Жыныс жасушалары. Аталық жыныс жасушасы

1. Жыныс жасушалары Аталық жыныс жасушасы

2.

Хромосомалар
жиынтығы
гаплоидты болып келетін жыныс
жасушалары
гаметалар
деп
аталады. Олардың екі түрі –
аталық және аналық гаметалар
болады. Аталық және аналық
гаметалардың
қосылуы
нәтижесінде зигота түзіледі.

3.

Алғашқы жыныс жасушалары
Жыныс жаусшаларының құрылуы экстрагонадтық эмбриогенездің
бастапқы сатысында жүреді. Соматикалық клетка сызығынан ажыраған
кезден гонадаға орнығуына дейін бұл Алғашқы жыныс жасушалары
(АЖЖ). Аталық және аналық АЖЖ ұқсас. Құрлымындағы айырмашылық
жыныс бездерінің дифференцировка кезінде байқалады.
Жыныс жасушасының соматикалық жасушадан айырмашылығы:
• хромосомалардың гаплоидтық жиынтығы;
• тотипотентность (организмдегі барлық мүшелер мен ұлпаларды
түзуге кабілетті;
• ядролық-плазмалық қатынастың өзгеруі: жұмыртқа
жасушасында төмендеуі (қоректік заттардың жиналуына байланысты
цитоплазманың көлемінің ұлғаюы) және сперматозоидтарда
жоғарлауы(цитоплазманың көлемінің аздығынан);
• метаболизмнің түрлі деңгейі: жұмыртқа жасушасы күйзеліс
кезеңінде болады , ал сперматозоидтарда қалыпты метаболизм мүлде
жойылады;
•Специализацияланудың жоғарғы сатысы
жұмыртқа жасушасының қабықшасы);
( талшық,

4.

Жыныс жасушаларының түзілу процесі гаметогенез
деп аталады. Гаметогенез процесі жыныс бездерінде
жүреді. Сперматозоидтардың түзілу процесі –
сперматогенез, ал жұмыртқа жасушасының түзілу
процесі – овогенез деп аталады. Гаметогенез бірнеше
кезеңнен тұрады
• Бөліну кезеңі (сперматогонийлер мен овогонийлер
түзіледі)
• Өсу кезеңі(сперматоциттер мен овоциттер түзіледі)
• Пісіп жетілу кезеңіСперматида және овоцида)

5.

Сперматозоид.
(грек. Сперма, сперматос – ұрық, зоон – тіршілік
иесі және едос – түр)
1677 ж сперматозоидты сүтқоректілердің
спермасынан А.Левенгук тапты.
Ал терминін ғылымға 1827 жылы К.М. Бэр
енгізді.

6.

Басында аталық тұқым қуалайтын материал
сақтайтын ядросы бар. Оның алдыңғы
жағында акросома (Сперматозоидтың
жұмыртқа қабығы арқылы өтуіне жағдай
жасайды) орналасқан.
Ядро бөлімі- хромосомалардың гаплоидты
жиынтығы. Сол хромосомалардың бірінін
болмауы ұрпақ жынысын анықтайды
сондықтан да оны «жыныс хромосомасы» деп
атайды.
Орталық бөлімінде энергия көзі митохондрия
орналасады.
Құйрық бөлімі-спираль жіп тәрізді минутына 2-3мм қашықтықта қозғалатын әрдайым
қозғалыста болатын бөлім.

7.

Спермияның құрлысы:
• гаплоидты ядро – генетикалык материалды сақтайды;
• Қозғаушы жүйе – спермия орналасады;
• акросома – ұрықтану кезінде қолданылады.
А
1
Я
2
Ц
М
Ан
Акросома ферменттері: гиалуронидаза (жұмыртқа
3
жасушасының жылтыр қабығын ерітеді ) және трипсин
(фолликулярлық кабаттың тұтастығын бұзады ).
Спермия
бөліктері:
• Басы: акросома (А),
ядро (Я)
4
• Мойны: центриоли (Ц)
• Байланыстырушы
бөлігі: митохондрии (М)
• Құйрығы (бастысы, 4,
1 – акросома; 2 – головной колпачок; 3 –
ядро; 4 – цитоплазма; 5 – проксимальная
центриоль; 6 – осевые нити; 7 –
және соңғы, 5, бөлігі):
аксонема (Ан) және
қынабы микротүтікше.
5

8.

