Мнагатыпнасць скланення назоўнікаў

1. Мнагатыпнасць скланення назоўнікаў

2.

1. Асаблівасці падзелу назоўнікаў па
тыпах скланення ў старажытнарускай
мове.
2. Змены ў скланенні назоўнікаў.
3. Гісторыя клічных формаў.
4. Развіццё катэгорыі адушаўлёнасці.

3. Скланенне з асновай на *ā (*jā)

- назоўнікі жаночага роду на -а:
сестра, нога, земля, воля, душа
- назоўнікі мужчынскага роду на -а:
воевода, слоуга
- назоўнікі мужчынскага і жаночага роду на -ыи,
-ии, -и: судии, кънѧгыни, рабыни.
У родным склоне адзіночнага ліку назоўнікі мелі
канчаткі: -ы (цвёрдая), -ҍ (мяккая):
травы, стрҍхы, землҍ, сажҍ.

4.

Лік
Аснова
Адзіночны
Цвёрдая Мяккая
Множны
Цвёрдая
Мяккая
Назоўны
нога
земля
ногы
землҍ
Родны
ногы
землҍ
ногъ
земль
Давальны
нозҍ
земли
ногамъ
землямъ
Вінавальны
ногу
землю
ногы
землҍ
Творны
ногою
землею
ногами
землями
Месны
нозҍ
земли
ногахъ
земляхъ
Клічны
ного
земле
Склон

5.

Склон
Парны лік
Цвёрдая аснова
Мяккая аснова
Назоўны –
вінавальны –
клічны
нозҍ
земли
Родны – месны
ногу
землю
Давальны – творны ногама
земляма

6. Скланенне назоўнікаў на *ŏ (*jŏ)

- словы мужчынскага (рабъ, конь)
і ніякага роду (окъно, поле).
У родным склоне адзіночнага ліку быў
канчатак -а (цвёрдая аснова), -я
(мяккая):
стола, коня

7.

Лік
Адзіночны
Аснова
Цвёрдая
Множны
Мяккая
Цвёрдая
Мяккая
Склон
Назоўны
столъ
стогъ конь поле
лҍто
столи
стози кони поля
лҍта
Родны
стола
стога коня поля
лҍта
столъ
стогъ конь поль
лҍтъ
Давальны
столу
стогу коню полю
лҍту
столомъ
стогомъ
лҍтомъ
Вінавальны
столъ
стогъ конь поле
лҍто
столы стогы конҍ поля
лҍта
Творны
столъмь
стогъмь
лҍтъмь
Месны
столҍ
стозҍ кони поли
лҍтҍ
Клічны
столе
стоже коню поле
лҍто
конемъ
полемъ
коньмь польмь столы стогы кони поли
лҍта
столҍхъ
стозҍхъ
лҍтҍхъ
конихъ полихъ

8.

Склон
Парны лік
Цвёрдая аснова
Назоўны
вінавальны
клічны
Родны – месны
– стола стога лҍта
–
столу стогу лҍту
Давальны – творны столома
лҍтома
Мяккая аснова
коня поли
коню полю
стогома конема полема

9. Скланенне на *ŭ

сынъ, домъ, вьрхъ, волъ,
полъ (палова), ледъ, медъ, низъ, разъ,
рѧдъ, даръ, чинъ, пиръ, солодъ
У родным склоне гэтыя назоўнікі мелі
канчатак -у: сыну.

10.

Склон
Адзіночны лік
Множны лік
Назоўны
сынъ домъ
сынове домове
Родны
сыну дому
сыновъ домовъ
Давальны
сынови домови
сынъмъ домъмъ
Вінавальны
сынъ домъ
сыны домы
Творны
сынъмь домъмь
сынъми домъми
Месны
сыну дому
сынъхъ домъхъ
Клічны
сыну дому

11.

Склон
Парны лік
Назоўны –
вінавальны –
клічны
сыны домы
Родны – месны
сынову домову
Давальны – творны сынъма домъма

12. Скланенне з асновай на *ĭ

жаночага і мужчынскага роду на -ь: дань,
ночь, огнь, зять.
У
родным склоне адзіночнага ліку
назоўнікі мелі канчатак -и: ночи, огни.

13.

Склон
Адзіночны лік
Множны лік
Назоўны
ночь огнь
ночи огни (-ье)
Родны
ночи огни
ночии (-ьи) огнии
(-ьи)
Давальны
ночи огни
ночьмъ огньмъ
Вінавальны
ночи огнь
ночи огни
Творны
ночию (-ью)
огньмь
ночьми огньми
Месны
ночи огни
ночьхъ огньхъ
Клічны
ночи огни

14.

