Аймақтың әлеуметтікэкономикалық мәселелері

1.

ТАҚЫРЫП 14.АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІКЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Дәріс жоспары (1 сағат)
1. ҚР-ның шалғай аудандарының әлеуметтікэкономикалық мәселелері.
2. Аймақтық жұмыспен қамту, жұмыссыздық
мәселелері.
3. Қазіргі кезеңдегі ҚР-ғы кедейлікті шешу жолдары
Әдебиеттер: 8, 17, 19, 21, 22, 23-26, 33, 35
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

2.

Сұрақ 1. ҚР-ның шалғай аудандарының
әлеуметтік-экономикалық мәселелері
2014 жылдың 1 қаңтарына Қазақстан
Республикасында 175 әкімшілік аудан, 87 –
қала, 31 – кент, 6828 – ауылды елді мекен
бар, соның ішінде шалғай аудандар - 67.
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

3.

Аймақтық саладағы түрлі ғылыми
институттардың мамандарымен аймақтар
жіктемесінің (типология) үлкен көлемі
өңделген. Негізгі типология 3 өлшемге ие:
- әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі;
- даму қарқыны;
- табиғи-географиялық жағдайлар (климат,
ел орталығына қатысты орналасуы және
т.б.).
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

4.

Шалғай аудандардағы көлік және
тасымалдау мәселелері
Көлік
және
тасымалдау
Шалғай аудандардағы жолдардың
дамымағандығы азаматтардың еңбек
мобильділігіне кедергі жасап, халыққа
өмірлік маңызды қызметтердің қол
жетімділігін анықтайды: медициналық
көмектің уақытылы көрсетілуі, білім
беру орындарының, мәдени-тұрмыстық
объектілер, сауда орталықтарының және
т.б.
Мысалы, Шығыс Қазақстан,
Алматы, Қызылорда және
Қарағанды облыстарының шалғай
аудандары жоғарыдағы
сипаттамаларға сәйкес келетін
аймақтар болып есептеледі.
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

5. Шалғай аудандардағы көлік және тасымалдау мәселелері

Кесте 1 – ҚР шалғай аудандарындағы білім беру мәселелері
компьютерлік техникамен жабдықталу
мектептердің аз комплектілігі
БІЛІМ
БЕРУ
жабдықталған физика, химия, биология кабинеттерінің, лингафондық
және мультимедиялық кабинеттердің болмауы немесе нашар
жабдықталуы
Интернет желісіне шығу сапасының төмендігінен интерактивті
жабдықтарды пайдаланумен сабақ өткізу нормаларының орындалмауы
мүгедек балалар үшін үйде оқыту сапасының төмен болуы
ҰБТ-ң төмен нәтижелері
Мысалы, Қарағанды облысындағы шалғай аудандардағы аз комплектілі мектептерде
жаратылыстану-математика, ағылшын тілі пәндері педагогтары тапшы.
Білім беру бөлімдерінің мәліметтеріне сәйкес, ауылдық мектептердің 81%-ы кең интернет
желісіне қолжетімділігі бар. Алайда, тексеріс барысында Ұлытау, Ақтоғай, Қарқаралы,
Бұқар-Жырау, Нұра аудандарындағы интернет жылдамдығының жасалған шартқа сәйкес
келмейтіні анықталды.
Жыл сайын ауылдық мектептердегі ҰБТ балдары қалалықтан әлдеқайда төмен болады.
2014 жылы айырмашылық 10,8 балды құрады (77,5 және 66,7).
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

6.