Спермия талшығының құрлысы:
• аксонема – қозғаушы негізі. Дисталді центриолден бастау алады.
2 орталық және 9 жұп периферикалық фибрилл, тізбектермен байланысқан
;
• митохондриялық
спираль – 12–15
поперечный срез
митохондрия жіпшелері;
Аксонем белоктары:
• тубулин – микротүтікше
түзеді;
• динеин – АТФ-аза.
сборка
Б – строение аксонемы
(2+9)
В–
расположение
тубулина (13+11)
тубулин
разрушени
е
Динеидің жок болуы (Картедженер синдромы): Аталық особтардың
стерилділігі , респираторлық инфекциямен 50 % зақымдануы мүмкін situs
inversus totalis.
Қозғалу жылдамдығы 2–5 мм/мин. Реотаксис –
секрет токына қарсы жылжуы. Қозғалу бағыты: Алға
Mov_2
жоғары немесе төмен, өз осінің бойында айналуы.

9.

Жануарлардағы сперматозоидтың
ұзындығы әр түрлі болады.
Мысалы, омыртқалы жануарларда
10 – 100 мкм, жәндіктерде бірнеше
мм-дей болады. Адам
сперматозоидының орташа көлемі
16 – 19 мкм3.
Сперматозоидтар:
талшықты
талшықсыз
құрттарға, көпаяқтыларға, шаянтәрізділер мен
кенелерге тән.
Сперматозоидтар 3 боліктен тұрады: ядро ()
мойын бөлімі центриоль
құйрық бөлімі

10. м

• Сперматозоидтардың тіршілік
ету ұзақтығы да әр түрлі.
Мысалы, әйелдің жатырында 2,5
сағат, жылқының жыныс
жолында 5 – 6 тәулік, қоянда – 30
сағат, құстарда – 3 апта, жабайы
араларда – 3 – 4 жылға
созылады.

11.

Сперматозоидтардын негізгі
қызметі:
Аналық жұмыртқа жасушасымен
қосылып, жаңа ұрпақты
қалыптастыру.

12.

• Ұрықтану сперматозоидтардың біраз ғана ене алатын жатыр түтігінің ампулярлы бөлігінде өтеді. Овуляцияланған жұмыртқа жасушалардың ұрықтануға деген қабілеті тек 24сағатқа ғана созылады. Сперматозоидтар әйел
жыныс жолдарында ұрықтануға қабілеттілігін шамамен 24-48 сағат сақтайды , сондықтан ұрықтану процесі жүру үшін белгілі бір қысқа уақыт
аралығында
кездесу
жүру
керек.
Аталық без түтікшелерінде орналасқан сперматозоидтардың ұрықтануға
қабілеті болмайды. Ұрықтану қабілетіне олар аталық жыныс безінің каудальді бөлігінен краниальді бөлігіне өту барысында ие болады. Қынапқа
түскен сперматозоидтардың бір бөлігі қышқыл орта әсерінен өледі, қалғаны
жатыр мойыны каналынан, сілтілі ортасы бар,жатыр қуысына өтеді.Сперматозоидтар жатыр түтігі клеткаларымен кездескенде капацитация атты
процеске ұшырайды. Капацитация дегеніміз жұмыртқа жасушасына оның
қабықтары арқылы өту қабілетіне ие болу . Жұмыртқа жасушасы жылтыр
қабаттан басқа бірнеше қабат жұмыртқа тасымалдаушы клеткалар түйінімен
қоршалған.Бұл кедергіні өту үшін арнайы сперматозоидтың акросома атты
органоиды бар. Акросомды реакция сперматозоидтың жұмыртқа тасымалдаушы клеткалар түйінімен жанасуы кезінде жүреді. Акросомадан 10-12
түрлі ферменттер бөлініп шығады. Олар сперматозоидтардың жұмыртқа
жасушасың қабығынан өтуді қамтамасыз етеді. Сперматозоид жылтыр
қабықтан
өткен
соң
гаметалардың
қосылуы
өтеді.