Склон
Назоўны –
клічны
Парны лік
вінавальны
– ночи огни
Родны – месны
ночию (-ью), огнию (-ью)
Давальны – творны
ночьма огньма

15. Скланенні назоўнікаў з асновамі на *ā (jā), *ŏ (jŏ), *ŭ, *ĭ

Скланенне Род
На *ā
На *ŏ
На *ŭ
На *ĭ
Канчатак у форме адзіночнага
ліку
назоўнага
роднага
склону
склону
жаночы
-а, -я, -ыи,
-ы, -ҍ
мужчынскі -ии, -и
мужчынскі
-ъ, -ь,
-а, -я
ніякі
-о, -е
мужчынскі
-ъ
-у
мужчынскі
жаночы
-ь
-и

16. Распазнаванне скланення слоў мужчынскага роду з канчаткам формы назоўнага склону адзіночнага ліку -ь.

голубь, локъть, рубль – або да асноў на *jŏ,
або на *ĭ
ножь (заноза): [ж] – *zj
рубль – рубити: [бл’] – *bj
локъть – на *ĭ – *локъчь (*tj – ч).
Семантычны прынцып – група слоў, што
называла дзікіх жывёл і птушак (медвҍдь,
рысь, лось, звҍрь, гоусь, голубь, лебѧдь) –
да назоўнікаў з асновай на *ĭ

17. Скланенне назоўнікаў з асновай на зычны

назоўнікі мужчынскага, жаночага і ніякага
роду, якія ў формах ускосных склонаў
узнаўлялі старажытныя канцавыя
спалучэнні асновы
*-en-, *-er-, *-men, *-es-, *-ent-

18. Скланенне на зычны

Назоўны -ы
склон
адзіно
камы
чны
лік
-и
-мѧ
-о
-ѧ (*en)
дъчи
имѧ
слово
осьлѧ
Родны
-ене
склон камене
адзіно
чны
лік
-ере
дъчере
-мене
имене
-есе
словесе
-ѧте
(*ent)
осьлѧте

19. Адзіночны лік

Д камени
дъчери
имени
словеси
осьлѧти
В камень
дъчерь
имѧ
слово
осьлѧ
Т каменьмь
дъчерью
именьмь словесьмь
осьлѧть
мь
М камене
дъчере
имене
осьлѧте
словесе

20. Множны лік

Н камене
дъчери
имена
словеса
осьлѧта
Р каменъ
дъчеръ
именъ
словесъ
осьлѧтъ
Д каменьмъ дъчерьмъ именьмъ словесьмъ
осьлѧтьмъ
В камени
осьлѧта
дъчери
имена
словеса
Т каменьми дъчерьми именьми словесьми
осьлѧтьми
М каменьхъ
осьлѧтьхъ
дъчерьхъ
именьхъ
словесьхъ

21. Парны лік

Н- камени
В
К
дъчери
имени
словеси
осьлѧти
РМ
дъчеру
имену
словесу
осьлѧту
камену
Д- каменьма
Т
дъчерьма именьма
словесьма осьлѧтьма

22. -тел’-ь, -ар’-ь, -‘ан-ин-ъ

Назоўнікі мужчынскага роду з суфіксамі тел’-ь, -ар’-ь, -‘ан-ин-ъ былі
рознаскланяльныя: змяняліся ў
адзіночным і парным ліках па тыпу
скланення на *ŏ (столъ, конь), а ў
множным ліку – як этымалагічныя
асновы на зычны:

23.

Склон
Адзіночны лік
Множны лік
Назоўны
учитель
кыянинъ
учителе
кыяне
Родны
учителя
кыянина
учитель
кыянъ
Давальны
учителю
(-еви)
кыянину
учителемъ
кыяномъ
Вінавальны
учителя
кыянина
учителҍ
кыяны
Творны
учительмь
кыянинъмь
учители
кыяны
Месны
учители
кыянинҍ
учительхъ
кыяньхъ (ҍхъ)
Клічны
учителю
кыянине

24. Парны лік

Назoўны –
вінавальны –
клічны
учителя
кыянина
Родны – месны
учителю
кыянину
Давальны – творны учителема
кыянинома

25. Скланенне з асновай на *ū

- назоўнікі жаночага роду з канчаткамі ў форме
назоўнага склону адзіночнага ліку -ы:
цьркы, любы.
У форме роднага склону адзіночнага ліку
назоўнікі мелі канчатак -е.
У формах ускосных склонаў назоўнікаў гэтага
скланення з’яўляецца ўстаўка -ъв-: любъве
(родны склон адзіночны лік).