Шалғай аудандардағы денсаулық сақтау
мәселелері
Қаламен
Денсаулық
сақтау
салыстырғанда кедей халықтың
басым болуына байланысты халықтың
өлім көрсеткіштері, түрлі ауруға
шалдығу көрсеткіштері жоғары.
Алғашқы медико-санитарлық көмек
көрсету сапасының төмен болуының
басты себебі – әкімшілік орталықтардан,
облыстық ауруханалардан алшақ болуы.
Шалғай аудан/ауылдарда дәріханалардың
тапшылығы. Мысалы, халық санының
көп болмауына байланысты жеке
фармкомпаниялар өздерінің пункттерін
ашуға қызығушылық тудырмайды.
Білікті кадрлардың тапшылығы.
Мысалы, Жамбыл облысының шалғай
аудандарында дәрігер мамандардың
тапшылығы байқалды (2013 жылы 216
дәрігерлік вакантты орындар болды).

7. Шалғай аудандардағы денсаулық сақтау мәселелері

Шалғай аудандардағы ауыз су мәселелері
Ауыз су мәселесі гепатит, ішек аурулары
және т.б. ауруларға әкеледі.
Үкіметтік «Ақ бұлақ» бағдарламасының
тиесілі орындалмауы:
А) жаңадан тұрғызылған су құбырларының
тиесілі пайдаланылуы қамтамасыз
етілмеуде;
Б) бағдарламаларға бөлінетін қаражаттардың
тиесілі игерілмеуі.
Мысалы, ОҚО 900 тұрғылықты
пункттерінің 488-і ауыз су тапшылығына
ие (оның ішінде Мақтаарал, Сарыағаш
аудандары және т.б.).
2013 жылдың өзінде ОҚО тұрғылықты
пункттеріне ауыз су жеткізуге шамамен 8
млрд. теңге (53 млн.доллар) бөлінгенімен,
нәтижелерге көңіл толмайды.
Ауыз су
тапшылығы
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

8. Шалғай аудандардағы ауыз су мәселелері

Шалғай аудандардағы кадрлар тапшылығы
мәселелері
Кадрлар
тапшылығы
«Дипломмен ауылға» мембағдарламасы
республиканың шалғай аудандарына жас
мамандардың даярлануын қамтиды. Соңғы 5
жыл ішінде ауылдарға 6000-нан астам
мамандар бағытталған.
Алайда бағдарламаның келесідей кемшіліктері
бар:
- кейбір аудандарда жас мамандардың тұрғын
үймен қамтамасыз етілмеуі;
- жас мамандардың көтерілуге берілген
қаражаттарды алып, өзге мақсаттарға
пайдалануы, ауылдан кетуі;
Мысалы, 2013 жылы көтерілу
қаражаттарын (2 млн. астам) ала отырып,
әлеуметтік шарт талаптарын орындамаған
(ауылдан кетіп қалған) мамандардың саны
бойынша көшбасшы өңірлер:
1 орын – Ақмола облысы - 299 дәрігерлер
мен педагогтар;
2 орын – Солтүстік Қазақстан - 270;
3 орын - Павлодар облысы - 242 адам.

9. Шалғай аудандардағы кадрлар тапшылығы мәселелері

Кесте 2 – ҚР шалғай аудандарындағы әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді шешу бойынша мемлекет шаралары
1
Көлік
және
байла
ныс
Жергілікті әкімдіктер тарапынан жолдардың жөнделуіне назар
аударылуда, сонымен қатар бірқатар облыстардың шалғай
аудандарында желісіз телефонизация және Интернет өткізілген. Қазір
Қарағанды облысында 16 базалық станция жұмыс жасап, Бұқар-Жырау,
Осакаров, Жаңарқа, Шет, Ақтоғай аудандары қамтылған
2
Білім
беру
ҚР “2011-2020 жж. Білім беруді дамыту” мембағдарламасы бойынша:
мобильді сипаттағы мектептердің енгізілуі; әр тұрғылықты пунктті
«мектеп автобустарымен» қамтамасыз ету; қашықтықтан оқыту.
3
Денсау
лық
сақтау
- ҚР “2011-2015жж. Саламатты Қазақстан” мембағдарламасы бойынша
көлік медицинасының енгізілуі (санитарлы авиация). 2011 жылы алғаш
рет Республикалық санитарлы авиация орталығы ашылды (2013 ж.
1355 көмек көрсетілген); 26 трассалық медико-құтқару пункттері
ашылды;
- "Асар-Береке" қоғамдық қоры мобильдік медицинаны пайдаланумен,
алғашқы көмек көрсетуде;
- “Қазақстанның шалғай аудандарындағы халықты медициналық
зерттеу“ жобасы шеңберінде “Жылжымалы емдеу-диагностикалық
кешені“ ашылды;
- кей өңірлердің Денсаулық сақтау басқармаларымен сертификатталған
мобильді дәріхана киоскілерін ашу жоспарлануда.

