Тыва улустун ужурлары

1.

Тыва улустун
ужурлары

2.

Тыва улустун ужурлары болгаш чанчылдарыогбелеривистин биске каш-каш салгалдардан дамчып келген
амыдыралдын ооредии. Ол бурун шагда-ла ужук-бижик
тывылбаан уеден-не эгелээн. Ада-иенин улусчу ужурларны
болгаш чанчылдарны сагып чорууру-уруг-дарыг
кижизидилгезинге аажок улуг ужур-дузалыг.

3.

Тыва чон ажы-тѳлүнге аажок
ынак, хумагалыг чораан.
Уругнуң кижизидилгези иениң
иштинге тыптып келген
үезинден эгелээш, ол 12 харга
чедир ада-иезиниң дорт
хайгааралынга ѳзер чораан.
Тыва чон ажы-тѳлүнге аажок
ынак, хумагалыг чораан.
Уругнуң кижизидилгези иениң
иштинге тыптып келген
үезинден эгелээш, ол 12 харга
чедир ада-иезиниң дорт
хайгааралынга ѳзер чораан.

4.

«Аът болуру кулунундан, кижи болуру чажындан»
деп улегер домактын утказы 12-13 харлыг уруглар «кижи
болуп», чоннун сагыыр ужурларын, хоойлуларын,
чанчылдарын улуг улус дамчыштыр шингээдип алган, оларны
амыдыралга боттандырып эгелей бээр ужурлуг. А ындыг эвес
болган таварылгада «уруг буруулуг эвес, а ону кижизиткен
ада-ие, торел чонунун багы» деп санаар чораан.

5.

6.

12 харга чедир уругнуң билир ужурлуг чүүлдери:
O «Ийи айлыг уруг иезин таныыр, алды айлыг уруг адазын
O
O
O
O
таныыр». Ол дээрге-ле уруг бодунуң эң чоок кижилерин
ѳске улустан ылгап билири.
3 харлыг уруг боду ѳнчүлүг, ону дээш сагыш човаар,
хумагалаар хүлээлгелиг. База эң чоок кижилеринден
аңгыда, хан тѳрел ха-дунмазын билир, оларны
хүндүлээр.
5-6 харлыг уруглар бичии дунмаларын алыр, анайхураган бажы дозар, ѳгнүң үүрмек ажылынга дузалажыр.
9-10 харлыг уруглар анай-хураганын боттары кадарып
эгелээр дээш оон-даа ѳске иштики-даштыкы ажылдарны
кылып дузалажыр, аал-коданын арыг-силиг тудар.
10-12 харлыг уруглар ёзулуг кадарчы, саанчы, малчын,
аңчы апарган, база ада-иезиниң салгал дамчып келген
уран мергежилин (даараар-аргыыр, чазаныр-сиилбиир,
ус-дарганнаар) шиңгээдип алган, кылып билир болур

7.

Уругларның кылбас ужурлуг чүүлдери:
O улуг улус мурну-биле эртпес
O улуг улустуң адын дорт адавас, ону кончуг
O
O
O
O
багай кижизидилге деп санап чораан
ѳскениң ѳнчүзүн ап, оор чорук кылып болбас
мегелеп болбас
каржы, багай сѳстер чугаалап болбас эзиртир
суксуннар, арага ижип, таакпы тыртып болбас
улуг улус чугаазы үзе кирбес, чугаага
киришпес дээш база оон-даа ѳске

8.

Тыва чон уруг-дарыын
чажындан-на бойдуска хумагалыг
болурун чагып, ѳѳредип чораан.
Аң-мең, балык-байлаңны артыкка
ѳлүрбес, тутпас, а чугле аксынга
ѳй, ажы-тѳлүн ашкарыпчемгериптеринге чедер хирени
оран-таңдызындан чалбарып
дилеп аар.
Тыва чон уруг-дарыын
чажындан-на бойдуска хумагалыг
болурун чагып, ѳѳредип чораан.
Аң-мең, балык-байлаңны артыкка
ѳлүрбес, тутпас, а чугле аксынга
ѳй, ажы-тѳлүн ашкарыпчемгериптеринге чедер хирени
оран-таңдызындан чалбарып
дилеп аар.

9.

10.

11.

Бурунгу тыва чоннуң долгандыр турар бойдуска,
бот-бодунга, ажы-тѳлүнге хумагаалыын,
амыдыралга ынак, кызымаан дараазында
чаагай ужур-чаңчылдар бадыткап турар:
• отче дүкпүрүп болбас,
• от, хүл, одаг артап болбас,
• хем, суг, аржааннар, хѳлдер хирледип, бокталдырып
болбас,
• кайы-хамаанчок ыяш кеспес, чаш ыяш, ѳл ыяшка дээп
болбас,
• суг бажынга албаннап болбас,
• чаш уругну кончувас, а чугле чассыдар,
• 3 харга дээр чанагаштап, кадыын быжыглаар, кыжын
соокка доңмазын дээш алгы-кешке ораар,

12.

13.

Кара-Хол сумузунун библиотеказы,
2022чыл.