26. Паводле семантыкі

- назвы пладоў: мъркы, смокы, тыкы;
- словы, што абазначаюць роднасць:
золы ‘залоўка’, свекры, ятры ‘жонка
брата мужа’;
- Москы (Масква).

27.

Склон
Адзіночны лік
Множны лік
Назоўны
букы мъркы
букъве мъркъви
Родны
букъве мъркъве
букъвъ мъркъвъ
Давальны
букъвь мъркви
букъвамъ
мъркъвамъ
Вінавальны
букъвь мъркъвь
букъви мъркъви
Творны
букъвию
(-ью) букъвами
мърквию (-ью)
мъркъвами
Месны
букъве мъркъве
букъвахъ
мъркъвахъ

28. Парны лік

Назоўны –
клічны
вінавальны
– букъви мъркъви
Родны – месны
букъву мъркъву
Давальны – творны
букъвама мъркъвама

29. Станіслаў Дубіш “Gramatyka historyczna języka polskiego”

Prasłowianie – mądra nacja.
Gdybym dzisiaj ich usłyszał,
Rzekłbym: mocni w declinacjach,
Jakby każdy znał Dubisza.
Żona, domu dobra dusza,
Długiej kosy sober plecie,
I już każdy się domyśla –
Żona, dusza w grupie trzeciej.
Mąż do Boga westchnął świetem,
Wyławiając krupy z supy,
Jakby mówił: ha – widzicie:
Mąż i Bóg są w pierwszej grupie.
Prasłowianin grywał w kości,
Z każdym gościem grać nie warto.
I w ten sposób rzecz uprościł:
Kość i gość są w grupie czwartej.
Syn przed dom rano wyskoczył,
By mozolnie iść za pługiem.
B tak stawiał nam przed oczy –
Syn i dom są w grupir drugiej.
Piątą grupę masz gotową,
Nie trzeba do tego wiele.
Matka córce daje słowo,
Choć ta patrzy nań jak cielę.

30. Гісторыя клічных формаў

назоўнікі адзіночнага ліку мужчынскага і
жаночага роду на *ā, *ŏ, *ŭ, *ĭ
братие и дружино! Донець рече: княже
Игорю! а ты буи Рюриче и Давиде! О
Днепре Словоутичю! О вҍтре,
вҍтрило! – “Слова пра паход Ігаравы”.

31. І.П. Мележ “Палеская хроніка”

Ганно-о! Дзе ты, нячыстая сіла?!
Не слухай яго, Васілько
- Тато… тато…
Цётко Алена!
Не кажы, Міканорко!
Матко, маладую час убіраць
Дружыно! Ето ж – чужыя якіясьці
пад’язджаюць
- Сцяпанко!.. Дзе ты падзеўся?
-

32. Новы клічны склон

мам!
Кол'!
пап!
Ван'!

33. 4 Развіццё катэгорыі адушаўлёнасці

- аманімія (супадзенне) формаў роднага і
вінавальнага склонаў абодвух лікаў у
назоўнікаў са значэннем ‘жывая істота’

34.

имьть татя (Смаленская грамата, 1229)
И взяша и Стополкъ акы тьстя своего
(Лаўрэнцьеўскі летапіс)
Послали есмы своихъ пословъ; И нам
отъслати своих бояр; Привел
нооугородцев и новоторжцев к
целованью; Своих воевод послати
(Граматы Маскоўскіх князёў, XV ст.)

35. дѣти, люди

Супадзенне формаў назіраецца толькі ў
помніках XVII ст.:
И людей розгонял (Курская грамата,
1623)
Взявъ с собою тутошних и стороних
людей (Грамата, 1627)
Взяли крестьян и крестьянских жон и
детей (Грамата, 1636)

36.

Съвративъ коня приѣха къ нимъ;
Въмѣниша мя яко овъна на сънѣдь
(Успенскі зборнік)
Мужа твоего убихомъ – Лаўрэнцьеўскі
летапіс
за мужь – выйсці замуж
выйсці ў людзі, пайсці ў госці,
аддаць у салдаты