10.

Сұрақ 2. Аймақтық жұмыспен қамту,
жұмыссыздық мәселелері
«Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» атты
11.11.2014ж. Қазақстан халқына Жолдауында
елбасымыз Н.Ә.Назарбаев жаңадан туындайтын
сыртқы қауіптерді ескере отырып, экономиканы
дамыту үшін бізге іскерлік белсенділік пен
жұмысбастылықты қамтамасыз етудің жаңа
бағдарлары қажет. Ондай бағдар ретінде «Нұрлы
жол» жаңа экономикалық саясатын атап өтуге
болады. Тек жол құрылыстары арқылы ғана жаңа
200 мың жұмыс орындары ашылады. Бұл халықтың
жұмыспен қамтылуы мен табыстарының артуын
білдіреді, - деген.
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

11.

Сурет 1
“Нарық
сәтсіздіктерінің”
белгісі
жұмыссыздық
Мемлекеттік
араласу
Еңбек
нарығындағы
жұмыспен
қамту саясаты
Белсенді жұмыспен қамту
бағдары - жұмыспен қамтудың
мемлекеттік қызметтерін,
жұмыссыздарды кәсіби даярлаудың
түрлі бағдарламаларын,
жұмысбастылықты қамтамасыз ететін
субсидияларды, әлеуметтік қоғамдық
жұмыстарды және т.б. қамтиды
Белсенді емес бағдарлары
мемлекет тарапынан қолдау
деңгейін өзгертуді (әлеуметтік
төлемдер, жұмыссыздық бойынша
жәрдемақылар және т.б.) білдіреді
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

12.

Сурет 2
2008-2010 жж.
Халықты жұмыспен
қамту бойынша шаралар
жоспары
Жұмысқа орналастыру
Қоғамдық жұмыстар
Кәсіби даярлау және
біліктілікті арттыру
 
Әлеуметтік жұмыс
орындары
(субсидиялау)
Өз ісін ашуға
материалдық көмек
көрсету
2009-2010 жж.
Жол картасы
Әлеуметтік жұмыс орындары
Жастар практикасы
Жұмыспен қамту - 2020,
2013 ж. бастап «Жұмыспен
қамту 2020 Жол картасы»
бағдарламалары
Ауылды
жерлерде
микрокредит беру
Оқыту және әлеуметтік
жұмыс
орнына
жұмысқа
орналастырумен
көшіру
Ауылдық тұрғылықты
пункттерді
инфрақұрылымдық
дамыту
Қазақстандағы жұмыспен қамтудың белсенді бағдарламаларының
дамуы
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

13.

2008 ж. 4-ші тоқсанында туындаған
әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыстың
күрделі жағдайында аймақтық жұмыспен
қамту Стратегиясы немесе Жол картасы
өңделді. Оның басты мақсаты – жұмыспен
қамтуды қамтамасыз етіп, тұрақты
постдағдарыстық даму үшін жағдай жасау.
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

14.

Сурет 3
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

15.