13.

Ұрықтану жүру үшін тек бір сперматозоид қажет. Сперматозоидтардың «артық» мөлшері өтіп кететін болса процес бұзылады, ұрықтану
жүрмейді.
Жұмыртқа жасушасына бір сперматозоид өткен соң басқаларына
өтуіне «кедергі» пайда болады. Оның түзілуіне кортикальді реакция
қатысады. Екінші мейотикалық бөліну жүргеннен соң аналық
хромосомалар жиынтығы ядроға айналады , ол аналық пронуклеусы,
ал сперматозоид басы аталық пронуклеус аталатын ядро түзіледі.
Кейін бұл хромосома жиынтықтары қосылып, бір ядро түзіледі де,
зигота бластомерлерге бөліне бастайды. Ол бөлініп морулаға
айналады.
Келесі
кезеңге
(бластоциста)
бластомерлермен
синтезделетін сұйықтықпен толған қуыс түзілуі тән. Моруланың
бластоцистаға айналуы барысында бластомерлер екі субпопуляцияға
бөлінеді – сыртқы және ішкі . Ішкі клеткалар эмбриобласт түзеді,
одан ұрықты түйін, ұрықтан тыс мезенхима, амнион , ал
сыртқысынан имплантацияға қажет трофобласт түзіледі.

14.

Аталық жыныс
мүшелері
»

15.

Аталық жыныс мүшелері
Сыртқы
мүшелер
ұма және жыныстық мүше
Ішкі мүшелер
аталық бездер,
оның қосалқы бөлімдері
Аталық бездер - ұманың ішінде орналаскан терілі қалта.
Аталық бездер ағзада екі түрлі маңызды қызмет аткарады. Біріншіден,
олардан аталық жыныс жасушалары- сперматозоидтар түзіледі. Бұл аталық
бездердің сыртқы секрециялық қызметі. Екіншіден, аталық бездерден жыныс
гормондары (негізінен тестостерон) бөлінеді. Бұл аталық бездердің ішкі
секрециялық қызметі. Сондықтан да жыныс бездері аралас бездерге жатады.
Аталық бездерден бөлінген гормондар екінші реттік жыныстық белгілердің
жетілуінде негізгі рөл аткарады. Олардың әсерінен жасөспірімдердің дене
пішіні өзгереді, мұрт шығады, дауысы жуандайды және т. б.

16.

Сперма (гр.семя) деген мағана
береді. Құрамы: 65% көпіршікті
сұйықтықтан, 30 % простата
сұйықтығынан және 5%
сперматозоидтан тұрады.
Сперма көлемі әр тіршілік иесінде әрқалай:
адамда-2-4мл
қойда-1-1,5мл
жабайы қабан-250мл
кит-3000мл
1мл спермада – 60-120 млн-ға жуық
сперматозоид кездеседі.

17.

Қорытынды:
Жыныстық көбею кезінде екі дараның
генетикалық ақпараттарының алмасуы
жүзеге асады. Жыныстық жолмен көбейген
даралар
бір-біріне
ұқсамайды,
яғни
жыныстық көбею биологиялық әртүрлілікті
қамтамасыз етеді. Осы себептен жыныстық
көбею жыныссыз көбеюден бір саты жоғары
тұрады.

18.

Назарларыңызға
рақмет!!!