ыдыстағы сұйық ішіндегі қысым және түтіктегі сұйық қысымы бірдей болған кезде, үлдірдегі созылу тоқтайды (123-сурет).
Бұдан сұйықтың ішінде де қысымның бо123-сурет. Резеңке
латынын және оның тереңдікке байланыс- үлдірдің созылу деңгейіне
ты өзгеретінін аңғарамыз.
қарай отырып, тереңдеген
Қорытынды. Тәжірибе жүргізу арқылы сайын сұйық қысымының
өзгеретінін көреміз
сұйықта қысымның болатындығына көз
жеткізіңдер.
Кез келген затты сұйыққа батыратын болсақ, сұйықтың
қысымы жоғарылай түседі (124-сурет). Мұндай қысымды гидро­
статикалық деп атайды (грек тілінде hydor – су, statos – қозғалыссыз).
Самаурынның суы алғашында не себепті жылдам ағады, кейіннен баяулайды? Жауаптарыңды түсіндіріңдер. Осындай мысалдар келтіріп, бірбіріңнің жауаптарыңды бағалаңдар.
Газда қысым бола ма? Қатты дене
және сұйыққа қарағанда газ өзі құйылған
ыдыстың ішіне бірдей тарайды (газ баллоны, доп, автомобиль шинасы) және ыдыстың барлық қабырғасына бірдей қысым
түсіреді (124-сурет).
Шарды азғана үрлеп, аузын байлап қойыңдар. Оның кез келген жерін қысып көріңдер.
Шардың қалған бөлігінде қандай өзгеріс
болды, байқадыңдар ма? Неге олай болды?
124-сурет. Газға әсер
ететін қысым барлық
жағына бірдей әсер етеді
Газдың молекуласы да тартылыс күшіне
бағынып, Жерге қарай тартылады, сондықтан да сұйықтағы гидростатикалық қысым сияқты, газда да қысым болады. Газдың молекуласы жан-жағына бей-берекет қозғалады.
163
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

164.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Егер біз газдың көлемін азайту үшін,
массаны өзгеріссіз қалдырсақ, газдың
көлемі ұлғаяды. Ол үшін поршені бар
цилиндр аламыз және оны майысқақ
әрі ауа өтпейтін мембранамен бекітіп
тастаймыз. Егер де поршеньді жоғары 126-сурет. Ауа толтырылған
поршені бар цилиндр
тартсақ, мембрананың үсті жоғары қарай дөңкиіп кетеді. Егер де поршеньді
төмен бассақ, керісінше мембрананың асты дөңкиіп шығады (125-сурет).
Газ және сұйықтағы молекулалар өзінің орнын ауыстыра береді.
Бұл дегеніміз газ және сұйықтағы әрбір бөлшектерге түскен қысым
сұйық пен газдың кез келген нүктесіне бірдей жетеді деген сөз.
Ыдыстың қабырғасына түсетін газдың қысымы, газ
молекулалары соққысының әсерінен пайда болады. Ауданын
өзгерту арқылы қысымның мөлшерін де өзгертуге болады.
Жанасу ауданы кішірейген сайын, қысымның мөлшері жоғарылай береді.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Су құйылған ыдыс алып, оны бірнеше жерінен тесіңдер. Тесіктен аққан судың ағуы бірдей емес? Не себепті олай?
2. Не себепті сүңгуірдің скафандрына сүңгіген тереңдігінің қысымымен
бірдей етіп ауа жібереді? Түсіндіріңдер және бір-біріңнің жауаптарыңды
бағалаңдар.
3. Су төменнен жоғары көтерілген сайын, көпіршіктің құрамындағы
ауаның көлемі қалай өзгереді? Неге? Талдаңдар және жауаптарыңды
бағалаңдар.
Сарамандық жұмыс
Ауаның қысымын, түтіктегі судың қысымын
және артериялық қысымды анықтау
Мақсаты: оқушыларды ауа қысымын, түтіктегі судың қысымын
және артериялық қысымды өлшейтін құралдармен жұмыс істеуге
үйрету және алынған деректерді салыстырып қорытынды шығаруға
дағдыландыру, білімін дамыту.
Құрал-жабдықтар: барометр-анероид, манометр, тонометрлер
және қосымша әдебиет, интернет ресурстары.
164
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

165.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Жұмыс барысы
1-тапсырма. Топтық жұмыс. Барометр-анероид, термометр
ар­қы­­­лы сыныптағы, мектеп ауласындағы ауа қысымы мен
тем­пе­рату­раны анықтау. Кесте жасау, оны толтыру, атқа­
рылған жұ­мыс туралы қорытынды жасау (126-сурет).
Өлшем жүргізуге арналған үлескі
Сынып бөлмесі
Мектеп ауласы
Күні
Қысым
Температура
Қорытынды
2-тапсырма. Жұптық жұмыс. Интернет
ре­сурс­тарын және су қысымын анықтауға
ар­налған қосымша әдебиет материалдарын­қол­
д
­ ана отырып, сарамандық жұмысты орын­даң­­
дар: қысымды өлшеуге арналған манометр ар­
қылы түтіктегі және крандағы судың қысы­мын
өлшең­дер. Деректерді жазып алып, басқа топтармен талқылаңдар. Бір-біріңді бағалаңдар
126-сурет. Барометр(127-сурет).
анероид
3-тапсырма. Топтық жұмыс. Тонометр
ар­­­қылы бір-бірінің артериялық қысым­
да­­рыңды өлшең­дер (128-сурет).
Тонометрді қолдануға арналған ұсыныстар.
Үстелге отырып, манжет, стетоскоп, манометр­
және қысымды өлшеуге арналған резеңке «ал­
мұртты» ал. Өлшеу кезінде қолыңды дұрыстап
орнықтырып ал. Манжетті үрлеу үшін, резең­
ке алмұртты тез-тез қысыңдар. Циферблат тілі 127-сурет. Манометр
128-сурет. Тонометрдің түрлері
165
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

166.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
180 мм/сынап бағанасына жеткеннен кейін, ақырын босатып,
тонометр мәліметтерін жазып алыңдар. Атқарылған жұмысты
басқа топтармен талқылаңдар, пікір алмастырыңдар, орындалған
жұмысты бағалаңдар.
ЕН
Р
Й
ЕСІҢД
Е
Адам
қаңқасының
құрылысын
сипаттау
Адамның
бұлшық еттер
тобы
Р
Ү
§46. АДАМНЫҢ ТІРЕК-ҚИМЫЛ ЖҮЙЕСІ
БІ
ЛЕСІҢДЕР
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Дене мүсінінің
сымбатын қалай
сақтауға болады
және бұлшық етті
шынықтыру
жаттығулары
Қаңқа
Скелет
Бұлшық ет
Мышцы
Денешынықтыру
Физическая культура
Skeleton
Muscle
Physical culture
тірек-қимыл жүйесі (аппараты). Адам ағзасының маңызды
және күрделі қызметтерінің бірі – дененің қимыл-қозғалысына жауап беруі. Дененің барлық тірек-қимыл мүшелері бірігіп, бірыңғай
жүйені құрайды. Адам денесі қаңқа бұлшық еттерінің жеке
топтарының жиырылуы нәтижесінде қозғалады (129-сурет).
Қозғалыстың бірнеше түрінің суретін дәптерлеріңе салыңдар. Ойланыңдар, адамның денсаулығы үшін дене жаттығуларының қандай
пайдасы бар? Сен таңертең ұйқыдан тұрғанда қандай жаттығу жасайсың?
Достарыңа денешынықтыру бойынша қандай ұсыныс жасайсың?
166
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

167.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Адамның
тірек-қимыл
жүйесі
Қаңқа
сүйектері
Бұлшық
ет
129-сурет. Адамның тірек-қимыл жүйесі (аппараты)
Қаңқаның құрылысы. Қаңқа біздің
денемізге тірек болып, дене пішінін сақ­
тайды, қорғаныштық қызмет атқарады.
Адам қаңқасының бөлімдері: бас сү­
йек, омыртқа жотасы, кеуде қуысы, иық
белдеуі, қолдың еркін қозғалатын сү­йек­
тері, жамбас белдеуі, аяқтың еркін қоз­
ғалатын сүйектерінен тұрады.
«Қаңқа. Дене сымбаты және денсаулық»
тақырыбына эссе жазыңдар.
1
2
3
4
8
5
9
6
7
10
Ересек адамның денесінде 200-ден ас­
там сүйек бар (130-сурет).
11
Биологиялық анықтама­ларды пай­да­ла­
нып,­ суреттегі санмен берілген сүйек­тер­­
дің аттарын атаңдар.
13
Бұлшық ет топтары. Бұлшық ет – ті­
рек-­қимыл жүйесінің ең белсенді бө­лі­гі.
Ол қаңқаға бекіген және оның жиырылу нә­тижесінде адам қозғалыс жасайды.
12
14
15
130-сурет. Адам қаңқасы
167
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

168.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Олар қызметіне қарай бірнеше топқа бөлі­неді (131-сурет). Басым
бөлігі аяқта орналасқан.
Бас және
бет бұлшық
еттері
Мойын
бұлшық
еттері
Кеуде
бұлшық
еттері
Қолдың
бұлшық
еттері
Жамбас
бұлшық
еттері
Аяқ бұлшық
еттері
131-сурет. Адам бұлшық етінің топтары
Анатомиялық атласты және интернет ре­сурс­тарын пайдаланып, адам­
бұлшық еттері құрылысының суретін дәптерге салыңдар. Негізгі бұл­
шық еттердің атын жазыңдар.
Топқа бөлініңдер. Денешынықтыру сабағында бұлшық еттерді шынық­
тырудың кешенді жолдарын ұсыныңдар.
Тірек-қимыл жүйесінің бұзылуы басқа да ағзалардың қызметіне
кедергі жасап, ауру тудыруы мүмкін.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Негізгі ұғымдарға сипаттама беріңдер: қаңқа, тірек-қимыл жүйесі,
бұлшық ет. Олардың қызметін түсіндіріңдер және мысал келтіріңдер.
2. Адам ағзасындағы бұлшық ет қандай қызмет атқарады? Олар қандай
топтарға бөлінеді?
3. «Қозғалыс – адам өмірі үшін аса қажет» деген ұғымының осы та­қы­
рып­пен қандай байланысы бар? Мысал келтіріңдер.
168
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

169.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Атмосфералық
және
артериялық
қысымды өлшеу
Атмосфералық қысым
Адам
денсаулығына
қысым қалай
әсер етеді?
БІ
Р
КӨ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§47. АҒЗАЛАРҒА ҚЫСЫМНЫҢ ӘСЕРІ
Артериялық қысым
ЕСІҢДЕ
Р
Ауа райының
атмосфералық
қысымға
әсері
Биометеорология
Атмосферное давление Артериальное давление
Биометеорология
Atmospheris pressure
Biometеоrology
Arterial pressure
Атмосфералық қысым артериялық қысымға қалай әсер етеді? Жерді қоршап тұрған
газ қабаты жер үстіне және онда орналасқан
барлық заттарға белгілі бір мөлшерде атмо­
сфералық қысым түсіреді. Адам және барлық
тірі ағзалар сондай қысымға белгілі бір уақыттың ішінде бейімделеді. Адам үшін ең қолайлы
қысым 760 мм сынап бағанасы. Қысым бұл
көрсеткіштен 10 мм төмен немесе жоғары бол132-сурет. Атмоса, ол адамның денсаулығы мен көңіл күйіне
сфералық қысым
кері әсерін тигізеді. Қысымның жоғары немеденеміздің әр
се төмен болуы, қан айналым жүйесіне және
сантиметріне күш
қантамырға әсер етеді.
түсіреді
Атмосфералық ауа адам денесінің әр шаршы сантиметріне күш түсіреді (132-сурет). Адамдардың оған бейімделу себебі, сырттан келген қысым мен адам ағзасындағы
сұйық пен газдағы қысымның мөлшері бірдей болуында. Жүректің
169
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

170.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
тез жиырылуы нәтижесінде жоғары қан қы­сымы пайда болады
(артериялық қысым). Артериялық қысымның мөлшері 80–120 мм
сынап баға­насына тең. Ол атмосфералық қы­сымға қарағанда 10–
16%-ға жо­ғары болады.
Ауа райы және қысым. Адам ағзасы тұрып жатқан жердің
климаттық ауытқуларына бейім­деледі. Тұрақты ауа райында адам
өзін жақсы сезінеді. Адам ден­саулығындағы кішігірім ауытқулар,
циклон (төменгі қысым) және антициклон (жоғарғы қысым)
ауысқан кезде болады. Осы кезде адамдар дәрігерлік көмекке
көбірек жүгінеді.
Циклонның әсері. Циклон кезінде ауадағы оттектің мөлшері
азайып, көмірқышқыл газының мөлшері көбейеді. Мұндай ауа
райы төменгі артериялық қысымы бар адамдарға жайсыз әсер етеді.
Оттектің жетіспеуінен гипотониктерде (қысымы төмен адамдарда)
келесі белгілер байқалады: қан айналымы баяулайды, мүшелер мен
ұлпаларға келетін қанның мөлшері азаяды, артериялық қысым
төмендейді, тамырдың соғуы әлсіз болады, тыныс алу қиындайды, бас айналады, құсады, ұйқы келеді, әлсіздік пайда болады,
жүректің соғуы жиілейді.
Атмосфералық қысым төмендеген кезде, артериялық қы­
сы­мы­ төмен адамдар (гипотониктер) не істеуі керек? Көбірек
ұйық­­тау, ыстық және суық душ қабылдау, сұ­йық­­ты көбірек ішу,
шынығу, таңертең кофе немесе қою қара шай ішу керек.
Антициклонның әсері. Бұл кезде гипертониктердің (қысымы
жоғары адамдардың) көңіл күйі бұзылады. Ауа қысымы жоғары­
лағанда, қан қысымы жоғары адамдарда келесі белгілер бай­қалады: артериялық қан қысымы көтеріледі, жүректің соғуы жиі­лейді,
бүкіл денеде әлсіздік пайда болады, беті қызарады, бас ауырып,
құлақ шыңылдайды, көзі қарауытады.
Атмосфералық қысым жоғарылаған кезде, артериялық қан
қысымы жоғары адамдар (гипертониктер) не істеу керек? Антициклон жоғары және ыстық ауа райында адамдарда инфаркт
және инсульт алу жиілейді. Бұл кезде адам көбірек дема­лу, ыстық
және суық душ қабылдау, құнарлығы төмен тамақ жеу және суды
көбірек ішуі керек. Сонымен қатар бөлменің салқын болғаны жөн.
170
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

171.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Атмосфералық қысым теңіз дең­
гейінен түрлі биіктік деңгейіне байла­нысты өзгереді. 5800 метр биікте
ор­­­­на­ласқан таудағы қысым теңіз
дең­­ге­йіндегі қысымның жартысына­
тең. Сондықтан да тауға көтерілген­
сайын тыныс алу қиындай бе­реді.
Биік тауға көтерілген туристер­ мен
альпинис­тер­де тамырдың со­ғуы әлсі­
реп, ен­тігу және шаршау бай­қалады
(133-сурет).
133-сурет. Тауға көтерілу
үшін тыңғылықты климат­тық
дайындық керек
Альпинистер мен туристердің тау­
ға көтерілуі үшін қандай дайындық жасайтынын интернет көздерін
пайдаланып оқыңдар. Алынған ақпаратты талқылап, бір-біріңнің
жауаптарыңды бағалаңдар.
Жануарлардың өміріндегі атмосфералық қысымның рөлі.
Шыбын, сегізаяқ, сүлік сияқты көптеген жануарлардың кез келген затқа жабысып тұратын жабысқақтары болады (134-сурет).
Сүлік оны су табанында қозғалу үшін, сегізаяқ жемтігін ұстап
алу үшін қолданады. Бұл үдеріс былай жүреді. Жабысқақ көлемі
ұлғайып, оның ішінде ауасыз бос кеңістік пайда болады, сол кезде
сыртқы ауа қысымы оны кез келген затқа жабыстыратын болады.
134-сурет. Құрбақа мен шыбын табанының қысымын кез келген
затқа жабысып тұру үшін қолданады
171
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

172.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
135-сурет. Тау жануарлары төменгі қысымға бейімделген
Биік тауларда мекендейтін қар барысы, тауешкі төменгі атмо­с­
фералық қысымда тіршілік етуге бейімделген (135-сурет).
Атмосфералық қысым климат және ауа райынан басқа тірі
ағзаларға да әсер етеді. Тауда мекендейтін жануарды бірден жа­
зық­қа әкеліп жерсіндіруге болмайды. Оны жоғарыдан төменгі
биіктіктерге дейін біртіндеп жерсіндіру керек. Атмосфералық қы­
сым­ның тез өзгеруі, жүрек-қан тамырлары ауруы­на шалдыққан­
дардың денсаулығына кері әсерін тигізеді.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Атмосфералық қысым дегеніміз не? Түсіндіріңдер және мысал кел­
тіріңдер.
2. Ауа райы және жергілікті жердің биіктігі атмосфералық қысымға
қалай әсер етеді?
3. Альпинистер тауға көтерілу үшін, не себепті алдын ала денесін
шынықтырады және оттек бар баллондар алып жүреді? Түсіндіріңдер
және бір-біріңнің жауаптарыңды бағалаңдар.
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