Кесте 3 – 2008-2013жж. ҚР-ғы еңбек нарығының негізгі индикаторлары
2008
2009
2010
8415,0
8457,9
8610,7 8774,6
8981,9
9041,3
7857,2
7903,4
8114,2
8301,6
8507,1
8570,6
2657,8
2665
2704,7 2720,2
2693,5
2620,9
557,8
6,6
2,8
554,5
6,6
2,5
496,5
5,8
2,2
473,0
5,4
2,1
474,8
5,3
2,5
470,7
5,2
2,5
7,4
6,7
5,2
4,6
3,9
3,9
Жастар
жұмыссыздығының 8,2
деңгейі, % (15-28 жас аралығындағы)
8,5
6,6
6,3
5,4
5,5
Экономикалық белсенді халық,
мың адам
Жұмыспен қамтылған халық, мың
адам
Өз бетінше жұмыспен
қамтылғандар, мың адам
Жұмыссыз халық, мың адам
Жұмыссыздық деңгейі,%
Ұзақ мерзімді жұмыссыздық
деңгейі, %
Жастар жұмыссыздығының
деңгейі, % (15-24 жас аралығындағы)
2011
Ескерту – ҚР статистика жөніндегі Агенттіктің мәліметтері, 2014 жыл
2012
2013

16.

Жинақтық
зейнетақы жүйесі, міндетті
әлеуметтік сақтандыру сияқты мемлекетпен
ұсынылатын қызметтер және кепілдіктермен
қамтылмаған өз бетінше жұмыспен
қамтылғандардың үлесін қысқарту
мақсатында өңделді:
2011 жылы “Жұмыспен қамту – 2020
бағдарламасы” (2015 жылға қарай өз бетінше
жұмыспен қамтылғандар деңгейін 26%-ға
дейін төмендету көзделеді). Оған шағын және
орта кәсіпкерлік саласына көшу арқылы қол
жеткізу көзделеді;
2013 жылы «Жұмыспен қамту 2020 жол
картасы» бағдарламасы.
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

17.

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

18.

Кесте 4 – 2013 жылы Қарағанды облысында бағдарламаның 1-ші
бағытының іске асырылуы
№
р/н
Аймақтар
2013 ж.
аяқталған
жобалар саны,
бірлік
2013 ж. құрылған
жұмыс орындарына
орнал-р саны, адам
Олардың ішінде
бағдарлама
қатысушылары, адам
Облыс бойынша
101
1019
650
1
2
Балқаш қ.
Жезқазған қ.
0
0
0
0
0
0
3
Қарағанды қ.
5
78
22
4
Қаражал қ.
1
41
25
5
6
Саран қ.
Абай ауданы
1
12
7
98
4
68
7
Актоғай ауданы
6
70
40
8
Бұқар-Жырау ауданы
11
132
102
9
Жаңарқа ауданы
7
120
66
10
Қарқаралы ауданы
19
188
119
11
Нұра ауданы
7
183
123
12
Осакаровка ауданы
9
55
35
13
Ұлытау ауданы
9
15
15
14
Шет ауданы
14
32
31

19.

Кесте 5 – 2013 жылы Қазақстан Республикасының өңірлерінде
бағдарламаның 2-ші бағытының іске асырылуы
Өңірлер
шағын несие
Өз ісін
алушылар саны ашқандар
Қосымша ашылған жұмыс орындарына
жұмысқа орналастырылды
барлығы
ҚР
Ақмола
Ақтөбе
Алматы облысы
Атырау облысы
ШҚО
Жамбыл
БҚО
Қарағанды
Қостанай
Қызылорда
Маңғыстау
Павлодар
СҚО
ОҚО
11 182
453
305
819
1 029
2 875
696
602
435
453
1305
80
491
291
1 348
7 870
365
199
576
737
2 102
607
471
185
244
1 005
52
323
117
887
9 169
207
339
629
505
2 459
262
878
114
315
1 184
96
353
136
1 692
Оның ішінде жұмыспен
қамту Орталықтары арқылы
1 951
31
175
55
187
67
0
35
10
88
58
12
77
78
1 078

20.

Кесте 6 - 2013 жж. Қарағанды облысы бойынша бағдарламаның
үшінші бағытының іске асырылуы (адам)
Аймақтар
Облыс б-ша:
Балқаш қ.
Жезқазған қ.
Қарағанды қ.
Қаражал қ.
Приозерск қ.
Саран қ.
Сәтпаев қ.
Теміртау қ.
Шахтинск қ.
Абай ауданы
Актоғай ауд.
Бұқар-Жырау
Жаңарқа ауд.
Қарқаралы ау
Нұра ауданы
Осакаров ауд.
Ұлытау ауд.
Шет ауданы
Кәсіптік даярлау
Әлеуметтік жұм.ор
Жастар практикасы
оқуды
Кәсіптік
ӘЖО
тұр.жұм
ЖП
Тұрақты
аяқтағандар
даярлаудан кейін аяқтады
ысқа
аяқтады
жұмысқа
ішінен жұмысқа ЖО
арқылы (адам)
орналасу
орналастыр
орналастырылды орналастырылды
ылды
299
12
12
88
1
9
5
5
15
24
19
10
21
12
22
9
12
6
13
127
0
0
88
0
9
0
0
0
24
0
0
0
0
5
0
1
0
0
453
15
87
34
15
31
17
3
28
12
28
15
10
35
10
45
23
21
24
375
15
50
21
15
31
17
3
28
12
25
13
10
35
10
25
23
21
21
1100
46
78
497
19
8
15
39
80
37
11
31
50
46
18
49
29
8
20
535
10
6
257
16
6
15
9
50
33
6
5
50
16
3
17
3
7
13

21.

Жастар жұмыссыздығының мәселесін шешу үшін іске
асырылатын бағдарламалар:
1. ЖОО түлектеріне арналған «Жастар практикасы»
бағдарламасы: 6 айға созылады, 29 жасқа дейінгі түлек,
жалақы - 31 854 теңге.
2. “Дипломмен – ауылға” бағдарламасы: бір реттік
көтерілу жәрдемақысы - 70 ЕАК (129 640 тенге); 15
жылға тұрғын үй бойынша бюджеттік несие (ставкасы
0,01%, көлемі 1500 ЕАК (2 778 000 теңге).
3. “Жастар кадрлық резерві” бағдарламасы: жастар
ішінен елдің басқарушылық кадрларын анықтау, іріктеу,
даярлау (2009-2012 жж. бағдарламаға қатысуға 8 000
астам жастар өтініш білдіріп, іріктеу, тестілеуден 308
адам өтті.
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

22.

Сұрақ 3. Қазіргі кезеңдегі ҚР-ғы кедейлікті шешу
жолдары
әлеуметтікмедициналық
экономикалық
Кедейліктің
себептері
саяси
өңірлікгеографиялық
демографиялық
білім берубіліктілік
Сурет 4 – Кедейліктің себептері
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

23.

Кесте 7 – Кедейлікті анықтауда қолданылатын көрсеткіштер мен
түсініктер
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

24.

Сурет 5 - Табысы күнкөрістің ең төменгі деңгейінің
шамасынан төмен халықтың үлесі, %
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

25.

Халық кедейлігінің нақты сипаттамасын алу үшін
кедейліктің тереңдік, өткірлік көрсеткіштері,
Джини индексі қолданылады.
Кедейліктің
тереңдігі елдің
барлық халқы
бойынша
есептелген,
кедейлік
деңгейіне жетпей
тұрған кедейлер
табыстарының
орташа шамасын
көрсетеді
Кедейліктің
өткірлігі
қоғамдағы ең
кедей адамның
қаншалықты
«кедей»
екендігін
көрсетеді, яғни
кедей халықтың
арасындағы
теңсіздікті
сипаттайды
Табыстарды бөлудің
әркелкілік коэффициенті Джини индексі (табыстар
теңдігінің статистикалық
өлшемі 0-1-ге дейін
ауытқиды, 0-де халықтың
барлық топтарындағы
табыстардың шүбәсіз
теңдігін білдіреді, 1-де
барлық табыс адамдардың
бір тобына тиесілі болған
жағдайда табыстрадың
шүбәсіз теңсіздігін
білдіреді)
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

26. Халық кедейлігінің нақты сипаттамасын алу үшін кедейліктің тереңдік, өткірлік көрсеткіштері, Джини индексі қолданылады.