173.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
173
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

174.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Экожүйе
құрамбөліктерін
бөлу
Экожүйенің
құрамбөліктері
Компоненты
экосистемы
Ecosystem components
Экожүйедегі
байланыс қалай
жүреді?
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§48. ЭКОЖҮЙЕ ҚҰРАМБӨЛІКТЕРІ
(КОМПОНЕНТТЕРІ) АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫС
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Экожүйедегі тура
және кері
байланыс
Экожүйенің
тұрақтылығы
Устойчивость
экосистемы
Relationships ecosystem Ecosystem resilience
Экожүйедегі
байланыс
Связи в экосистеме
136-сурет. Экожүйедегі байланыс
«Өндіруші – тұтынушы –
ыдыратушы»
Шөл экожүйесіндегі құрамбөліктер байланысы. Экологиялық жүйені оқып-үйрену барысында оның тірі ағзаларға
қатысы бар байланыстарды қарастырамыз (136-сурет).
Шөл экожүйесінің негізгі
өсімдігі – жантақ. Жантақ бейорганикалық заттарды органикалық заттарға айналдырады.
Олар – өндіруші ағзалар (проду­
центтер). Дайын органикалық
заттарды жейтін жануар – түйе.
Бұл ағзалар – тұтынушылар
(консументтер) болып есептеледі.
174
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

175.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Өздерің тұратын жердегі экожүйе құрамбөліктері арасындағы байланысқа мысал келтіріңдер. Экожүйедегі барлық табиғи құрамбөліктер
не себепті бір-бірімен үнемі байланыс жасайды? Талқылаңдар және бірбіріңнің жауаптарыңды бағалаңдар.
Өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтарын бактериялар мен
саңырауқұлақтар ыдыратып, өз қорегіне пайдаланады. Оларды
ағза­ны ыдыратушылар (редуценттер) деп атайды. Олай болса,
шөл экожүйесінде ағзалардың өндіруші, тұтынушы, ыдыратушы
дейтін үш тізбегі бар.
Жүйедегі өзара байланыс – «қорек – қоректі тұтынушы». Таби­
ғаттағы әртүрлі ағзалар арасындағы қарым-қатынаста жетекші
рөлді «қорек – қоректі тұтынушы» тізбегі атқарады. Мысалы,
жырт­қыш пен жемтік, өсімдік пен жануар және т.б. Осы жұптардың
өзара байланысын тура және кері байланыс ретінде қарастыруға
болады. Мысалы, жыртқыш (түлкі) тым көбейген жылдары оның
аулайтын жемтігі (қоян) азая түседі: қуаңшылық жылдары жа­
нуарлар саны кемиді (137-сурет).
Экожүйедегі тура және кері байланыстың оң және теріс жақ­тары
бар. Бұл белгілер (+ және –) өзара байланыстың сапасын білдір­
мейді. Олар бір бағыттағы (+) немесе қарама-қарсы (–) бағыттағы
өзгерістерді білдіреді.
137-сурет. Экожүйедегі тура және
кері байланыс
Өздерің тұратын жердегі экожүйеде кездесетін тура және кері байла­
нысқа мысал келтіріңдер. Бұл үдерістегі адамның рөлін анықтаңдар.
Жауаптарыңды түсіндіріңдер.
Ормандағы қоянның көптігі, түлкінің азығы үнемі бо­лып тұ­
руына және популяциясының көбеюіне қолайлы әсер етеді (тура
байланыс +). Егер де жыртқыштар көбейсе, керісінше олардың
жем­тіктері азаяды (кері байланыс –).
175
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

176.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Экожүейенің тіршілігі сырттан келетін тұрақты энергия көзіне
тәуелді. Ондай энергия көзі – Күн. Экожүйенің тұрақтылығы
құрамбөліктер арасындағы тура және кері байланысқа, ішкі зат
айналымына және ғаламдық айналымға байланысты.
Кез келген табиғи экожүйедегі барлық тірі және өлі құрамбөліктер бір-бірімен тығыз байланыста, олардың біреуінің бұзылуы
экожүйенің қалған құрамбөліктерінің де бұзылуына алып келеді.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Негізгі ұғымдарға анықтама беріңдер: продуценттер, консументтер,
редуценттер. Олар қандай рөл атқарады? Мысал келтіріңдер.
2. Экожүйедегі бактериялар мен саңырауқұлақтардың рөліне баға беріңдер? Мысал келтіріп, жауаптарыңды топта талқылаңдар.
3. Экожүйедегі байланыстардың жойылуына қандай қауіп төнуі мүмкін?
Өздерің тұратын жердің экожүйесі мысалында дәлелдеңдер.
ЕН
Р
Й
ЕСІҢД
Е
Р
Ү
§49. ЭКОЖҮЙЕНІҢ АУЫСЫМЫ
Экожүйе
ауысымының
себебін түсіндіру
Экожүйе
Экосистема
Ecosystem
Экожүйе
қалай
ауысады?
БІЛ
ЕР
Д
Ң
ЕСІ
Экожүйе
ауысымы
Смена экосистем
Ecosystems shift
Р
Ө
К
ЕСІҢДЕ
Р
Экожүйені
қалпына келтіру
үдерісі
Экожүйе ауысымының
себептері
Причины смены экосистем
Reasons of change of ecosystems
176
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

177.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Экожүйенің ауысымына қандай себептер әсер етеді? Экожүйенің
дамуына және ауысымына көбінесе климаттық жағдайдың кенеттен өзгеруі, Күн белсенділігі, тау түзілу үдерісі, жанартаудың ат­
қылауы әсер етеді. Бұл факторларды абиотикалық факторлар (өлі
табиғаттың факторлары) деп атайды.
Экожүйенің ауысымын түсіну үшін көлдің батпақтануын мы­
сал ретінде қарастырайық. Алғашында көлдің бетін қалқып жүр­
ген әртүрлі өсімдіктер жайлап алады. Уақыт өте келе қураған
және шіріген өсімдіктер көл табанына жинала бастайды. Көл таба­
нындағы өсімдік және жануарлар қалдықтарының көптігінен және
оттек жетіспегендіктен, редуценттер оларды өңдеп, қорыта алмай
қалады. Нәтижесінде торф пайда болып, көл біртіндеп таязданып,
біраз жылдан кейін лай батпаққа айналады. Бұдан кейін батпақтың
айналасына ағаштар өсіп, біртіндеп орман пайда болады.
Осылайша экожүйенің өсімдік және жануарлар түрі толығы­
мен өзгереді. Бұрынғы көлдің орнында орман экожүйесі орнығады
(138-сурет).
138-сурет. Көлдегі экожүйе ауысымы
Қарағайлы орман қалай қалпына келеді? Өрттен немесе ағаш
жаппай кесілгеннен кейін, орманның өз-өзін қалпына келтіруі
12–3481
177
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

178.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ұзақ уақытты қажет етеді. Алғашында жарықсүйгіш шөптесін
өсімдіктер пайда болады. Оның артынша жарықсүйгіш ағаштар
өсе бастайды. Осы­дан кейін қарағайлар өсе бастайды. Осылайша
орман­ның бұрынғы қалпына келуі үшін шамамен 150–200 жыл
кетеді ­(139-сурет).
139-сурет. Солтүстік Қазақстанның және Ертіс өзені аңғарындағы қарағайлы
ормандардың қалпына келуі үшін 150–200 жыл керек
Экожүйенің солтүстіктен оңтүстікке ауысымы. Температура,
жауын-шашын, ылғалдану, топырақ және басқа факторлардың өз­
геруінен сол аймақтың экожүйесіне бейімделген өсімдіктер дүниесі
қалыптасады (140-сурет).
140-сурет. Табиғи факторлар мен табиғат зонасының ауысымы
178
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

179.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
141-сурет. Табиғат зоналарының ауысымы
Топқа бөлініңдер. Табиғат зонасының ауысымына себепші
болатын факторларды талдаңдар (жауын-шашын, буланушылық,
вегата­циялық кезең, температура, грунт суы, топырақ).
Солтүстіктен оңтүстікке қарай тундра, орманды тундра, қылқан
жапырақты орман, аралас орман және жалпақ жапырақты орман
алқаптары кездеседі. Ылғалдың жетіспеуінен оңтүс­тікке қарай
дала, шөлейт және шөл зонасының өсімдіктер дүниесі қалыптасады
(141-сурет).
Топқа бөлініңдер. Табиғи факторлар мен табиғат зонасының ауысымы
суретін пайдаланып (орман, орманды дала, дала және шөл) табиғат
зоналарының климаттық, гидрологиялық және топырақ жағдайына
сипат­тама беріңдер.
Экожүйенің ауысымына климаттық фактормен бірге адамның
шаруашылық іс-әрекеті де әсер етеді. Өнеркәсіп және ауыл­шаруа­
шылығының қарқынды дамуынан табиғи экожүйелер біртіндеп жойылу үстінде. Оның орнына антропогенді эко­жүйелер қалыптасуда.
Климаттың өзгеруінен экожүйеде түр өзге­рісі орын алады.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Экожүйенің ауысымы қандай факторларға байланысты? Түсіндіріңдер
және мысал келтіріңдер.
2. Не себепті өрттен кейін орманның қалпына келуі үшін ұзақ уақыт
қажет? Түсіндіріңдер және мысал келтіріңдер.
3. Не себепті субтропикалық экожүйе өсімдік және жануарлар түрлеріне бай? Егер климат суыса, экожүйеде қандай өзгеріс болар еді? Тақы­
рыпты талқылап, бір-біріңнің жауаптарыңды бағалаңдар.
179
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

180.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сарамандық жұмыс
Тақырып: Әртүрлі экожүйедегі қоректік
байланыстарды орнату
Мақсаты: Әртүрлі экожүйедегі қоректік байланыстарды орнату әдісімен таныстыру, орындалған жұмысқа баға беру және талдау кезіндегі сыни ойлау қабілеті мен шығармашылық қабілетін
­дамыту.
Ресурстары: оқулық, атлас, кесте үлгісі.
Жұмыс барысы
1-тапсырма. Топқа бөлініңдер. Қазақстанның әртүрлі эко­
жүйесіндегі өсімдіктер мен жануарлар дүниесі туралы анық­
тамалық мәліметтерді қолдана отырып, олардағы қоректік
байланыстардың сызбасын жасаңдар. Кестеге өсімдіктер
мен жануарлардың аттарын жазыңдар немесе олардың су­
ретін салыңдар.
Консументтер
Экожүйелер
Продуценттер
→
→
1-реттегі
консументтер
2-реттегі
консументтер
→
→
Орманды дала
Шөл
Каспий теңізі
Іле өзені
Үйлеріңе жақын
саябақтар және шағын
бақтар (сквер)
Орындалған жұмысты қорытындылаңдар. Басқа топтардың
жұмыстарына баға беріңдер.
180
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

181.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕН
Р
Й
ЕСІҢД
Е
Р
Ү
§50. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПИРАМИДАДАҒЫ
ЭНЕРГИЯ МЕН ЗАТТАРДЫҢ АУЫСУЫ
Экологиялық
пирамидадағы
зат және энергия
ағымын
сипаттау
Экологиялық пирамида
Экологическая пирамида
Ecological pyramid
Қоректен алынған
энергия
қайда
кетеді?
БІЛ
Р
ЕСІҢДЕ
Энергия ағымы
Поток энергии
Energy ux
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Экологиялық
пирамиданың
құрылымы
Зат ағымы
Поток вещества
Flux of substances
Қоректік тізбектегі зат және энергия ағымы. Экожүйедегі
құрамбөліктер арасындағы байланыс қоректік негізге байланысты.
Қоректік тізбек органикалық заттар мен оның құрамындағы энергияның қозғалыс бағытын көрсетеді.
Тіршілікке қажетті қоректік зат алу барысында бірбірімен өзара тығыз байланыста өмір сүретін тірі ағзалар
жүйесін қоректік тізбек деп атаймыз.
Продуценттер, консументтер және редуценттердің Күн энергиясын түрлендіруі, жинақтауы және қайта үлестіруі – экожүйедегі
заттар айналымының негізін құрайды. Экожүйедегі энергияны
181
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

182.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
үлестіріп тарату автотрофтардан (өсімдіктер) редуценттерге қарай
мынадай ретпен жүреді: алғашқы → продуценттер → консументтер
→ редуценттер (142-сурет).
Продуценттер
→
2-реттегі
консументтер
1-реттегі
консументтер
→
→
3-реттегі
консументтер
→
Өсімдіктер
Шөп қорек­тілер
Жырт­қыштар
Жырт­қыштар
↓
↓
↓
↓
Редуценттер
142-сурет. Экожүйедегі заттар және энергия ағымы
(→, ↓ – заттар және энергия ағымы)
Не себепті заттар мен энергия ағымы редуценттерге өсімдіктерден,
шөппен қоректенетін жануарлардан және жыртқыштардан келеді? Не
себепті 1-реттегі консументтерге 3-реттегі консу­менттерден энергия
тікелей келмейді? Жауаптарыңды топ ара­сында талқылаңдар және бірбіріңнің жауаптарыңды бағалаңдар.
Экологиялық пирамида биомасса, энергия және сандық пирамидасы болып үшке бөлінеді.
Биомасса пирамидасы – қоректік тізбектің бірінші деңгейі мен
екінші деңгейіне берілетін органикалық заттардың массасы. Бұл
жерде биомасса мөлшері келесі қоректік тізбекке өткен сайын
10 есеге азаяды.
Энергия пирамидасы – қоректік тізбектің бірінші деңгейінен
келесі деңгейлерге өткен сайын беріліп отыратын энергия мөл­
шерінің заңдылығы. Бір деңгейден екінші деңгейге өткен кезде де
биомасса 10 есеге азаяды.
182
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

183.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сандық пирамида – қоректік тізбектер деңгейіндегі ағзалар
саны­­ның арақатынасы. Экологиялық пирамида тізбегі 143-суретте
берілген.
1000 кг зоопланктонды тамақтандыру үшін 10 000 кг фитопланктон
қажет. 100 кг жас майшабақтың қорегіне 1000 кг зоопланктон, 10 кг
скумбрияға 100 кг майшабақ қажет. Акула салмағын 1 кг-ға қосу үшін
10 кг скумбрия жеу керек.
Өнім
Өнім
143-сурет. Орман және мұхиттың экологиялық пирамидасы
Орманның экологиялық пирамидасындағы заттар мен энергия ағымын
жазыңдар. Жауаптарыңды топ арасында талқылап, бір-біріңнің жауап­
тарыңды бағалаңдар.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Экологиялық пирамида дегеніміз не? Оның ережесін түсіндіріңдер.
2. Даланың экологиялық пирамидасындағы заттар мен энергия ағымын
түсіндіріңдер. Мысал келтіріңдер.
3. Экологиялық пирамиданың заңдылығын зерттеу не үшін қажет?
Түсіндіріңдер және мысал келтіріңдер.
183
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

184.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Өсімдіктердің
өзіне тән
ерекшеліктерін
анықтау
Өсімдіктердің
түрі
қалай
анықталады?
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§51. ӨСІМДІКТЕР СИСТЕМАТИКАСЫ
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Өсімдіктерді
жіктеу
сызбасы
Систематика
(топтастыру)
Өсімдіктердің
түрі
Өсімдіктер
патшалығы
Систематика
Виды растений
Царство растений
Systematics
Species of plants
Plant kingdom
Алғашқы балдырлардан қазіргі өсімдіктерге дейін. Планетамыз пайда болған кездегі ежелгі теңіздерде алғашқы балдырлар өсті. Алайда құрлықта әлі тіршілік болмады. Миллиондаған
жыл өткен соң өсімдіктер біртіндеп құрлыққа қарай шыға бастады. Құрлықта мүктер мен саңырауқұлақтар өсе бастады. Уақыт
өте келе қырықжапырақтар пайда болды. Палеозой эрасында
қырықжапырақтардан жалаңаш тұқымды саговниктер (қазіргі ағаш
өсімдіктерінің арғы тегі) кеңінен тарай бастады. Арада миллиондаған
жылдар өткеннен кейін қылқан жапырақты ормандар, шырша және
қарағайлар өсе бастады. Олардың артынан гүлді өсімдіктер пайда
болды. Осылайша өсімдіктер дүниесі әртүрлі күрделі түрленуден
өтіп, қазіргі алуан түрлі флораны қалыптастырды (144-сурет).
184
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

185.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Қырықжапырақ тәрізділер
144-сурет. Өсімдіктер дүниесінің пайда болу сатысы
Топқа бөлініңдер. Өздерің тұратын жердегі бірнеше өсімдіктің
атауын жазыңдар (балдырлар, қыналар, қырықжапырақ тәрізділер, шөп, бұта, ағаш).
Өсімдіктердің түрін анықтағанда, оның ботаникалық ерек­
шелігін қалай сипаттайды? Барлық өсімдіктердің өзіне тән ерек­
шелігі болады (биіктігі, жапырағының құрылымы, тамырының
түрі, пішіні және гүлденуі, жемісінің құрылысы және т.б.). Осы
ерекшеліктері бойынша өсімдіктің түрін, оның қандай топ­қа жататындығын анықтайды.
Мысал ретінде жантаққа сипаттама береміз. Жантақ – жарты­
лай тікенекті бұта, арасында сирек де болса шөптесін түрлері кез­­
десіп қалады. Тамыры өте тереңге кетеді. Биіктігі 1 метр­ге жуық.
Төменгі діңі ағаш сияқ­ты қатайып кетеді. Жапырағы сопақша немесе жұмырлау. Бұтақта­рынан тіке­нектер шығып тұрады. Кейбір
жантақтардың тіке­нек­терінде 3–8 қызғылт немесе қызыл гүлдері
болады (145-сурет).
185
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

186.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
145-сурет. Жантақ (жемісі, бұтағы, гүлі, тамыры)
Жантақ қандай ерекшелігіне байланысты ыстық климатты және су же­
тіспейтін аймақтарда өсуге бейімделген? Қазақстанның қандай аймақ­
тарында өседі?
Бұршақтың жемісі – біртұтас ұзындау және қатқылдау болады. Дәні бүйрекке ұқсайды. Мамырдан бастап күздің аяғына дейін
гүлдеп тұрады. Жемісі шілдеден бастап пісе бастайды.
Өсімдіктер қалай жіктеледі (классификацияланады)?­ Қазіргі
кезде өсімдіктердің 350 мыңнан астам түрі ғылымға бел­гі­лі. Әлі
де ғалымдар өсімдіктердің жаңа түрлерін табуда. Қа­зақстанда
жоғары сатылы өсімдіктердің 6000-нан астам түрі бар. Осыншама
өсімдіктерді оқып, зерттеу үшін оларды әртүрлі топ­тарға жіктеп
бөледі. Жіктеумен систематика ғылымы айналыса­ды. Жіктеушіғалымдар оларды зерттейді, сипаттайды және айыр­ма­шылығы мен
ұқсастығын анықтап, өсімдіктерге жеке атау береді.
Ежелгі грек философы Аристотель өсімдіктерді жан­сыз заттар мен
жануарлар арасындағы аралық түрге жатқызды. Себебі өсімдік тірі
ағза болғанымен, жануарлар сияқты өз беттерінше қозғала алмайды
деді.
Ағзаларды жіктеу (классификациялау) – оларды топтарға бөлу.
Топтарға бөлмей, оларды зерттеп сипаттау мүмкін емес. Өсім­
186
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

187.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
діктердің көптүрлілігін ретке келтіруде топқа бөлу өте тиімді тәсіл
болып есептелінеді. Топтастырғанда олардың туыстық белгілері
ескеріледі.
Өсімдіктер мен жануарлар систематикасының
негізін швед жаратылыстанушысы Карл Линней
қалады. Өсімдіктер құрылысының ерекшелігін
негізге ала отырып, оларды 24 класқа және жеке
түр мен туысқа бөлді. Линнейдің есебі бо­йынша,
өсімдіктердің тобы түр мен туыстық бел­гі­леріне
сәйкес келуі керек.
Ұқсас түрлер туысқа бірігеді. Жантақ туысы­на кәдімгі жантақ жатады. Жантақ бұршақ­ Карл Линней –
тұқымдасына кіреді. Бұршақ тұқымдасы бұр­шақ­­
систематиканың
негізін
қалаушы
гүлділер қатарына жатады. Қатар класты, класс
(1707–1778)
бөлімді қалыптастырады. Бөлім­дер ең жоға­ры
деңгей – өсімдіктер патшалығына бірігеді (146-сурет).
Өсімдіктер
патшалығы
Гүлді
өсімдіктер бөлімі
Қосжарнақтылар
класы
Бұршақгүлділер қатары
Бұршақ тұқымдасы
Жантақтар
туысы
Жантақ
146-сурет. Жантақтың мысалында берілген өсімдіктердің жіктелу сызбасы
(төменнен жоғары қарай оқылады)
187
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

188.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Топқа бөлініңдер. Өсімдіктердің жіктелу сызбасын және анықтама
әдебиеттерін пайдаланып, бірнеше шөпке, бұтаға және ағашқа сипаттама
беріңдер. Өздерің тұратын жердегі өсімдікті таңдап, кестедегі жоспар
бойынша орындаңдар.
Өсімдіктің атауы
(түр, туыс, тұқымдас, қатар,
класс, бөлім, патшалық)
Қай жерде
өседі?
Өсімдіктің
қасиеті
Қорытынды шығарыңдар, талдаңдар және бір-біріңнің жұмыстарыңды
бағалаңдар.
Шығу тегі бір, құрылысы және тіршілігі ұқсас
өсімдіктер бір түрге жатады. Түр – систематикадағы негізгі
бірлік. Әрбір өсімдік белгілі бір түрден бастап өсімдіктер
патшалығына дейін бөлінеді.
Өсімдіктер систематикасының маңызы зор, осы арқылы өсімдіктерге арнайы атау беріліп, дүниежүзі ғалымдары бір-бірімен,
күнделікті өмірде және медицинада қалай қолдану керектігі туралы зерттеулерімен бөліседі.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Өсімдіктерді жіктеу не үшін қажет? Мысал келтіріңдер.
2. Өсімдіктер мен жануарлар систематикасының негізін кім қалады? Не
үшін? Мысал келтіріңдер.
3. Медицина және ботаникада ғылыми зерттеу жүргізу үшін, өсімдіктердің топтастырылуының маңызын бағалаңдар.
188
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

189.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Жануарларға
тән ерекшелікті
анықтау
Жануарлар
қалай жіктеледі
(классификация­
ланады)?
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§52. ЖАНУАРЛАР СИСТЕМАТИКАСЫ
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Жануар­
лар әртүрлі
систематикалық
топтарға қалай
бірігеді?
Жануарлар
патшалығы
Царство животных
Туыс
Тұқымдас
Сүтқоректілер
Род
Семейство
Млекопитающие
Animal kingdom
Genus
Family
Mammals
Жануарлар патшалығы. Жануарлар патшалығына тіршілігі
мен сыртқы пішіні алуан түрлі болып келетін тірі ағзалар жатады.
Қазіргі таңда жануарлардың 2 миллионнан астам түрі белгілі. Олар
Жер шарының барлық бөлігінде тіршілік етеді. Қазақстанның жануарлар дүниесі де алуан түрлі. Елімізде омыртқалы жануарлардың
835 түрі кездеседі. Аңдардың 178, құстардың 500, бауырмен
жорғалаушылардың 49, қосмекенділердің 12, балықтың 104 түрі
мекендейді.
Жануарлардың сыртқы пішіні мен ішкі құрылысы, өлшемі, өмір
сүру деңгейі бір-біріне ұқсамайды. Ғалымдар жануарлардың жаңа
түрлерін ашумен қатар, оларды жан-жақты зерттейді. Алғашында
түр атаулары оны ашқан зоологтың өз тілінде аталды. Кейінірек
атауларды ретке келтіру және қандай жануар туралы айтылып
отырғанын білу үшін Карл Линней оларды бірыңғай халықаралық
тілмен атауды ұсынды.
189
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

190.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Жануарларды түрден патшалыққа дейін жіктеу. К. Линней жануарларды жүйелік топқа жіктеу кезінде түрді негіз
етіп алды. Ол түрді – туысқа, туысты – тұқымдасқа, тұқымдас­ты – отрядқа, отрядты – класқа, класты – типке, типтерді жануарлар пат­шалығына біріктіруді ұсынды1.
Түр ® туыс ® тұқымдас ® отряд ® класс ® тип ® жануарлар
патшалығы.
Жануарларды жіктегенде, бірінші олардың бір-біріне ұқсастығы
ескерілді. Мысалы, қой туысына – жабайы қой (муфлон), арқар,
қар қойы, Даль қойы жатады (147-сурет).
Муфлон
Арқар
Қар қойы
Даль қойы
147-сурет. Жабайы қойлардың түрлері
Қандай белгілері бойынша қойдың бірнеше түрі бір туысқа жатқы­
зылды?
Жақын туыстар тұқымдасқа бірігеді (148-сурет).
Муфлон
Ақбөкен
Тауешкі
Африкалық буйвол
148-сурет.
Не үшін бірнеше туысты тұқымдасқа біріктіреді? Оған не себеп болды?
1
«Большая Российская энциклопедия». – Москва, 1999.
190
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

191.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Өз кезегінде тұқымдастар отрядқа, отряд класқа, класс типке,
тип патшалыққа бірігеді. Мысалы, үстірт муфлоны – жұптұяқтылар
отрядына, сүтқоректілер класына, хордалылар типіне, жануарлар
патшалығына жатады (15-кесте).
15-кесте
Муфлонның таксономиялық қатары
Патшалығы
Жануарлар
Типі
Хордалылар
Класы
Сүтқоректілер
Отряды
Жұптұяқтылар
Тұқымдасы
Қуысмүйізділер
Туысы
Қой
Түрі
Муфлон
Топқа бөлініңдер. Анықтамаларды және интернет ресурста­
рын пай­даланып мына ұғымдардың анықтамасын табыңдар:
қуыс­мүйізділер, жұптұяқтылар, сүтқоректілер, хордалылар.
Олар­ға өздерің тұратын аймақта кездесетін жануарлар арқылы
мысал кел­тіріңдер.
Белгілі бір жануардың қандай топқа жататынын анықтау қиын
емес. Ол үшін оны қандай ерекшеліктері бо-йынша жіктеу керектігін
білу керек. Жануарларды мекендейтін жеріне, қоректенуіне,
класына, түріне және басқа факторлары бо­йынша ажыратады.
Кез келген тірі ағза өзінің тіршілік ортасына бейімделеді. Сонымен бірге олардың өзіне тән қоректену, көбею, қозғалу және т.б.
ерекшеліктері болады.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Жануарларды топқа бөлу не үшін қажет?
2. Жануарларды топқа бөлуде Карл Линнейдің еңбегін бағалаңдар.
Қорытынды шығарып бір-біріңнің жауаптарыңды бағалаңдар.
191
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

192.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сарамандық жұмыс
Тақырыбы: Мектеп ауласындағы өсімдіктер
түрлерінің құрамын анықтау
Мақсаты: оқушыларды мектеп ауласындағы өсімдіктер түр­ле­
рінің құрамын анықтауға үйрету, экологиялық мәдениетті дамыту
және сарамандық жұмыстарды орындауға дағдыландыру.
Құрал-жабдықтар: өсімдік түрлерін анықтайтын арнайы кітап,
қазықша, шпагат жіп, өлшегіш лента.
Жұмыс барысы
1-тапсырма. Топқа бөлініңдер. Мектеп ауласындағы ағаш,
бұта түрлерінің құрамын анықтаңдар.
2-тапсырма. Мектеп ауласынан (1 × 1 м) болатын жерді таңдап
алыңдар. Шөптесін өсімдіктердің түрлерін анықтаңдар. Қанша түр
бар екендігін санап шығыңдар. Өсімдік түрлерінің сыртқы келбе­
тін сипаттаңдар.
3-тапсырма. Жасанды гүлзарлар болса, олардың түрін және
сұрпын анықтаңдар.
Нәтижесін өңдеу
1. Мектеп ауласындағы өсімдік жамылғысының көптүрлілігіне
қорытынды жасаңдар.
2. Мектеп ауласындағы ағаштар мен бұталардың қайсысының
шаң­жинағыш, дыбысжұтқыш, фитонцидті, желденқорғағыш қа­
сие­ті бар екенін анықтаңдар.
3. Мектеп ауласын көгалдандыруға өзіңнің нақты ұсынысыңды
жаз. Орындаған жұмыстарыңды талқылаңдар және бағалаңдар.
192
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

193.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Биогеогра­
фияның
рөлін сипаттау
Р
КӨ
Ареал дегеніміз
не?
БІ
ЕСІҢДЕ
Р
Қазақстанның
эндемиктері
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§53. БИОГЕОГРАФИЯ
Жануарлар
географиясы
Өсімдіктер
географиясы
Сирек кездесетін
түр
География животных
География растений
Редкий вид
Geography of animals
Geography of plants
Rare species
Биогеография – ағзалар мен бірлестіктердің Жер бетіне географиялық таралуы және орналасуы туралы ғылым. Биогеография
ғылымы зоогеография (жануарлар географиясы) және фитогеография (өсімдіктер географиясы) деп екіге бөлінеді (149-сурет).
БИОГЕО­
ГРАФИЯ
Зоогеография
Фитогеография
149-сурет. Биогеографияның бөлімдері
13–3481
193
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

194.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Биогеографияда салыстырмалы-география және картографиялық әдіс маңызды рөл атқарады. Сонымен бірге жануарлар мен
өсімдіктердің биологиялық қасиетін және экологиясын білу керек.
Флора, фауна, ареал (таралу аймағы). Түрлер фауналық және
флоралық болып екіге бөлінеді. Түрлердің көптігі туыс, тұқымдас
және т.б. болып жіктелуімен де анықталады. Белгілі бір жердегі
өсімдіктер түрлерінің жиынтығын флора дейміз. Жануарлардың
жиынтығын фауна деп атаймыз. Тропиктік ормандар Жер бетіндегі
түрге ең бай табиғи ортаға жатады (150-сурет). Бұл жерде жыл
бойы ауа райы жылы және жауын-шашын мол түседі. Жануарлар мен өсімдіктердің көбеюіне өте қолайлы климаттық жағдай
қалыптасады.
150-сурет. Амазонканың ылғалды тропиктік
ормандары фауна мен флораға өте бай
Қазақстанның солтүстіктен оңтүстікке қарай жануарлар мен өсімдіктер
түрінің азаю себебін түсіндіріңдер. Өзің тұратын жерде өсімдіктер мен
жануарлардың қандай түрлері бар? Оларды атап беріңдер?
Биогеографияда «ареал» ұғымы кеңінен қолданылады. Аре­ал –
белгілі бір жануарлар мен өсімдік түрлерінің таралу аймағы. Мы194
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

195.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
салы сексеуілдің таралу аймағы – шөлейт және шөл жерлер, ал
Шренк шыршасының ареалы – Тянь-Шань тауының беткейлері
(151-сурет).
151-сурет. Тянь-Шань шыршасы – Іле Алатауының көркі
Не себепті Тянь-Шань шыршасын Шренк шыршасы деп атайды?
Эндемиктер. Кейбір жануарлар мен өсімдіктердің таралу
аймағы кең және саны жағынан көп болатын болса, енді біреулері
табиғатта өте сирек кездеседі. Ондай сирек кездесетіндерді – эндемиктер деп атайды.
Еліміз аумағында да жануарлардың бірнеше түрлері эндемиктер қатарына жатады: Көкқұс (Талас және Іле Алатауы аралығында
кездеседі), Балқаш алабұғасы, Жетісу бақатісі, Іле жорға торғайы
және т.б.
Өсімдіктердің 730-дан астамы эндемик өсімдіктер. Қаратау марал тамыры, Алатау бөденешөбі, Грейг және Кауфман қызғалдағы,
Шарын өзені жағалауындағы Шетен ағашы және т.б.
195
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

196.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Ýндемиктер (грек тіл. – жергілікті) – таралу аймағы
тар, тек қана белгілі бір жерде кездесетін жануарлар мен
өсімдіктер. Өсімдіктер мен жануарлардың эндемик түрлері сирек және жойылып бара жатқан түр болғандықтан, негізінен
Қызыл кітапқа енгізеді.
152-сурет. Жалман кездесетін аудандар – Бетпақдала шөлі
және Балқаш маңы мен Алакөл ойыстары
Өзің тұратын жерде өсімдіктер мен жануарлардың эндемик түрлері
кездесе ме? Олардың қайсысы Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген?
Жалман – кемірушілер отрядына жататын тышқандардың сирек
кездесетін бір түрі (152-сурет). Түгі қалың, арқа жүні ақшыл сарғыш.
Ін қазбайды, басқа кемірушілердің тастап кеткен інін пайдаланады.
Жалманды алғаш рет ашқан В.А. Селевин болатын. Сондықтан да
жалманды орыс тілінде «селевиния» деп атайды.
Соңғы жылдары Жердің фаунасы мен флорасын зерттеуде және
оны қорғауда географтар, биологтар және экологтардың ізденісін
біріктіретін ғылым биогеография болғандықтан, осы ғылымға көп
мән берілуде.
196
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

197.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Тақырыптағы мына негізгі ұғымдарға анықтама беріңдер: флора,
фауна, ареал, эндемик. Оларға мысал келтіріңдер.
2. Өсімдіктер мен жануарлардың эндемик түрлерін зерттеудің маңыздылығын топ арасында талқылаңдар.
ЕСІҢД
Е
Экожүйенің
түрлерін
ажырату
Жануарлар
мен органикалық
дүниенің
көптүрлілігін
қалай зерттейді?
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§54. ЭКОЖҮЙЕНІҢ АЛУАН ТҮРЛІЛІГІ
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Дала зонасының
флорасы мен
фаунасы
Экожүйелердің алуан
түрлілігі
Доминанттар
Дала зонасы
Разнообразие экосистем
Доминанты
Степная зона
Variety of ecosystems
Dominant
Steppe zone
табиғи экожүйелердің алуан түрлілігі. Жерде тіршілік ететін
миллиондаған жануарлар, өсімдіктер мен микроағзаларды планетамыздың алуан түрлілігі деп атаймыз. Биологиялық алуан түрлілік Жердің биосфера, литосфера, атмосфера және гидросфера қабықтарының бір-бірімен әрекеттесу нәтижесінде қалыптасты.
197
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

198.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Жерде тіршілік ететін 1,4 млн түр бар. Олардың
750 000-ын жәндіктер, 250 000-ын өсімдіктер, 41 000-ын
омыртқалы жануарлар құрайды.
Көптеген түрлер табиғатта популяциядан тыс жеке өмір сүре алмайды, өз кезегінде популяция да оларсыз дами алмайды. Табиғатта әртүрлі популяциялар ортақ бірлестікке немесе биогеоценозға
бірігеді.
Биогеоценоз ұғымына кез келген экожүйені жатқызуға болады.
Биогеоценозға – тек сол жерде тұрақты тіршілік ететін түрлерден
басқа, сонда белгілі бір уақытын өткізетін түрлерді де жатқызамыз.
Мысалы, маса дернәсіл кезінде суқоймаларында тіршілік етсе,
үлкейгенде тіршілігін құрлықта жалғастырады. Кез келген биогеоценозды (экожүйе) сипаттағанда екі түрлі ұғым қолданылады:
биотоп және ýкотоп.
Биотоп – абиотикалық фактор тұрғысынан салыстырмалы
түрде біртекті биоценоздар тіршілік ететін суқоймасы немесе құрлықтың бір телімі. Мысалы, дала зонасындағы жануарлар мен
өсімдіктер популяциясының биотобы – дала (153-сурет), шөл
популяциясының биотобы – шөл, тау популяциясының биотобы –
тау, су популяциясының биотобы – мұхит, теңіз, көл, өзен.
153-сурет. Дала зонасы биотобының көрінісі
153-суретке қарай отырып, дала биотобын сипаттаңдар. Талқылаңдар
және бір-біріңнің жауаптарыңды бағалаңдар.
198
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

199.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Экожүйенің түрлері мен типтерін тіршілік ететін жерінің табиғат
жағдайына қарай ажыратуға болады. Осылай экожүйенің үш тобын және биосфераның алуан түрлілігін анықтайды. Экожүйенің
негізгі табиғи орталары: жер беті, тұщы сулы және теңіз сулы орта.
Экожүйедегі түрлердің алуан түрлілігі – эко­жүйенің өміршеңдігінің
басты көрсеткіші (154-сурет).
Жер беті
ЭКОЖҮЙЕНІҢ
ТҮРЛЕРІ
Тұщы сулы
Теңіз сулы
154-сурет. Экожүйенің түрлері
Өзің тұратын жердің экожүйесін атап шық. Олар жануарлар және
өсімдіктердің саны бойынша өзара қалай ажыратылады?
Табиғи экожүйенің түр жағынан құрылымы. Экожүйенің түр
жағынан құрылымы дегеніміз – экожүйені қалыптастырушы
ағзалар түрінің санына қатынасы. Түрдің саны көп болған са­йын
экожүйенің (биотоп) жағдайы да соншалықты қолайлы және алуан
түрлі болады. Алуан түрлі экожүйеге экваторлық және тропиктік
ормандар жатады.
Экожүйедегі бір түрдің көп болуын – доминант түр (басым) деп атайды. Дала зонасында бетегелі-селеу, түр­лі астық тұ­
қымдас шөптесін өсімдіктер басым болады. Шөлді жерлерде –
сексеуіл, өзен жайылмасында – қамыс-құрақтар көп өседі (155-сурет).
199
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

200.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
155-сурет. Дала зонасының флорасы мен фаунасы
Дала зонасының жануарлар дүниесіне зер салыңдар. Жануарлардың
қандай түрі көбірек кездеседі? Суреттегі нұсқарлар нені білдіреді? Бірбіріңе түсіндіріңдер және өз жауаптарыңды бағалаңдар.
Экожүйенің алуан түрлілігі көптеген түрлердің бір жерде
тұрақты мекен етуіне және сол мекенжайдың ұдайы бұзылып,
олардың орнына жаңа ұрпақтардың келуіне байланысты. Адамдар
да та­ғамдық өнімдер алу үшін, табиғи экожүйені бұзып, оның орнына жасанды агрожүйені қалыптастырады. Агрожүйелер табиғи
эко­жүйеге қарағанда өнімді болғанымен, тіршілігі өзгергіш,
тұрақсыз болып келеді.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Тақырыптағы негізгі ұғымдарға анықтама беріңдер: биогеоценоз,
биотоп, экотоп, доминант. Кез келген бір ұғымға мысал келтір.
2. Экожүйенің алуан түрлілігі қандай факторларға тәуелді. Түсіндірің­
дер және мысал келтіріңдер.
200
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

201.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Экологиялық
проблемалар
арасындағы
тәуелділік
Туған өлкеміздің
экологиялық
проблемаларының
себебін
талдау
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
ЙР
Р
Ү
§55. ТУҒАН ӨЛКЕМІЗДІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Экологиялық
білім мен
мәдениеттің
рөлі
Экологиялық
проблема
Себебі
Салдары
Шешу
жолдары
Экологическая
проблема
Причины
Следствие
Пути решения
Ecological
problem
Reasons
Corollary
Solutions
Деректер. БҰҰ-ның бұрынғы бас хатшысы У.Танның 1972
жылы айтқан сөзін еске түсіре кетейік: «Адамзат пен табиғат
арасында шиеленіскен жағдай туындады. Адамзаттың іс­әрекеті,
қоршаған ортаның негізгі табиғи ресурстарына терең балта ша­
бумен бірге қайтымсыз әсер етуде. Åгер де табиғатты қорғауды
осы уақыттан бастап бақылауға алмасақ, адамзаттың болашағы
және жануарлар мен өсімдіктердің тіршілік аймағы бұлыңғыр.
Äүние өзгереді, алайда біздің қазіргі көріп жүрген дүниеміз ол кезде
болмай қалуы мүмкін. Ондай жағдай орын алмасын десек, нақты
шешім шығарып, бүгіннен бастап бәрін қолға алуымыз керек».
Бас хатшы бекерден-бекер қауіптенбеген сияқты, қазіргі таңда
оған қосымша басқа да проблемалардың жаңа түрлері қосылуда.
201
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

202.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Ғаламдық экологиялық проблемамен қатар, аймақтық экологиялық
проблемалар, қала мен ауылдық елді мекендердің проблемалары
және олармен бірге кіші және орта экожүйелердегі проблемалар
кеңі­нен белең алуда.
Республика аумағында көп жылдардан бері шешілмей келе
жатқан пробле­малар жеткілікті. Арал теңізі суының тартылуы,
бұрынғы Семей полигонының зардабы. Құнарсыз жерлердің пайда
болуы (құмның ауылшаруашылық жерлерін басып қалуы, ірі өндіріс
және өнер­кәсіптен бөлінген әртүрлі шаң-тозаңдар айналасындағы
жерлерді уландыруы, суармалы егіншілік жерлерде тыңайтқышты
дұрыс пайдаланбау нәтижесінде топырақтың тозуы және т.б.)
Экологиялық проблемалардың негізіне қандай себептерді жат­
қызуға болады? 156-суретті қарастырайық. Бұл тізбектен бай­
қағанымыз, барлығы халық санының өсуінен басталады екен.
Адам санымен бірге оған қажетті азық-түлік пен өндіріс көлемі
Қоршаған
ортаның
ластануы
Халық
санының өсуі
Табиғи
ресурстарды
тұтыну қарқынының
өсуі
Тамақ
өндірісінің
өсуі
Өнеркәсіптің
өсуі
156-сурет. Экологиялық проблемалардың себебі мен салдары
202
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

203.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
де өседі. Мысалы, Астана, Алматы, Шымкент және Ақтөбе қала­
ла­рында халықтың қарқынды өсуі басым. Батыс Қазақстан айма­
ғында мұнай-газ өнеркәсібі өсіп дамуда. Көптеген ауыл­дық жерлерде егін мен малшаруашылығы өнімдерінің өсуі бай­қалады. Шығыс
Қазақстанның қалаларында ауаның және жерүсті суларының ластануы – түсті металлургияның әсерінен болып отыр. Сондықтан
адам өзін қоршаған ортаға қамқор болып, экологиялық тепетеңдікті сақтауға тырысуы керек.
Туған өлкеңнің экологиялық мәселесі қандай фактордың әсерінен ту­ын­
дап жатыр. Не себепті менің туған өлкемнің экологиялық проблемасы
менің үйімнен, мемлекеттің экологиялық проблемасы туған өлкеден
бас­та­лады деп айтады?
Экологиялық және табиғатты қорғау біліміне экономикалық
және ғылыми-техникалық жетістіктермен қатар, экологиялық
білім­ді, тәрбиені, мәдениетті де жатқызуға болады (157-сурет).
Экономика
Экологиялық білім
Экологиялық
мәдениет
157-сурет. Экологиялық білім мен мәдениет
экологиялық проблеманы шешу жолы
Қалай ойлайсыңдар, қандай адамды экологиялық білімді және тәрбиелі
деп айтуға болады? Сен ондай адамның қатарына жатасың ба? Не себепті
экологиялық мәдениетті болу маңызды? Жауаптарыңды түсіндіріңдер
және талқылаңдар.
Кез келген аумақтың және туған өлкеміздің экологиялық
проб­лемасын шешу дегеніміз – қалдықсыз технологияны дамыту, өнеркәсіптік, тұр­­мыстық және малшаруашылығынан шыққан
кәріз суларын за­­лал­сыздандыру және тазалау, автокөліктерді,
мұнай өнімдерін пайда­лану барысында қолданылған қалдық суларды тазартып, қайта пайдалану. Ол үшін біз жасыл экономиканы
дамытып, өзіміздің экологиялық мәдениетімізді көтеруіміз керек.
203
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

204.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Өзің тұратын жерде қандай экологиялық проблемалар орын алған?
2. Сендер тұратын аумақтың өзіне тән қандай бірегейлігі бар, түсін­
діріңдер?
3. Туған жердің табиғатын сақтау мақсатында жүргізіліп жатқан ісшараларды түсіндір және ол жердің экологиялық проблемасын шешуге
қандай үлес қосар едің?
Сарамандық жұмыс
Тақырыбы: Мектеп ауласындағы ауаның
ластану деңгейін анықтау
Мақсаты: Мектеп ауласындағы ауаның ластану деңгейін анық­
тап үйрену.
Құрал-жабдықтар: мөлдір жабысқақ үлдір (пленка), медициналық қолғап, қағаз, жапырақ салуға арналған қорап.
Жұмыс барысы
1-тапсырма. Топқа бөлініңдер. Мектеп ауласының әр жерінен (сынып терезесінің жақтауы, жол жиегі, стадион маңы,
жақын тұрғын үйлердің ауласы) жапырақтар жинаңдар.
Жапырақтың үстіңгі бетіне жабысқақ мөлдір үлдірді қойыңдар.
Шаң жабысқан үлдірді жапырақтан ажыратып алып, ақ қа­
ғаздың бетіне жабыстырыңдар.
Екеуіндегі қалып қойған із таңбаларын бір-бірімен салысты­
рың­дар. Қорытынды шығарып, нәтижесін дәптерлеріңе жазып,
жұ­­мысты бағалаңдар.
Нәтижені өңдеу
1. Мектеп ауласының әр жеріндегі жапырақтың ластану дең­
гейінен қорытынды шығарыңдар.
2. Мектеп ауласының ластануын азайтуға байланысты ұсыныс
жасаңдар.
204
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

205.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Åскерту. Жапырақты жинаған кезде медициналық
қолғап киіп алыңдар. Жапырақтың шаңын сілкілемеңдер
және оны сабағынан ұстаңдар. Әр үлескіден жиналған жапырақ үлгілерін жеке қораптарға жинап, қай жерден жиналғанын жазып қойыңдар. Жұмыс аяқталған соң, қолдарыңды сабындап жуыңдар.
ЕСІҢД
Е
Тұрақты
дамудың
маңызын
анықтау
Тұрақты даму
Устойчивое
развитие
Systainable
development
Экологиялық
тұрақты даму
үшін
не қажет?
БІ
Р
КӨ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§56. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРАҚТЫ
ДАМУ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ
ЕСІҢДЕ
Р
Қоршаған
ортаны
қорғаудағы
сенің рөлің
Экологиялық
тұрақты даму
Экологически устой­
чивое развитие
Экологиялық
білім
Экологические
знания
Экологиялық
мәдениет
Экологическая
культура
Ecologically
systainable
development
Ecological
knowledge
Ecological
culture
тұрақты даму дегеніміз не? Брундтланд Комиссиясы қоршаған
орта мен дамудың әрекеттесу стратегиясын зерттей отырып,
«тұрақты даму» ұғымын енгізді.
205
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

206.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Брундтланд Комиссиясы – Қоршаған орта мен дамудың халықаралық комиссиясы (WCED). Комиссия осы ұғымды енгізген Гру Харлем Брундтландтың есімімен аталады. 1983
жылы БҰҰ-ның шешімімен Комиссия шақырылған болатын.
Тұрақты даму (ағыл. sustainable development) – экономикалық
және әлеуметтік өзгеріс үдерісі. Өзгеріс барысында бір-бірімен келісе отырып табиғатты қорғау заңдылықтарын және жеке тұлғаны
дамыту, табиғи ресурстарды пайдалану және инвестициялау. Сонымен бірге адамзаттың қазіргі және болашақтағы сұранысын экологиялық тұрғыдан қанағаттандыру.
Тұрақты даму – қазіргі таңдағы адам мен қоғамның
сұранысын және болашақтағы адамдардың сұранысын қанағаттандыратын дамудың бір түрі.
Тұрақты дамудың негізін экономика, табиғат және адам (қоғам) құрайды. Бұл – тұрақты даму тұжырымдамасының үштігі (158-сурет).
Топқа бөлініңдер. Төмендегі сұрақтарға жауап беріп, хабарлама
дайындаңдар: Қандай экономиканы экологиялық деп атауға болады? Экологиялық сауатты және
мәдениетті адам дегенді қалай
түсінесіңдер? Қандай табиғатты
экологиялық тұрақты деп атауға
болады?
Экономика
Адам
Табиғат
158-сурет. Тұрақты даму
тұжырымдамасының үштігі
Экологиялық тұрақты даму үшін бізден не талап етіледі? БҰҰның қоршаған орта және даму конференциясында (Бразилия,
Рио-де-Жанейро, 1992 ж.) бүкіл дүниежүзі елдеріне болашақтағы
ұрпақтарымыз ғаламдық экологиялық апатқа ұшырамау үшін,
табиғи ресурстарды тиімді және дұрыс пайдалануымыз қажет деген
экологиялық тұрақты дамуды қамтамасыз ететін талап қойылды.
206
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

207.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Тұрақты даму – табиғи ресурсты ретімен пайдаланып, қоғамның үйлесімді дамуын орнықтырудан туындайды.
Кез келген дамудың негізіне біздің рухани адамгершілігіміз
жатады. Рухани және экологиялық сана-сезім – қоршаған ортаны
қорғаудың қажет екендігін түсіну. Бұл дегеніміз өсімдіктер мен
жануарларды немесе жалпы планетамызды қорғауға міндеттіміз
деген жауапкершілікті түсіну. Бұл жерде экологиялық мәдениеттің
рөлі жоғары болу керек.
Экологиялық білім дегеніміз – адамның қоршаған ортаға қалай
әсер ететіндігін түсіну және экологиялық апатты болдырмау жолдарын табу.
Экологиялық тұрақты даму үшін білім мен ізденіс қандай рөл атқарады?
Өздерің тұратын аймақтағы табиғи нысандарды атап, экологиялық
тұрақты дамуды іске асырудың іс-шараларын әңгімелеңдер. Мысал
келтіріңдер.
Планетамыздың тағдыры біздің экологиялық сауаттылығымыз бен мәдениеттілігімізге байланысты екенін ұмытпаңдар.
Жоғарыдағы суреттерге қандай атау берер едіңдер? Өз ұсыныстарыңды
айтып, оған қысқаша түсініктеме беріңдер. Қысқаша шығарма құрастырыңдар. Орындаған жұмыстарыңды талқылап, жауаптарыңды бағалаңдар.
207
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

208.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Экологиялық тұрақты дамудың стратегиясын орындау – Жер
бетіндегі адамдардың маңызды міндеттерінің бірі. Табиғи ресурстарды сақтау мен қорғау және оларды тиімді пайдалану, табиғи
теп-теңдікті сақтау, қоғамның экологиялық тұрақты дамуын қамтамасыз ету – әр азаматтың абзал борышы.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Тұрақты дамудың қандай қағидаларын атап бере аласыңдар?
2. Не себепті экологиялық тұрақты даму адамдардың негізгі міндетіне
жатады? Мысал келтіріңдер.
3. Тұрақты даму тұжырымдамасының үштігін бағалап, өздерің тұратын
аудан тұрғысынан мысал келтіріңдер. Жауаптарыңды талқылаңдар
және бір-біріңнің жауаптарыңды бағалаңдар.
ЕН
Р
Й
ЕСІҢД
Е
Экологиялық
қозғалыстың
мақсатын
анықтау
Р
КӨ
Экологиялық
қозғалыстың
рөлі
Р
Ү
§57. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚОЗҒАЛЫС ЖӘНЕ ҰЙЫМ
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕСІҢДЕ
Р
Жергілікті
жердегі
экологиялық
қозғалыстың
жұмысы
Экологиялық
қозғалыс
Экологиялық
ұйым
Табиғатты қорғау
үйірмесі
Табиғатты
құтқару
Экологическое
движение
Экологическая
организация
Природоохранный
кружок
Спасение
природы
Ecology
movement
Ecological
organization
Nature protection
circle
Rescue of
the nature
208
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

209.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Экологиялық қозғалыстың мақсаты мен міндеті. Кез келген­
экологиялық қозғалыстың немесе ұйымның жұмыс істеуі мен дамуы алдымызға қойған­ мақсат-міндеттердің өзектілігіне тікелей
байланысты. Эколо­гиялық ұйымның алдына қойған мәселелер
шешіліп, өзекті­лігін жойған күннен бастап ұйым да өз жұмысын
аяқтайды.
Әртүрлі қоғамдық экологиялық ұйымдардың алдына қойған
мақсаты мен міндетінде өзіндік айырмашылықтар бар. Барлығына
тән ортақ мәселе ретінде табиғи қоршаған орта алынып, тірі және
өлі табиғатты қорғауда қоғамның, мемлекеттің және әртүрлі
ұйымның іс-әрекеті қарастырылады (159-сурет).
Экологиялық тәрбие, білім, мәдениет
Табиғатты қорғаудағы қоғамдық бақылау
Экологиялық дағдарысты болдырмау
Табиғатты қорғау заңнамасын жетілдіру
Өсімдік және жануарлар дүниесін қорғау
Қауіпті және зиянды өндірістерді жабу
Экологиялық жүйені қорғау
159-сурет. Экологиялық қозғалыстың мақсаты мен міндеті
Топқа бөлініңдер. Экологиялық қозғалыстың мақсаты мен мінде­ттеріне байланысты хабарлама және таныстырылым (презентация)
дайындаңдар. Жұмысты талқылап, бағалаңдар.
Экологиялық ұйымдар алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне
жету үшін тиімді әдістерге сүйенеді. Оларды таңдап, бағдар­лама
құруына байланысты қажетті нәтижелерге қол жеткізеді.
14–3481
209
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

210.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Экологиялық ұйымдар қоршаған ортаның ластанып жатқандығын халыққа жеткізу үшін әртүрлі наразылық шараларын
өткізеді. Сонымен бірге дүниежүзілік немесе аймақтық жағдайды
жақсартудың жолдарын ұсынып, оның орындалуын талап етеді.
5 маусым – Дүниежүзілік қоршаған ортаны қорғау күні.
Топқа бөлініп, «Туған өлкемнің қоршаған ортасын қорғау» деген постер
құрастырыңдар. Орындалған жұмысты талқылап, бағалаңдар.
Дүниежүзінің және Қазақстанның экологиялық ұйымдары.
Дүниежүзілік экологиялық ұйымның алдына қойған мақсаты –
планетамыздың табиғатын қорғау және сақтап қалу. Сол үшін
адам мен табиғаттың қарым-қатынасын жақсарту жолында жұмыс
істейді.
Дүниежүзіндегі ең әйгілі табиғатты қорғау ұйымы – Greenpeaсe. 1971
жылы кішігірім топтан құрылған белсенділер соғыс пен зорлық-зомбылыққа қарсылық көрсетіп, Канаданың Ванкувер қаласынан балықшылар
кемесіне отырып ашық мұхитқа шықты. Соғысқа қарсы белсенділердің
ойынша, осындай іс-әрекет арқылы планетамызға көптеген пайда
келтіре алады деп сенді. Олар Аляска түбегіндегі жерасты жарылысы
болатын кішігірім аралға жол тартты. Белсенділер өздерінің командасын
Green + peaсe = Greenpeaсe (Жасыл әлем) деп атады (160-сурет).
160-сурет. Олар алғашқылар болатын
210
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

211.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Экологиялық қозғалыстың белсенді мүшесі болу дегенді қалай түсінесіңдер? Экологиялық акцияларға қатысып көрдіңдер ме? Қоршаған
ортаны қорғау акциясына қатысу не үшін маңызды болып есептелінеді?
Өздерің тұратын қалада, ауылда немесе мектепте қандай экологиялық
акцияға қатыстыңдар?
Табиғаттың биологиялық алуан түрлілігін қорғауда «Дүние­
жүзілік жабайы табиғатты қорғау» фонды, «Халықаралық Жасыл
Крест», «Халықаралық табиғатты қорғау мен табиғат ресурс­тары»
ұйымы және басқа аймақтық табиғатты қорғау ұйымдары айналысады (161-сурет). Халықаралық ұйымдар табиғатты қорғау жұмысын
жүргізу үшін, мемлекеттердің саяси жүйесіне қарамастан, ол жер­
дегі табиғатты қорғау ұйымдарымен тығыз байланыс жасап, ортақ
мәселені шешуде өзара біріге алады.
161-сурет. Халықаралық табиғатты қорғау нышандары (символдары)
Топқа бөлініңдер. «Дүниежүзілік жабайы табиғатты қорғау»
фонды, «Халықаралық Жасыл Крест», «Халықаралық табиғатты
қорғау және табиғат ресурстары» ұйымының жұмысы туралы
хабарлама дайындаңдар. Жұмыстарыңды талқылап, бағалаңдар.
Қазақстан Республикасы да көптеген халықаралық экологиялық
ұйымдардың жұмысына белсенді араласады. Еліміздегі алғашқы
экологиялық ұйымдарға «Невада – Семей» ядролық қаруға қарсы
қозғалысы, «Арал», «Табиғат» экологиялық қозғалысы, «Кас­
пий табиғаты» және басқаларын жатқызуға болады. Табиғатты
қорғауда «Жасыл құтқарушы» («Зеленое спасение») экологиялық
211
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

212.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
қоғамы, «Эко-Образ», «PosadiDerevo.kz» қоғамдық бірлестіктері
және аймақтық экологиялық ұйымдар елеулі жұмыстар атқаруда.
Жалпыұлттық «Мәңгілік ел» идеясының 7-ші құндылығы
«Жалпы әлемдік және аймақтық мәселелерді шешудегі ұлттық
қауіпсіздік пен біздің еліміздің жаһандық қатысуы» деп аталады.
Яғни еліміздің экологиялық қауіпсіздігі ең маңызды мәселелердің
біріне жатады. Әртүрлі қоғамдық экологиялық ұйымдар мен қоз­
ғалыстар еліміздің табиғатын қорғауда және табиғи ресурстарды
тиімді пайдалануда өз септігін тигізуде.
Өздерің тұратын жердегі табиғатты қорғау ұйымдары туралы ақпарат
табыңдар. Мектептеріңде экологиялық табиғатты қорғау үйірмесі жұ­
мыс істей ме?
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Экологиялық қозғалыстың мақсаты мен міндетін атап беріңдер.
2. Экологиялық ұйымдар қандай мақсатпен құрылады, түсіндіріңдер.
Мысал келтіріңдер.
3. Қазақстандағы экологиялық ұйымдардың маңыздылығын бағалаңдар.
Бір экологиялық ұйым туралы қысқаша шығарма жазыңдар.
Сарамандық жұмыс
«Мен және табиғат» әлеуметтік сауалнамасы
Мақсаты: Адамның табиғатқа де­ген көзқарасын анықтау.
Құрал-жабдықтар: сауалнама парақтары, сауалнаманың қоры­
тын­дысына арналған парақ.
Жұмыс барысы
1. Топқа бөлініңдер. Парақтарды алып, сауалнама жүр­
гізіңдер. Достарыңа «Мен және табиғат» атты әлеумет­тік
сауалнама сұрақтарына ауызша жауап беруді ұсыныңдар. Сұ­
рақтарды мүмкіндігінше тұспалдап қойыңдар, жауап беру­ші (рес­
пондент) сенің қандай жауап күтіп тұрғаныңды бірден сезбей­тіндей
болсын. Сұрақ­тың жауабына: «иә», «жоқ», «білмеймін», «үнемі
емес», «күмәнім бар», «қиналып тұрмын» деген жауаптарды да жа­
зып­қойсаңдар болады. Жауап берушілердің санына шектеу жоқ.
212
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

213.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
«Мен және табиғат» сауалнамасы
Сұрақтар
Респонденттер
№
1
1
Табиғатқа деген көзқарасың қандай?
2
Әдемі құбылыстарды қарапайым
құбылыстардан ажырата аласың ба?
3
Айналаңды қоршаған сұлулықты үнемі сақтап
қалуға тырысасың ба?
4
Мектепке келе жатқанда айналаңды қоршаған
табиғат көріністеріне мән бересің бе?
5
Сенің көңіл күйің табиғатқа тәуелді ме?
6
Мектепке келе жатқанда немесе саябақта
серуендеп жүргенде табиғат көріністерінің
өзгерісіне мән бересің бе?
7
Егер сенің құрдастарың ағаштың бұтағын
сындырып, гүлді жұлып, құстың ұясын бұзып
жатса, ескерту жасайсың ба?
8
Бағбаншылықпен айналысу саған ұнай ма?
9
Кітап оқыған кезде, табиғатты суреттеген
жерлерін мұқият оқисың ба?
10
Табиғат көріністері бейнеленген суреттер саған
ұнай ма?
11
Табиғатқа арналған музыкалық шығармаларды
білесің бе?
12
Табиғат туралы өлең немесе тақпақ
құрастырып көрдің бе?
13
Үй жануарларына қалай қарайсың?
14
Бөлме гүлдеріне су құйып тұрасың ба?
15
Табиғаттың, ағаштың, гүлдің немесе
жануардың суретін салу саған ұнай ма?
2
3
4
5
213
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

214.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
2. Сауалнаманың нәтижесін өңдеп, алынған нәтижелерді талқылап сараптама және қорытынды шығарыңдар.
Сауалнама нәтижесін өңдеп сараптама жасағаннан
кейін, табиғатқа деген көзқарасты жақсартуға бағытталған
нақты ұсыныс берілуі керек.
Сауалнаманы өңдеуге арналған ұсыныс-парағы
1. Сауалнаманы өңдеу.
«Иә» – 2 балл беру;
«Жоқ» – 0 балл;
«Білмеймін», «Үнемі емес», «Күмәнім бар», «Қиналып тұрмын»
деген жауаптарға – 1 балл.
25–30 балл жинағандар – Табиғатты жақсы көресің және оны
аялайсың. Сезімталсың.
30–20 балл – Жалпы алғанда табиғатқа деген көзқарасың
жақсы, алдағы уақытта табиғатты қорғауға белсендірек аралас.
8–10 балл – Сен табиғатқа жақынсың, оны түсінесің, табиғи
ортада болу саған ұнайды.
2. Анкета жауаптарын талқылап, қорытынды жасаңдар.
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

215.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
215
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

216.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕН
Р
Й
ЕСІҢД
Е
Ғылыми
идеяны
модельден
ажырата
білу
Р
Ү
§58. МАҢЫЗДЫ ӨНЕРТАБЫСҚА НЕНІ
ЖАТҚЫЗУҒА БОЛАДЫ?
Р
КӨ
Дүниені
өзгерткен
маңызды
жаңалықтардың
мәні
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕСІҢДЕ
Р
Вакцинацияның
және басқа
жаңалықтардың
адам үшін
мәні
Ғылыми идея
Өнертабыс
Маңызды жетістіктер
Научная идея
Scienti c idea
Изобретение
Invention
Значимое достижение
Signi cant achievement
Өнертабысқа нені жатқызуға болады? Дүниежүзінің көптеген
ғалымдары, өнертапқыштары және құрастырушылары жаңа идеялар ұсынып, оны жетілдіріп, әлемнің ары қарай дамуы үшін елеулі
еңбек етуде.
Көптеген адамдар құр идеяны өнертабыс деп ойлайды. Өнертапқыш деп жаңалық ашқан адамды емес, оны дәлелдеп, іске
қосқан адамды атайды. Егер де өнертапқыш біреудің идеясын пайдаланып, оны ұзақ еңбек етудің арқасында өндіріске қосқан болса,
оны «өнертабыс» деуге болады.
Кейде құнды өнертабыстар бұрын жасалған өнертабыстардың
жетілдірілген нұсқасы болуы да мүмкін. Статистика бойынша барлық
өнертабыстардың 95–98%-ы осылай жасалады. Тек 2–5%-ы – бұрынсоңды болмаған өнертабыстар, яғни аналогтары мен прототиптері
жоқ өнертабыстар.
Жаңалық ашудың маңызы өте зор. Біз оларды пайдаланамыз,
көзқарасымызды және ойымызды өзгерте аламыз. Енді медицина
мен техникадағы кейбір жетістіктерге тоқталайық.
216
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

217.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Вакцина және антибиотиктер. Медицина планетамыздағы
миллиондаған адамдардың өміріне араша түсуде. Қазіргі кезде
денсаулық сақтау саласында қызмет ететін мамандар вакцинаның
ашылуын медицина тарихындағы ең ма­ңызды жетістіктердің біріне
жатқызады. Әлсіз ауру тудырғыш микро­ағ­заны денеге егу арқылы
көптеген аурудың алдын алуға болады. Кейбір ғалымдардың пайымдауынша, бүгінгі күні адам өмірін сақтап қалуда вакцинаға тең
келері жоқ.
Ағылшын дәрігері Эдвард Дженнер 1803 жылы
ең бірінші шешекке қарсы вакци­на­ ойлап тап­
ты. Адамға әсер көрсетпейтін сиыр ауруы­ның
вирусын егу арқылы бұл ауруға қарсы имму­нитет
қалып­тас­тырды.
Интернет ресурстарын және басқа да білім көз­­
дерін пайдаланып, өте қауіпті жұқпалы шешек,
по­лио­миелит (жұлынның қабы­нуы), қызылша,
қызамық, көкжөтел сияқты ауру­лар туралы ақ­
паратты табыңдар. Не себепті алдын ала егу жа­
салады? Тапқан ақпараттарыңды тал­қылаң­дар
және баға­лаңдар.
Эдвард Дженнер –
шешекке қарсы
вакцинаны ойлап
тапты
Медицинадағы ерекше ашылулардың қа­та­­­рына антибиотиктерді
де жатқызамыз. Пе­ни­циллинді 1928 жылы Александр Флеминг
ашқан болатын. Пенициллин, толық атауы бензилпенициллин –
түрлі микробтарға қарсы, іріңді жараны, өкпе қабынуын, баспа,
соз және бас­қа ауруларды емдеуге қолданылатын антибиотик.
XIX–XX ғасырдағы атақты өнертапқыштардың қатарына аме­
ри­кандық физик, инженер, электротехника және радиотехника сала­рының маманы Никола Тесланы жатқызуға болады. 1888
жылы алғаш рет қашықтықтан қозғалтуды дәлелдеді. 1893 жылы
тол­қынды қауіпсіз электр тогын ойлап тапты.
Топқа бөлініңдер. Ең маңызды деген ашылулар мен өнертабыстардың қажеттілігін талқылаңдар – электрлену, авиакөлік, теле­
фон, интернет, компьютер, баламалы энергетика, жасанды мата,
биотехнология, банкомат, терминал төлемі және т.б.
217
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

218.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Барлық өнертабыстар адамзаттың дамуында өзіндік ізін қалдыруда. Олардың барлығы да маңызды рөл атқарады. Адамзат қоғамы ғылыми жетістіктердің тиімділігін барлық адамдардың бірдей пайдалануына мүмкіндік жасауға тырысуда.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Адамзат үшін және жеке сен үшін интернеттің маңызын бағала.
Жеке ойларыңмен бөлісіп, бір-біріңнің жауаптарыңды бағалаңдар.
2. Қалай ойлайсыңдар, ғылым мен техниканың жетістіктері барлық
уақытта пайдалы ма? Кейбір өнер туындыларының кері әсерін айтып
бере аласыңдар ма?
ЕСІҢД
Е
Мемлекетіміз­
дің дамуындағы
ғылымның рөлін
анықтау
Қазақстандық
ғылымның
жетістіктері
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§59. ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІ
Р
КӨ
ЕСІҢДЕ
Р
Мемлекетіміздің
дамуындағы
жаратылыстану
ғылымының рөлі
Отандық ғылым
Ғылыми ұйым
Ғылым академиясы
Отечественная наука
Domestic science
Научная организация
Scienti c organization
Академия наук
Academy of Sciences
Қазақстандағы ғылымның дамуы. XXI ғасырдың жоғары білім
туралы дүниежүзілік декларациясында жоғары білім мен ғылымизерттеу мекемелері осы заманға сай және оның кәсіби білікті ма218
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

219.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
мандары болмаса, бірде-бір мемлекет тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз ете алмайды деп атап көрсетілді.
Қазақстан – мықты ғылыми-техникалық әлеуеті бар мемле­кет­
тердің бірі. Елімізде физика, ғарыштық зерттеу, тау-кен өн­ді­рісі,
биология, жоғары молекулалық қосылыс, адамның био­химиясы
және физиологиясы, жануарлар мен өсімдіктерді зерт­­­теу, география, ботаника, тамақтану және гигиена т.б. ғылыми-зерт­теу
орталықтары бар. Қа­зақ­стандық ғалымдардың жұмысы дүние­
жүзілік деңгейде танылған. Солардың арасында геология, түсті металлургия, химия және басқа ғылым салаларын ерекше атап өтуге
болады.
Көптеген ғылыми ұйымдардың үйлестірушісі – Қазақстан Рес­
пуб­­ликасының Ұлттық Ғылым академиясы (162-сурет).
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасы экономикасының
даму ерекшелігіне байланысты ғылыми-техникалық бағытқа көбі­
рек көңіл бөлуде. Олар: физикалық, химиялық және ақпараттық
техно­ло­гия­лардың көмегімен минералды шикізаттарды игеру және
тере­ңірек өңдеу, ақпараттық технологияны дамыту, жаңа жоғары
162-сурет. Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым академиясы
219
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

220.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
молекулалық заттарды құрастыру, ғарыштық мониторингті және
геоақпараттық технологияны пайдалану, таза материалдар мен
құй­­маларды өндіру, ғылыми-технологиялық биологияны дамыту,
био­технология және гендік инженерия және атом технологиясы
­салалары.
Ойланыңдар, не себепті елімізде салалық ғылыми ұйым­дардан басқа
Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым академиясы жұмыс іс­
тейді? Ол қандай қызмет атқарады? Талқылаңдар және бір-біріңнің жа­
уаптарыңды бағалаңдар.
Республикамызда салалық ірі ғылыми орталықтардан басқа
өз саласында алдыңғы қатарлы 5 ұлттық ғылыми орталық жұмыс
істей­­ді (ұлттық ядролық орталық, минералды шикізатты кешенді
өңдеу­дің ұлттық орталығы, биотехнология, радиоэлектроника
және ­байланыс).
Бұлардан басқа академиялық ғылыми-зерттеу институттарын­
да үш ғылыми орталық құрылған: Жер туралы ғылым, байыту­
металлургиясы, биологиялық және астрофизикалық зерттеу орта­
лықтары.
Қазақстандағы ғылыми-зерттеулердің негізгі бағыттары. Жер
туралы ғылыми орталықта Қазақстанның минералды-шикізат
ресур­сының геологиялық-экономикалық болжам картасы жасалды. Геоақпараттық жүйе және гидрологиялық деректер базасы
құ­рас­тырылды. Сонымен бірге жер сілкінісі болуы мүмкін деген
аймақ­тардың физикалық және динамикалық моделі жасалды.
Су мәселесі, география, геоэкология бөлімдері және маман­дан­
дырылған зертханалар, ландшафттану мен табиғатты пайдалану,
геоморфология, геоақпараттық картаға түсіру, туризм географиясы, су ресурстары мәселе­лері­мен айналысады.
Химия-технологиялық ғылымы Қазақстан мұнайын өңдеуде
тиім­ді тәсілдерді ойлап табу және жаңа полимерлерді синтездеумен айналысады.
Биология ғылымы молекулалық және жасуша биологиясын
зерт­теуде үлкен жетістіктерге жетті. Қазақстан Республикасының­
Ұлттық биотехнологиялық орталығында отандық ғалымдардың
атсалысуымен жұқпалы ауруларға қарсы жаңа препараттар
алынды.
220
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

221.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
163-сурет. Қазақтың ақбас сиыры және еділбай қойы –
отандық селекционерлердің мақтанышы
Ауылшаруашылығы ғылымында аймақтың биоклиматтық әлеу­еті ескерілген ауылшаруашылық дақылдарының жаңа сұрыптары
шы­ғарылды. Жемшөп және көгөніс дақылдарының генефонды
құрас­тырылды. Жануарлардың көптеген жаңа асыл тұқымдары
өмірге келді (163-сурет).
Топқа бөлініңдер. Қосымша әдебиеттерді және интернет ресурстарын
пайдаланып, малшаруашылығындағы отандық селекционерлердің же­
тістігі туралы қысқаша баяндама жасаңдар.
Тәуелсіздік жылдары еліміздегі ғылымның да­­му­ына ерекше
көңіл бөлінуде. Жаңа жоғары оқу орындары мен ғылыми зерттеу
орталықтары ашылып, әртүрлі ғылыми жаңалық­тарға қол жет­
кізілуде. Әсіресе техника, медицина, география, ғарыш­тық ғы­лым­
дар қарқындап даму үстінде.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Қазақстандағы зерттеудің негізгі салаларын атап беріңдер. Мысал
кел­тіріңдер.
2. Қалай ойлайсыңдар, жер сілкінісі болуы мүмкін деген аймақтардың
физикалық және динамикалық моделін жасауға еліміз не себепті үлкен
көңіл бөледі? Бір-біріңнің жауаптарыңды талқылап, бағалаңдар.
3. Қазақстан ғылымының болашағына баға беріңдер. Сенің ойыңша,
қай салада жаңа ашылу болуы мүмкін? Жауаптарыңды мысалмен бе­кі­
тіңдер. Бір-біріңді бағалаңдар.
221
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

222.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
ЕСІҢД
Е
Заманауи
зерттеулердің
адамзат үшін
рөлін түсіну және
анықтау
Нанотехнология
Нанотехнология
Nanotechnology
Р
КӨ
Ғылымның
дүниежүзінде
және елімізде
даму перспек­
тивасы және
жетістіктері
БІ
ЛЕСІҢДЕ
Биотехнология
Биотехнология
Biotechnology
Р
ЕН
Р
Й
Р
Ү
§60. БОЛАШАҚТЫҢ ҒЫЛЫМЫ
ЕСІҢДЕ
Р
Болашақта
ғылымды
дамытудың
қажеттілігі
Ғарыштық зерттеулер
Космические исследования
Space research
Дүниежүзіндегі ғылымның дамуы. Ежелгі замандардың өзінде
жаңа құрал-саймандарды ойлап шығаруда, қолөнер туындыларын
жақсартуда, үй салуда, қару-жарақ түрлерін жетілдіруде білім
қажет болды. Ғылымның дамуы шамамен біздің заманымызға
дейінгі V ғасырда ежелгі Грекиядан басталады деп есептеледі. Осы
кездері ежелгі Грекияда табиғатты зерттеуге арналған алғашқы
ғылыми еңбектер пайда болды.
Ғылым XVI–XVII ғасырда ерекше дамыды. Сол кездегі белгілі
ғалымдарға Кеплер, Гюйгенс, Галилей және Ньютонды жатқызуға
болады. Алғашқы институттар мен ғылым академиялары дүниеге
келді. Мысалы, 1662 жылы Лондон корольдік қоғамы, 1666 жылы
Париж ғылым академиясы құрылды.
Болашақтағы ғылымның дамуы. Ғылымның қарқынды дамуы XX ғасырдың үлесіне тиесілі. Әртүрлі саладағы жаңа ғылыми
бағыттар пайда болды: физика, медицина, биология, химия, тех222
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

223.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
164-сурет. Наноөткізгіштер
ника, компьютер технологиясы, нанотехнология, ғарыштық техно­
логияның дамуы адамзаттың Жерден басқа ғарыш кеңістігін
зерт­теуіне мол мүм­кіндік берді. Енді на­но­технология мен биотехнология ғы­лым­дарына тоқталып өтейік.
Нанотехнология – іргелі және қол­дан­балы ғы­лым мен техника саласы.­ Нанотехнологияның өнертабысы – нано­өт­­кіз­гіштер
(олар болашақтың электроникасын қайта жетілдіруге кө­мек­теседі,
164-сурет) және нанопластырь (оны ең қатерлі ісік ауруларын
(обыр) емдеуге қолданады).
Интернет ресурсының көмегімен наноөткізгіш туралы материал табың­
дар. Оны болашақта қайда қолданатындығын талқылаңдар.
Биотехнология – тірі ағзаларды қолдану мүмкіндігін зерттейтін
ғылым.
Басты бағыты – тірі ағзалардың есебінен адамға қажетті материалдар мен өнімдерді шығару. Мысалы, гендік инженерияны
қолданып, трансгендік жануарлар мен өсімдіктерді дүниеге әкеледі.
XXI ғасыр ғылымының негізгі міндеттерінің бірі – Жердегі
тіршілікті сақтап қалу. Әртүрлі ғылымдардың түйіскен жерінде
жаңа ғылымдар пайда болуда. Тіршілік туралы ғылым, ядролық
физиканың жетістігі, термоядролық реакцияны басқару арқылы
жасанды микрокүн жасау, планетааралық химиялық әсерді зерттеу, космология және гендік инженерия адамзат қоғамы алдындағы
күрделі мәселелерді шешуге көмектеседі.
223
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

224.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
165-сурет. FlavrSavr
қызанағы
Гендік инженерия генети­ка­лық ауруларды жеңумен бірге адам­ның қартаю
үде­рісін тоқтатумен айналысады. Қазіргі
кезде ғалымдар жасушаға қа­уіп­сіз генотерапия әді­сін әзірлеуде. Генотерапия әдісі
ойдағыдай тәжірибеден өткен соң, қарт
адамдардың ағ­за­­сындағы зақымданған
генді ауыстыруға мүмкіндік туады.
FlavrSavr қызанағы – алғашқы гене­
ти­ка­лық жолмен алынған өнім. Дүние­жү­
зінде және Қазақстанда сатылымға шы­ғарылған трансгендік өсімдіктер аз емес
(қызанақ, картоп, орамжапырақ, жүгері,
астық дақыл­дар, 165-сурет).
Топқа бөлініңдер. Интернет ресурстарын және қосымша әде­би­еттерді пайдаланып, трансгендік өсімдіктер туралы ақпа­рат­тарды
табыңдар. Алынған ақпараттарды талқылап, «Транс­генді өсім­
діктер мен жануартекті тамақтарды пайдалану зиян ба әлде
зиян емес пе?» деген сұраққа жауап беріңдер.
ғылым болашақта азық-түлік тапшылығы мен қатерлі ауруларды жеңуге көмектеседі.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Негізгі ұғымдарға түсініктеме беріңдер: нанотехнология, биотех­но­
логия, гендік инженерия.
2. Қалай ойлайсыңдар, гендік инженерия адамзатты азық-түлікпен
қамтамасыз ету мәселесін шеше ала ма? Мысал келтіріңдер, пікірлеріңді
талқылап, бір-біріңнің жауаптарыңды бағалаңдар.
3. Дүниежүзінде және Қазақстанда ғарыштық ғылымның дамуын
бағалаңдар. Бұл ғылымның болашағы қандай болады деп ойлайсыңдар?
Жауап беру үшін интернет ресурстарын пайдаланыңдар. Талқылап,
жауаптарыңды бағалаңдар.
224
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

225.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Сарамандық жұмыс
Тақырыбы: Әлем тірегі – ғылым
Мақсаты: Ғылымның әртүрлі саласына зерттеу жүргізіп, эссе
ретінде сипаттама беру, оқушыларда шығармашылық және сыни
ойлауды дамыту.
Ресурстар: Ұсынылған зерттеуге байланысты оқу құралы және
қосымша әдебиеттер, А3 форматтағы парақ, фломастер.
Жұмыс барысы
1-тапсырма. Өзіндік жұмыс. Берілген тақырыпқа зерттеу­
жүргізуде ең маңызды деп есептегеніңе қысқаша эссе жа­з
(кестеде берілген тақырып бойынша). Зерттеу түрін таң­
дап, өз шешіміңе түсініктеме беріңдер. Кестеде берілген та­
қырыптарға қосымша нұсқаулар ұсынуға болады.
№
Зерттеудің атауы
1
Физика
2
Астрономия
3
География
4
Биология
5
Экология
6
Медицина
7
Информатика
8
Энергетика
9
Робот жасау
10
Көлік
11
Ғарыш
12
Фармацевтика
13
Сенің нұсқаң
Зерттеудің қажеттілігі
2-тапсырма. Топтық жұмыс. Өз беттеріңше жазған эсселеріңді
талқылаңдар және бағалаңдар. Жазған эсселеріңе байланысты
«Әлем тірегі – ғылым» тақырыбына пос­тер құрастырыңдар. Бірбіріңді бағалаңдар.
15–3481
225
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

226.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Глоссарий
А
Автотрофтар – бейорганикалық заттардан органикалық заттарды
синтездейтін ағза (организм).
Агрегаттық күй – заттың бір күйден басқа бір күйге ауысуы (газдан
суға, судан газға немесе судың қатты күйге ауысуы).
Ампер – халықаралық бірлік жүйесіндегі электр тогының күшін
өлшейтін бірлік. Халықаралық бірлік жүйесіндегі негізгі жеті өлшем
бірлігінің біреуі.
Антициклон – атмосфералық қысымы жоғары аймақ. Солтүстік
жар­­тышарда сағат тілімен, Оңтүстік жартышарда сағат тіліне қарсы
қозғалады.
Ақуыз – молекулалары өте күрделі болатын аминқышқылда­рынан
құралған органикалық зат; тірі ағзаларға тән азотты күрделі органикалық
қосылыс.
Артериялық қан қысымы – артерияда қан тудыратын қы­сым; жүрек
жұмысы кезінде қанның тамыр қабырғасына түсіре­тін қысы­мы. Қан
қысымы жүрек циклінің әртүрлі кезеңдерінде өзгереді.
Астрономия – аспан денелерінің және аспан жүйесінің пайда болуын,
қозғалысын, орналасуын, құрылысын зерттейтін Ғалам туралы ғылым.
Атмосфералық қысым – атмосфераның жер бетіне және онда­ғы
заттарға түсіретін қысымы. Ол барометрмен, яғни сынап бағана­сының
биік­тігімен (мм сын. бағ.), СИ жүйесінде паскальмен (Па), ал метеорология ғылымында гектопаскальмен (гПа) немесе миллибармен (мб)
өлшенеді.
Антропогендік орта – адамдар өзгерткен табиғи орта.
Атлас (географиялық) – географиялық карталардың жинағы.
Атом – химиялық элементтің қасиетін сақтайтын ең кіші бөл­шегі.
Микроскоп арқылы көруге болады.
Ауа райы – атмосфераның төменгі қабатындағы қысқа мерзім­дегі
жай күйі.
Аэрозоль: 1. Тығыздығы төмен газды ортадағы қатты және сұ­­йық
ұсақ бөлшектер. 2. Қысымы бар арнайы құтыда сақталған дәрі­лік немесе
косметикалық сұйық препарат.
Б
Баламалы энергия – энергияны дәстүрлі көздерінен (кө­мір, мұнай,
газ) емес, Күннен, желден, геотермиялық қайнардан алынатын энергия.
Барометр анеройд – атмосфералық ауаның қысымын өлшейтін құрал.
Сынап барометріне қарағанда сұйықты пайдаланбайды.
226
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

227.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Биогеография – жер шарындағы тірі ағзалар және олардың топ­та­
рының таралуы мен орналасу заңдылықтарын зерттейтін ғы­лым саласы; өсімдіктер мен жануарлардың жер шарында таралуы мен олардың
мекендеу сипатын зерттейтін ғылым.
Биогеоценоз – өмір сүру ортасы ұқсас, белгілі бір аумақта өсетін
өзара байланысты түрлердің тіршілік ортасы.
Биология – жаратылыстану ғылымдарының бір саласы. Тірі ағзаларды
және олардың қоршаған ортамен арақатынасын зерт­тейтін ғылым.
Биометеорология – атмосферада болып жатқан физикалық және
хи­миялық үдерістердің әсерін зерттейтін ғылым. Климат немесе ауа
ра­йының әсері.
Биотехнология – тірі ағзалар мен биологиялық үрдістерді өн­­­­ді­­­­­­ріс­­
те пайдалану; экономикалық құнды заттарды алу үшін ген­ және жасуша деңгейінде өзгертілген биологиялық нысандар­­ды­ (объек­ті­лер­ді)
құрастыру технологиялары мен пайдалану жө­ніндегі ғы­лым­ жә­не өн­ді­
ріс саласы.
Биосүзгі – ағынды суларды биологиялық әдіспен тазалау үшін са­
лынған ғимарат. Суды тазалау – оны белсенді микробиологиялық қабат
жабылған сүзгі арқылы өткізу немесе қолдан жасалған тазалағыш –
ағзалар егілген кеңістік арқылы өткізумен жүзеге асады.
Биотоп – құрлық немесе суқойманың биоценоздары мекендейтін
орта жағдайлары біртектес аумақ. Екі мағынада қолданылады: 1) нақ­
тылы, экологиялық жағдаймен сипатталатын, нақтылы био­ценоз түр­
ле­рі мекендейтін аймақ; 2) нақты ағзалардың немесе олардың қа­
уым­дас­тығының тіршілік етуіне барынша ыңғайлы қоршаған орта
фак­тор­ларының жиынтығы.
Биофизика – биологиялық физика – тірі ағзаларда жүретін фи­зи­ка­
лық және физикалық-химиялық үдерістерді, сонымен бірге биология­лық жүйелердің ультрақұрылымын зерттейтін ғылым.
Биохимия – тірі ағзалардың химиялық құрамын, ондағы биохимия­
лық қосылыстардың синтезделу жолдарын, заңды­лықтары мен қасиет­
терін, молекулалық құрамын, жасушалардың биологиялық, биохимия­
лық және физиологиялық қызметін зерт­тейтін ғылым.
В
Вакуоль бос, қуыс деген мағынаны білдіреді. Жасушаның орталық
бөлігіндегі жасуша шырынымен толтырылған қуыс.
Г
Галактика – ғаламды құрайтын, өлшемдері өте үлкен жұлдыздар мен
жұлдыздар шоғырының жүйесі. Күн жүйесі Құсжолы галактикасында
орналасқан.
227
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

228.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
География грек тілінде жерді сипаттап жазамын деген ма­ғынаны
білдіреді. Табиғат және қоғам құбылыстарының жер бетінде таралу
заңдылықтарын зерттеумен айналысатын ғылым.
Генетика – ағзалардың тұқымқуалаушылығын және өзгер­гіштігін
зерттейтін ғылым.
Гендік инженерия – генетикалық және биохимиялық әдістердің
көмегімен түраралық кедергілері жоқ, тұқым қуалайтын қасиет­тері өз­
геше, табиғатта кездеспейтін жаңа гендер алу; молекулалық био­логияның
бір саласы.
Гидроксидтер – құрамында бір немесе бірнеше гидроксил тобы бар
бейорганикалық заттар.
Гипотеза – «жорамал» деген мағынаны білдіреді. Дәлелдеуді талап
ететін тұжырым.
Голджи жүйесі – жасуша биосинтезінің өнімдерін түзілу және тасымалдау қызметін атқаратын мүшесі.
Графит – көміртектің (С) Жер қыртысында ең жиі кездесетін мине­
ралдың бір түрі. Табиғатта кристалы жетілген графит (грек. grapho – жазамын) сирек ұшырайды, көбінесе қабыршақ, түйіршік, кейде домалақ
күйінде кездеседі.
Ғ
Ғалам – алуан түрлі формада болатын әрі ұдайы өзгеріп отыратын,
кеңістік пен уақыт бойынша шеті де, шегі де жоқ бүкіл дүние. Ғаламды
зерттеумен тікелей шұғылданатын ғылым – астрономия.
Ғылым академиясы – ғылыми-зерттеу мекемесі немесе ғылыми-зерт­
теу мекемелерін біріктіретін қоғамдық ұйым.
Ғылымдардың интеграциясы – әртүрлі ғылымдардың бірігуі. Кейбір
мәселелерді шешуде бірнеше ғылым бірігіп жұмыс істейді.
Д
Даражарнақтылар – гүлді өсімдіктердің екі класының бірі. Даражарнақтылардың қосжарнақтылардан айырмашылығы жеміс ұрығын­
дағы тұқымжарнағы біреу ғана болады.
Демография – халықты сипаттап жазу деген мағынаны білді­реді.
Халықтың саны, құрылысы, өсуі, орналасуы және т.б. туралы ғылым.
Доминант – үстемдік ету деген мағынаны білдіреді. Белгілі бір жердегі
жануар, өсімдік түрінің басымдық танытуы, санының көп болуы.
З
Зерттеу нысаны – зерттеуге немесе оқып-үйренуге таңдап алынған
тірі немесе өлі зат, құбылыс немесе үдеріс.
228
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

229.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Зерттеу пәні көбінесе «Не зерттеледі?» деген сұраққа жауап береді. Ол
ерекше мәселелер, нысанның жеке бір бөлігі, оның ерекшелігі, қасиеті
болуы мүмкін. Мысалы, зерттеу нысаны көл болса, зерттеу пәні көлдің
фау­насы, флорасы, гидрологиялық режимі немесе экологиясы болуы
мүмкін.
ЗЖОЖҚЕ – зерттеудің және орындалған жұмыстың қауіпсіздік
ережесі.
Зоология – жануарлар ағзасының құрылысын, жеке дамуын, систематикасын, Жер бетінде таралуын, басқа ағзалармен қарым-қатынасын,
тіршілік ортасымен байланысын анықтайтын және тарихи даму заң­
дылықтарын зерттейтін ғылым; биология ғылымының бір саласы.
И
Индикатор – қышқылдар мен сілтілерде түсін өзгертетін зат.
Интекцидтер – зиянды жәндіктерді жоюға қарсы қолданатын улы
химиялық препарат.
К
Кайнозой эрасы – жер дамуының соңғы 60-70 млн. жылын­қамтитын
ең жаңа (кембрийге дейінгі дәуірден есептегенде үшін­ші) эрасы; үш
кезеңге — палеоген, неоген, антропоген дәуірлері деп үш кезеңге бөлінеді.
Картодиаграмма – карта бетіндегі аумақтық бөліктің белгілі бір
статистикалық көрсеткішінің жалпы жиынтығын (кейде құрылымы
мен динамикасын) графикалық кескіндеменің (диаграмма) көмегімен
көрсететін карта.
Консументтер – (лат. consumo – тұтынамын), тұтынушылар – қоректік
тізбекте фотосинтез   жүргізетін өндіргіштер (продуценттер) түзетін дайын органикалық заттарды пайдаланатын ағзалар. Консументтер тобына барлық адам, жануарлар түрі, микроағзалардың біраз тобы, паразит және жәндік жегіш өсімдіктер жатады.
Концентрат – бастапқы күйіне қарағанда пайдалы компоненттері
көбірек өнім.
Кулон – электр зарядының мөлшерін өлшейтін бірлік (электрдің
мөлшері).
Қ
Қайраң – материктер мен аралдардың теңіз немесе мұхит сулары
шайып жатқан суастындағы ойпатты таяз бөлігі.
Қалдық су – суармалы жерлерде, елді мекендер мен өнеркәсіп орын-
229
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

230.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
дарында пайдаланған сулар. Адамның іс-әрекетінің нәтиже­сінде құрамы
өзгерген лас сулар.
Қалпына келетін ресурс табиғи ортадан алынған сайын сарқыла
беретін ресурстардың қатарына жатады. Алайда белгілі бір жағдайда
қалпына келтіруге болатын ресурстар (таза ауа, тұщы су, құнарлы
топырақ, өсімдік, жануарлар әлемі).
Қалпына келмейтін ресурс – қалпына келмейтін (минералдық)
ресурс­тар (қазып алынатын отын, металдық минерал шикізаттар (темір,
мыс т.б). Бұлар табиғи үдерістердің нәтижесінде орны тол­майтындықтан
сарқылады.
Қолданбалы ғылым – ғылыми жетістіктерді күнделікті өмірде,
практикалық мақсатқа пайдалануға бағыттайтын ғылымдар жиынтығы.
Қосжарнақтылар – гүлді өсімдіктер класының бірі. Жеміс ұрығын­
дағы тұқымжарнағы екеу.
Л
Лакмус – табиғи жолмен пайда болған бояу. Бейтарап сулы ортадағы
түсі күлгін. Қышқылды ортада қызыл, сілтілі ортада көк түске өзгереді.
Тәжірибе үшін көбінесе лакмус қағазын қолданады.
Лизосома – жануарлар мен саңырауқұлақ жасушасының органелласы, жасуша ішінде асқорыту қызметін атқаратын және гидролиттік
ферменттердің қор ретінде жиналатын орны.
Льянос – Оңтүстік Американың солтүстік-шығысындағы, Ориноко өзенінің сол жақ жағасындағы өзіне тән өсімдік жамылғысы бар жа­
зықтар. Бұл теңіз бетінен 400 м жоғары орналасқан. Льянос нағыз саванна типіне жатады. Мұнда шөпті өсімдіктер бар, олар жаңбырлы жылдары
керемет қалың болып өседі де, қуаңшылық кезде қурап қалады.
М
Май (биолог.) – органикалық қосылыстар; негізінен глице­рин мен
бірнегізді май қышқылдарының күрделі эфирлері. Тірі ағзалардың жасушалары мен тіндерінің негізгі құрамды бөліктерінің бірі; ағзадағы
энергия көзі.
Масштаб – жер бетіндегі өлшенген қашықтықты қағаз бетіне түсіру
үшін кішірейту дәрежесі.
Магмалық жыныстар – жер қабатында магманың суып қа­таюынан
немесе жанартаулардан төгілген лаваның суып қатаюынан пайда болады. Магмалық тау жыныстары әртүрлі белгілеріне – пайда болу
ерекшеліктеріне, химиялық кұрамына, минералдық құрамына т.б. қарай
жіктеледі. Шығу және қатаю жағдайларына қарай олар тереңдік немесе интрузивтік және төгілме немесе эффузивтік болып бөлінеді.
230
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

231.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Магнитті байыту – Магниттік байыту әдісі магниттік сезгіштігі
әртүрлі минерал бөлшектеріне магнит өрісінің әсер ету құбылысына не­
гізделген. Ұсақталған минерал бөлшектерін магниттік сепаратордың
біртексіз магнит өрісінен өткізгенде магниттік сезгіштігі жоғарылары
электрмагниттік жүйенің полюстеріне тартылып, магниттік сезгіштігі аз
бөлшектерден ажырап кетеді.
Магниттік өріс – қозғалыстағы электр зарядтары мен магниттік сипаты бар денелерге әсер ететін күш өрісі.
Материктік беткей – қайраң мен материк баурайының ара­­лығындағы
кейде 3500 м тереңдікке дейін созылатын мате­риктің ­суасты бөлігі.
Беткейдің еңістігі орта есеппен 4–7 градус, ал кейде 20–30 градусқа
дейін жетеді.
Мезозой эрасы – Жер тарихының, палеозой мен кайнозой арасындағы
эрасы. Мезозой эрасы төменнен жоғары қарай триас, юра және бор
дәуірлеріне бөлінеді. Жердің даму тарихының бұдан 248 – 65 млн жыл
бұрынғы уақыт аралығын қамтиды.
Метилоранж – қышқылдар мен сілтілерде түсін өзгертетін қызғылт
сары кристалл. Суда ериді, ал спиртте ерімейді.
Метаморфты жыныс – Магмалық және шөгінді жыныстар жер­
дің терең қабатына түссе немесе жаңадан көтерілген магмалық ыстық
лебіне ұшыраса, олар қысым күшінің және ыстық лептің әсерінен
әртүрлі өзгерістерге ұшырап, өзінің бастапқы құрылыс түрін жоғалтады,
сонымен қатар олардың минералдық және хи­мия­лық құрамы да өзгереді.
Осындай өзгерістен пайда болған жы­ныстарды метаморфтық жыныстар
деп атайды.
Митохондрия – (грек. митос – жіп және хондрион – түйір­шік) – жіпше
және түйіршік тәрізді органоид. Митохондриялардың көлемі тұрақсыз,
сондықтан да олардың сыртқы пішіні өзгермелі келеді. Көп жасушаларда
олардың қалыңдығы тұрақты (0,5 мкм), ал ұзындығы тұрақсыз (жіпше
тәрізді митохондриялар) 7– 10 мкм-ге дейін жетеді.
Молекула – (лат. moles – масса) – жай немесе күрделі заттың не­гіз­
гі химиялық қасиеттерін сақтайтын және өздігінен өмір сүретін ең кіші
бөлшек.
Молекулалық биология – тіршілік құбылыстарының моле­ку­ла­
лық негіздері туралы ғылым; генетика, биохимия және биофизика ғы­
лымдарымен тығыз байланысты.
Монометр – газдың немесе сұйықтықтың қысымын анықтауға ар­
налған аспап.
Мұхит табаны – дүниежүзілік мұхит түбінің бедері мен гео­ло­гиялық
құрылымының негізгі элементтерінің бірі. Жер беті­нің материктік етегі
231
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

232.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
мен мұхиттық жоталардың арасындағы терен­дігі 4 мың м-ден 6–7 мың
м-ге дейінгі ең төмен деңгейі.
Н
Невада – Семей қозғалысы – ядролық жарылысқа қарсы ха­лық­ара­
лық қозғалыс – қоғамдық-саяси ұйым. 1989 жылы 26 ақпанда құрылып,
қазан айында ресми тіркелді. Республика хал­қынан кеңінен қолдау
тапқан қозғалыс ядролық жарылыстарға қарсылық білдіріп, әлемдегі
ядро­лық қауіпті жоюды мақсат етті, Семей ядролық полигонында ядро­
лық сынақтарды тоқтатуға күш жұмсады.
Нитрат – өнеркәсіпте, әсіресе ауылшаруашылығында көп қолданы­
латын азотқышқылының тұздары. Белгілі бір мөлшерден артық пайда­
ланғанда нитраттар тамақ өнімдерінде жиналады да, адамды уландырады.
О
Объект (нысан) – адамзат санасына тәуелсіз өмір сүретін кез келген
құбылыс. Әмбебап объект табиғат, қоғам мен адам бо­лып табылады.
Зерттеуге байланысты айтатын болсақ, негізгі зерт­телетін нысан. Ол
өзен, тау, өнеркәсіп, ғарыштық дене тағы басқа болуы мүмкін.
П
Палеозой эрасы – (грекше: παλαιο — «көне»,­­  ζοιον — «жәндік», екеуі
бірге «көне тіршілік» мағынасында) Жер да­му­­ының үшінші эрасы. Архей
және Протерозойдан кейінгі. 540–250 млн жылдар аралығын қамтыған,
жалпы ұзақтығы шамамен 290 млн жыл ша­масында деп есептеледі; алты
дәуірге жіктеледі.
Пампа – (ис. pampa, кечуа тілінде: – жазық, дала) – Оңтүстік
Аме­рикада Аргентина мен Уругвайдың едәуір бөлігін алып жатқан
субтропиктік жазық дала. Солтүстігінде тропиктік ормандармен, Гран­
чако саванналарымен, шығысында Атлант мұхитымен, оң­түстігінде
Патагония шөлейтімен, ал батысында Анд тау­ларымен шектеседі.
Патагония – Аргентинаның ең оңтүстік облысы Патагония үстірті,
шығысында Атлант мұхитының жағалауынан, батыстағы Оңтүстік Анд
тауларының етегіне дейін созылып жатқан климаты қатал, өсімдіктер
дүниесіне жұтаң жел соғып тұратын ашық далалар.
Пластмасса – пластикалық материалдар – құрамында бұ­йымдарды
дайындау кезінде созылғыштық немесе жоғары иілгіш­тік, пайдалану
барысында шыны тәріздес немесе кристалдық қал­пын сақтайтын полимер
бар материалдар.
Полимер – (гр. πολύ- – көп, μέρος – бөлік, бөлігі) – молекула құрамында
өзара химикалық немесе координаттық байланыстармен қосылған жүз­
232
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

233.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
деген, мыңдаған атомдары бар және өздеріне ғана тән қасиеттермен
ерекшеленетін заттар тобы.
Популяция – (лат. populus – халық, тұрғын халық) – белгілі бір
ке­ңістікте генетикалық жүйе түзетін, бір түрге жататын және көбею
арқылы өзін-өзі жаңғыртып отыратын ағзалар тобы.
Пробирка – дөңгелекше болып келетін арнайы ыдыс. Химиялық
зертханаларда, химиялық реакцияларды жүргізуде, химиялық сынама
алуда кеңінен қолданатын ыдыстың бірі.
Продуценттер – (гр. autos – өзі және trophй — қорек) ауто­трофты
организмдер – қоршаған ортадағы бейорганикалық зат­­тардан фотосинтез
үдерісі нәтижесінде органикалық зат түзетін ағзалар; химиялық реак­
циялар барысын­да босайтын энергияларды немесе сәуле энергиясын
пайдалана отырып органикалық емес қоспалардан органикалық заттарды
син­тездеуші ағзалар.
Р
Редуценттер – (лат. reducentіs – қалпына келтіру­ші)­  ыдыра­ту­
шылар – өлі органикалық заттарды (өлекселер мен ағза қал­дықтарын)
ыдыратып, оларды органикалық емес заттарға айнал­дыратын ағзалар.
Рефлекс (лат. reflexus – кері қайтарылған, шағылысқан) – ағзаның
ішкі немесе сыртқы тітіркендіргіштер әсеріне орталық жүйке жүйесінің
қатысуымен қайтаратын жауабы. Ол дененің бел­гілі бір бөлігінде
орналасқан рецепторлардың тітіркенуінен басталады.
С
Сельва (порт. selva – орман) – мезгіл-мезгіл су басатын ылғалды
экваторлық орманның бразилиялық атауы. Негізінен Оңтүстік Амери­
кадағы Амазонка өзенінің алабында таралған. Ылғалды және ыстық
климат жағдайында сан алуан мәңгі жасыл өсімдік түрлері өседі.
Синтетикалық материалдар – алдын ала беріктігі, жы­лу­ұстағыш­
тығы, химиялық шыдамдылығы анықталынып, жасанды жолмен алын­
ған заттар. Олар қарапайым химиялық заттарды, органикалық синтездеу
жолымен алады. Синтетикалық материалдар жоғары молекулалы орга­
никалық қосылыс – полимер.
Суасты жоталары – барлық мұхиттардың орталық бөлігіндегі суасты
жоталар жүйесі. Айналасындағы суасты жазықтарынан 2000–3000 м биік
болып келеді. Мұхит суларының астындағы жоталардың жалпы ұзын­
дығы 70000 км. Ең ұзын суасты жотасы – Орта Атлант суасты жотасы,
ұзындығы 18000 км-ден астам.
233
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

234.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Т
Табиғат зоналары. Табиғат зоналарын ең негізгі сыртқы факторлар
қалыптастырады. Олар көп жағдайда күн жылуының таралуына
(яғни географиялық ендікке) тәуелді. Тағы бір фактор – аумақтың ыл­
ғалдылығының әртүрлілігі. Жылу мен ылғалдың арақатынасы нәти­
жесінде әртүрлі табиғат зоналары пайда болады.
Табиғат құбылыстары. Әлемде орын алатын сан алуан өзгерістер
табиғат құбылыстары деп аталады. Табиғат құбылыстары бір-бірімен ты­
ғыз байланысты. Оларды физика, астрономия, география, геология, биология, химия сияқты ғылымдар зерттейді. Әр ғылымның таби­ғатты зерттеуде өз мақсаты мен міндеті бар.
Табиғи орта – табиғат элементтерінің жиынтығынан тұратын қор­
шаған ортаның бір бөлігі. Тірі ағзалардың тіршілік ортасы. Қоршаған
табиғи ортаның компоненттеріне атмосфералық ауа, сулар, топырақ,
жерасты байлықтары, хайуанаттар және өсімдіктер әлемі жатады.
Терең шұңғыма немесе мұхиттық шұңғыма – мұхит табанындағы
терең және ұзына бойы созылған ойыс (тереңдігі 5000–7000 м, кейде оданда терең болады). Мұхиттық қыртыстың, мұхиттық немесе континенттік
қыртыспен түйіскен жерінде пайда болады.
Тонометр – адамның артериялық қысымын өлшейтін аспап.
Ү
Үгілу – жер бетінде немесе оған жақын маңдағы температура
ауытқуларынан, атмосфераның су мен ағзалардың химиялық және меха­
никалық әсерінен тау жыныстардың бұзылуы мен химиялық өзгеріске
ұшырау үдерісі.
Ф
Фармакология – (грек. pharmacon – дәрі және logos – ілім) – адам
ағзасына әртүрлі дәрілік және биологиялық белсенді заттардың тигізетін
әсерін зерттейтін, сондай-ақ дәрі-дәрмектің жаңа түрлерін ойлап табуды
қарастыратын ғылым.
Фармацевтика – дәрілердің адам мен жануарлардың ағзаларын
тексеретін және дәрілерді іздестіру, шығару, сақтау, дайындау және сату
мәселелерімен айналысатын ғылым түрі.
Фенолфталеин – химиялық индикатор. Бейтарап және қыш­қылды
ор­тада түссіз, ал сілтілі ортада қоңыр қызыл түске өзгереді. Сонымен
бірге бояу ретінде де қолданылады.
Физика – (көне грекше: φύσις – табиғат) – зат және оның қозғалысын
зерттейтін жаратылыстану ғылымдарының бірі.
234
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

235.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Физикалық шама – Табиғаттағы құбылыстарды бір-бірімен салыстыра
сипаттау үшін колданылады. Мысалы, шапқан аттың, ұшқан құстың
және тасбақаның қозғалыстарын салыстыра сипаттау үшін үш түрлі
физикалық термин қолданылады: уақыт, жүрілген жол, жылдамдық.
Флотация (фр. flottation – су бетіне қалқып шығу) – сулы ортада­
ғы бір минералды басқа минералдан ажыратып алу ­әді­­сі.­ Ол
бір минерал бөлшегінің ауа көпіршігіне жабысып көбік қаба­тына ауысу­ына­(концентрат), ал басқа минералдың су түбіне шөгіп қалуына (шөгінді,
қал­дық) негізделген.
Х
Химия – заттарды және олардың бір-біріне айналу заңдылық­тарын
зерт­тейтін жаратылыстану ғылымы.
Химиялық реакция – заттардың өзара әрекеттесуі нәтижесінде олар­
дың химиялық құрамы мен құрылысы өзгеріп, басқа заттарға айналуы.
Ц
Циклон – (гр. cyclon – айналушы, айналым) – атмо­сфе­ра қы­сы­
мының төменгі аймағы. Циклонда ауа қысымы ортасынан ше­тіне қарай
артады. Солтүстік жартышарда сағат тілінің айналу бағытына қарсы,
Оңтүстік жартышарда сағат тілі бағытымен қозғалады. Синоп­тиктік
картада бұл құбылыс жинақталған тұйық изобарлар түрінде бейнеленеді.
Цитология – жасуша туралы ғылым. Цитология ғылымы біржа­су­
шалы, көпжасушалы ағзалар жасушасының құрылысын, құра­мын және
қызметін зерттейді. Ал жасуша бүкіл тірі денелердің ең қарапайым
құрылысын, қызметін және дамуын сипаттайды.
Ш
Шартты белгі – графикалық белгілер; олар арқылы карталарда заттар
мен құбылыстардың тұрған орнын, сонымен қатар олардың сапалық
және сандық сипаттамаларын көрсетеді.
Шахта – жерастынан пай­далы кен қазу жұмыстарын жүзеге асыра­
тын тау-кен кәсіпорны.
Штатив – құрал-жабдықтың түрлерін тік және көлбеу жазық­тық­
та бекітуге арналған құрал.
Э
Эволюция – (лат. evolutіo – өрлеу, өркендеу), тірі табиғаттың, таби­
ғи жолмен даму тарихы.
235
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

236.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Экология – (лат. оіkos – үй, баспана; logos – ілім) – жеке ағза­ның
қоршаған ортамен қарым-қатынасын, ортаға бейімделу заңдылықтарын,
сондай-ақ ағза деңгейінен жоғарырақ тұрған­  биологиялық жү­йе­лер­
дің – популяциялардың, ағзалар қауымдас­тық­тары­ның, экожүйелер­
дің, биосфераның ұйымдастырылу және қызмет атқару заң­ды­­лық­­тарын
зерттейтін ғылым.
Экожүйе – Тірі ағзалар жиынтығының қоректену, өсу және ұрпақ беру
мақсатында, белгілі бір тіршілік ету кеңіс­тігін бірлесе пайдала­нуы­
ның тарихи қалыптасқан жүйесі.
Экологиялық білім – табиғат қорғау саласына ғылыми және педа­
гогикалық кадрлар даярлауды мақсат ететін арнаулы білім.
Экологиялық мәдениет – табиғат пен адам арасындағы қа­­­рым-қа­
тынасқа деген қоғам мен жеке адамның моральдық-эти­ка­­лық көз­қарасы.
Жалпықоғамдық мәдениеттің бір саласы.
Экологиялық тұрақты даму – бүгінгі және болашақ ұрпақ қажет­
тіктерін тепе-тең дәрежеде сақтай отырып, үйлесімді даму жолы.
Экологиялық фактор – кез келген орта жағдайына тіршілік иелерінің
бейімделу қабілеті.
Электрон – (лат. electron, гр. elektron – янтарь) – теріс бірлікті электр
заряды бар, тыныштықтағы массасы кг-ға тең орнықты қарапайым
бөлшек.
Эталон – (фр. etalon, stalo – үлгі) – ғылым мен техника да­муының
белгілі бір кезеңіндегі ең жоғары дәлдік деңгейіне сай өлшеу бірліктерін
алу, сақтау және беру үшін қолданылатын үлгі өлшемдері мен өлшеуіш
аспаптар.
Я
Ядро (биология) – жануарлар мен өсімдіктер жасушаларының ең
маңызды құрам бөлігі. Ядро тұқымқуалаушылық (генетика) ақпараттың
сақталуын және осыған байланысты жасу­ша цитоплазмасындағы нәруыз
және ферменттердің түзілуін қам­тамасыз етеді.
FlavrSavr қызанағы – екінші атауы CGN-89564-2, генетика­лық
модификацияланған көгөніс. Ең алғашқы генетикалық модифи­ка­ция­
ланған коммерциялық өнім. Өнімді калифорниялық Calgene (АҚШ) ком­
паниясы шығарған.
236
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

237.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе.................................................................................. 3
I бөлім. ҒЫЛЫМ ӘЛЕМІ
§1. Табиғатты зерттейтін ғылымдардың зерттеу нысандары ....... 5
§2. Бізді қоршаған дүниедегі себеп-салдарлық байланыс............ 8
§3. Зерттеу жұмыстарын жоспарлау........................................11
§4. Зерттеуді қауіпсіз жүргізудің 5 қадамы..............................14
§5. СИ өлшем бірліктері: есебі және өлшемі.............................16
§6. Деректерді графикамен көрсету және оны талдау................19
II бөлім. АДАМ. ЖЕР. ҒАЛАМ
§7. Макро және микроәлем нысандарының мөлшері.................25
§8. Жердің қасиеті және оның салдары...................................27
§9. Жер қабықтарының өзара әрекеттесуі................................32
§10. Жердегі тіршіліктің пайда болуы туралы гипотезалар........36
§11. Қазіргі адамының тіршілік ортасы...................................40
§12. Географиялық карта және шартты белгілер.......................42
§13. Картада ауданды және арақашықтықты өлшеу..................45
§14. Градус торы және координаттар.......................................48
§15. Сағаттық белдеулер және жергілікті уақыт.......................51
§16. Материктердің және дүние бөліктерінің табиғат
жағдайы...............................................................................56
§17. Дүниежүзілік мұхиттың табиғаты....................................60
§18. Халықтың орналасуы және тығыздығы............................65
III бөлім. ЗАТТАР ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДАР
§19. Молекула және Атом......................................................72
§20. Қарапайым және күрделі заттар.......................................75
§21. Заттардың балқу және қайнау температурасы ..................78
§22. Органикалық және бейорганикалық заттар.......................81
§23. Бейтарап, қышқыл және сілтілі орта................................84
§24. Бейтараптандыру реакциялары........................................87
§25. Табиғи және жасанды материалдар..................................91
§26. Тұрмыстағы химия.........................................................95
237
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

238.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
§27. Тұрмыстық химияны қолданудағы қауіпсіздік
ережелері.............................................................................97
§28. Қазақстанның жер қойнауы байлықтары....................... 100
§29. Қазақстандағы пайдалы қазбаларды өңдеу
орталықтары....................................................................... 105
§30. Өндіруші өнеркәсіптер мен қоршаған орта ..................... 106
IV бөлім. ТІРІ ЖӘНЕ ӨЛІ ТАБИҒАТТАҒЫ ҮДЕРІСТЕР
§31. Табиғи үдерістерді модельдеу......................................... 110
§32. Табиғаттағы заттардың бір түрден екінші
түрге химиялық жолмен өзгеруі........................................... 113
§33. Жасуша әлеміне саяхат................................................. 116
§34. Ағзалардың көбеюі және өсуі......................................... 119
§35. Ағзалардың қоректенуі................................................. 123
§36. Тамақтану рационы...................................................... 126
§37. Қоректік заттардың тасымалдануы................................. 130
§38. Адамның тыныс алуы................................................... 133
§39. Ағзалардың тіршілігіндегі бөліп шығаратын
өнімдері.............................................................................. 136
§40. Ағзалардың тітіркендіргіштерге жауап реакциясы .......... 139
V бөлім. ЭНЕРГИЯ ЖӘНЕ ҚОЗҒАЛЫС
§41. Энергия көздері............................................................ 143
§42. Энергияны тұтыну және шығару.................................... 146
§43. Баламалы энергия – болашақтың энергиясы .................. 152
§44. Қозғалыстың салыстырмалылығы.................................. 156
§45. Сұйықтың, газдың және қатты денелердің қысымы......... 161
§46. Адамның тірек-қимыл жүйесі........................................ 166
§47. Ағзаларға қысымның әсері............................................ 169
VI бөлім. ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ ДАМУ
§48. Экожүйе құрамбөліктері арасындағы байланыс............... 174
§49. Экожүйенің ауысымы................................................... 176
§50. Экологиялық пирамидадағы энергия мен заттардың
ауысуы............................................................................... 181
§51. Өсімдіктер систематикасы............................................. 184
238
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

239.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
§52. Жануарлар систематикасы............................................ 189
§53. Биогеография............................................................... 193
§54. Экожүйенің алуан түрлілігі .......................................... 197
§55. Туған өлкеміздің экологиялық проблемалары.................. 201
§56. Экологиялық тұрақты даму тұжырымдамасы.................. 205
§57. Экологиялық қозғалыс және ұйым ................................ 208
VII бөлім. ӘЛЕМДІ ӨЗГЕРТетін жаңалықтар
§58. Маңызды өнертабысқа нені жатқызуға болады?............... 216
§59. Қазақстандық ғалымдардың зерттеулері......................... 218
§60. Болашақтың ғылымы.................................................... 222
Глоссарий........................................................................... 226
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

240.

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Оқу басылымы
Әбдіманапов Бахадүрхан Шәріпұлы
Нүркенова Сайран Ескендірқызы
Әбілғазиев Андрей Ұбайдуллаұлы
Әуезова Гүлмира Уәлиханқызы
ЖАрАтылыСтАНУ
Жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына арналған оқулық
Редакторы Ұ. Зәуірбекова
Көркемдеуші редакторы З. Әуелбекова
Техникалық редакторы Ұ. Ðысалиева
Корректоры Б. Жанпейісова
Компьютерде беттеген С. Төлегенова
ИБ №069
Теруге 24.01.2018 берiлдi. Басуға 28.05.2018 қол қойылды. Пiшiмi 70 90 1/16. Офсеттiк қағаз.
Әрiп түрi «мектептiк». Офсеттiк басылыс. Шартты баспа табағы 17,55.
Есептiк баспа табағы 14,9. Таралымы 35 000 дана. Тапсырыс №3481.
«Атамұра» корпорациясы» ЖШС, 050000, Алматы қаласы, Абылай хан даңғылы, 75.
Қазақстан Республикасы «Атамұра» корпорациясы ЖШС-нің Полиграфкомбинаты,
050002, Алматы қаласы, М. Мақатаев көшесi, 41
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217