Кесте 8 - 2008-2013 жж. аралығындағы кедейліктің
көрсеткіштері
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Кедейлік тереңдігі, %
2,3
1,3
1,1
0,9
0,5
0,4
0,7
0,3
0,3
0,3
0,1
0,1
6,2
5,3
5,7
6,10
5,86
5,63
0,288
0,267
0,278
0,289
0,284
0,276
Кедейлік өткірлігі, %
Қорлар
коэффициенті, есе
Джини индексі1)
(децилдер бойынша)
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

27.

Сурет 6. 2013 жылғы Қазақстан өңірлері бойынша кедейлік
деңгейі
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

28.

Кесте 9 - Өңірлік кедейлікті топтастыру
2013 жылы
кедейлік деңгейі
бойынша топтар
Аймақ атауы
Төмен
(2,6–4,4%)
Астана және Алматы қалалары,
Қарағанды, Павлодар және Ақмола
облыстары
Орташа
(5,3-6,7%)
Жамбыл, Солтүстік Қазақстан,
Ақтөбе, Алматы, Атырау, Қостанай
және Қызылорда облыстары
Жоғары
(8,4-11,6%)
Шығыс Қазақстан, Оңтүстік
Қазақстан және Маңғыстау
облыстары
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

29.

Кедейлік мәселесін шешуге қатысты мемлекетпен
жасалып жатқан шаралар кешені:
1. Мемлекеттік бағдарламалар:
- 2000-2002 жж. кедейлік және жұмыссыздықпен күресу
Бағдарламасы;
- 2003-2005 жж. Қазақстан Республикасында кедейлікті төмендету
бойынша Бағдарлама;
- 2005-2007 жж. Қазақстан Республикасындағы халықты жұмыспен
қамту бағдарламасы;
- 2008-2010 жж. халықты жұмыспен қамту жүйесін жетілдіру
бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметінің шаралар Жоспары;
- Жол картасы – 2009 жыл;
- Жұмыспен қамтудың Жол картасы – 2020 – 2011 жыл;
- Жұмыспен қамту 2020 Жол картасы – 2013 жыл;
- БҰҰДБ ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік министрлігімен
бірлесе отырып 2012-2015 жж. арналған кедейлікті төмендету
бойынша бағдарлама өңделді;
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

30.

2. Мемлекеттік жәрдемақылар:
- азаматтық қоғам, соның ішінде ғылыми-зерттеу институттар,
үкіметтік емес және діни ұйымдардың қатысуы;
- аз қамтылған отбасыларын қолдау мақсатында атаулы әлеуметтік
көмек көрсету;
- 18 жасқа келмеген балалары бар отбасыларына мемлекеттік
жәрдемақы төлеу;
3. Өзге шаралар:
- 2010 жылы «Шығыс Еуропа және ТМД елдеріндегі инклюзивті
нарықтарды дамыту (15 елде қолданылуда) ұсынысы жасалды.
Инклюзивті нарықтар – өндірушілер, шағын елде кәсіпкерлер,
жалдамалы жұмыскерлер, клиенттер мен тұтынушылар ретінде
халықтың әлжуаз топтарын тартатын нарықтар;
- Азия даму банкі (АДБ) мемлекеттік-жеке меншік әріптестікті
кедейлікпен күресудің жолы ретінде ұсынды. Яғни мемлекеттің
қолдауымен шағын және орта бизнесті дамыту;
- 2014 жылы «Кедейлікті жеңудің Жол картасы» бағдарламасының
өңделуі
ұсынылды
(адамға
салынатын
инвестициялар,
кәсіпкерлікті және инфрақұрылымды дамыту);
- Кедейлік көрсеткіштерін есептеу әдістемесін өзгерту ұсынылды.
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы