Молекулалық-генетикалық зерттеу әдістері және олардың медицинада қолданылуы

1.

№7 практикалық сабақ
Тақырыбы: Молекулалық-генетикалық зерттеу әдістері және олардың
медицинада қолданылуы.
Сабақтың жоспары:
1. Молекулалық-генетикалық зерттеу әдістері
2.Қазіргі кездегі молекулалық-генетикалық әдістер мен технологиялардың
теориялық және тәжірбиелік медицинадағы қолданылуының негізгі
принциптерін зерттеу.
Сабақтың мақсаты мен міндеттері:
- қазіргі
кездегі
молекулалық-генетикалық
әдістер
мен
технологиялардың
теориялық және тәжірбиелік медицинадағы
қолданылуының негізгі принциптері туралы түсінік қалыптастыру;
- адамның электрондық мәліметтер базасымен жұмыс істеуді үйрету.
Сабақтың мазмұны:
Зерттеулердің
молекулалы-генетикалық
әдістері
және
олардың
медициналық әдістері.
1) Цитогенетикалық-адамның хр-рын микроскоп арқылы зерттеуге
негізделген әдітер тобы. Хр-лық ауруларға диагноз қоюда пайдаланады. Ең
кеңінен таралғаны-кариотиптеу.
Криотиптік зерттеу арқылы хр-ң саны мен құрылысындағы өзгерістерді
анықтауға болады. Хр-лар митоздың метафаза кезеңінде зерттеледі. Хр-ды
зерттеу-ң жаңа әдісі флюоресценттік гибридизациялау(Фищ әдісі) .Ол
үшін хр-дағы сәйкес бөлікпен комплментарлы байланыстан белгілі
нуклеотидтік құрамы бар бір тізбектік ДНҚ кесінділері-ДНҚ зонт
қолданылады. Егер мұндай ДНҚ зонтты флюоресцентті тағбамен белгілесе
микроскоптан қарағанда жарық нүкте сол зонттың хр-да орн-қан орнын
көрсетіп тұрады.
Экспресс әдісі-тез және жеңіл орындалатын бастапқы диагностикалау
әдісі. Бұл әдісте аз мөлшерде оңай алынатын материал қан, зәр, ауыз
қуысының қырындысы қолданады. Бұл әдіс Барр денешігінің саны арқылы
кариотиптегі Х хр-ның санын анықтауға мүмкіндік береді.
2) Молекулалық-генетикалық әдіс-ДНҚ-ң құрылысындағы өзгерістерді
1ші реттік нуклеотидтік қатарына дейін анықтауға мүмкіндік беретін
әртүрлі әдістер тобы. Бірнеше түрі бар:
1.ДНҚ кесінділерін алу- ДНҚ-ны барлық ядросы бар клеткалардан алуға
болады.
-перифериялық қан лейкоцидтері;
-хорион
-анион сұйықтығы
-фибробласттар

2.

-ауыз қуысының кілегейлі қабығының қырындысы
-шаш
Алынған ДНҚ-ны барлық әдістерге қолдануға болады. Ауруды н/е
гетерозиготалы тасымалдаушыны нақты диагностикалау үшін қысқа ДНҚ
кесінділері жеткілікті. ДНҚ кесіндісін көп мөлшерде көбейтіп алу
полимеразалық тізбектік реакция(ПТР) арқылы жүргізіледі.
ПТР-инвитор жағдайында ДНҚ-ны амплифизикациялау әдісі. Амплифиз-у
әдісі 3 сатыдан тұрады. Ол үшін кесіндінің нуклеотидтік ретін біліп, сол
арқылы 2 олигонуклеотидтік праймер синтезделу қажет.
2.ДНҚ-ны кесінділерге бөлшектеу- бұл кезең эндонуклеазалар тобына
жататын рестриктаза ферменті арқылы жүргізіледі. Адам генетикасында 2
тізбектік ДНҚ-ны 4-6 жұп негіздерден тұратын нуклеотидтік реті белгілі
бір аймақтарды кесетін 10 шақты әр түрлі рестриктазалар қолд.
3.ДНҚ кесінісін электрофорездеу-ДНҚ кесінділері мөлшеріне байланысты
жылдамдыпен тұрақты электр өрісінде теріс полюсінен оң полюсіне қарай
жылжиды. Әр бөліктіің ұзындығын, оның өткен жолын, мөлшері белгілі
ДНҚ-ң стандарттын үлгісінің өткен жолымен салыстыру арқ. білуге
болады.
4.Гендегі кесінділерді анықтау(агарный гель)-ДНҚ-мен байланыстыратын
этидибромидімен өңдейді. Ультракүлгін сәуле арқылы қарағанда гельдің
бетінде ол қызыл түсті жарық болып көрінеді.
5.ДНҚ кесінділерін идентификациялау н/е танып, ажырату- қажетті
кесінділері гельден табу Саузерннің блот будандастыру әдісі арқылы
жүргізіледі.
3) Пренатальдық диагностикалау әдіс-зерттеу үшін тікелей ұрық
ұлпасынан н/е провизорлық мүшелерінен(плацента, амнион сұйықтығы,
хореон) эмбрионалдық материал алуға мүмкіндік беретін әдістер тобы.
Прнеат-қ диагностика инвазиялық және инв-қ емес деп бөлінеді.
А)Инв-қ әдісте-жүктіліктің әртүрлі кезеңінде трансобдомикалды(құрсақ
арқылы) ж/е трансцервикалды(қынап арқылы) құрсақтаға эмбрион
клеткасынан бөліп алып, цитогенетикалық, мол-гентетикалық, биохим-қ
әдістер арқылы зерттеп анықтайды. Цитоген- қ әдіс арқылы құрсақтағы
баланың кариотипін хр-лық бұзылысын, бихим-қ әдіс арқылы кейбір
ферменттңғ белсенділігін және кнсентрациясын мол-ген-лық әдіс арқылы
гендегі мутацияның бар-жоғын анықтайды.
Инвазиялық әдіске1. Хориоцентез-жүктіліктің 8-11 аптасында іш пердесін тесу арқылы н/е
қынап арқылы УДЗ(ультрадыбыстық зерттеу) аппатымен бақылау арқылы
хорион бүрлерінен кесінді алу.
2. Амниоцентез-ұрық көпіршігін тесу арқ. Амнион сұйықтығын және
ондағы ұрық клеткаларын алу әдісі. Жүктілікің 15-18 аптасында
жүргізіледі. Туа біткен ақаулықтарды анықтауда қолд.
3. Кардоцентез- жүктіліктің 18-22 аптасында кіндік тамырларынан қан алу
әдісі. Алынған қан цитогенетикалық, биохим-қ ж/е мол-генет-қ
әдістерменталдау жасалады.

3.

Б) Инвазиялық емес әдіске УДЗ жатады. УДЗ туа біткен ақауларды х-қ
ауруларды және моногендік синлһдромдарды анықтауға мүмкіндік береді.
Жүктіліктің 16-24 аптасында жүргізген тиімді.
УДЗ орт-қ жүйке жүйесін және зәр шығару мен жыныс жүйелерінің туа
біткен ақаулықтарын диагностикалайды.
Оқытудың техникалық және инструментальдық құралдары: проектор,
сызба, кестелер.
Сабақтарды өткізу тәртібі:
- сабақ жоспарына сәйкес оқу пәнінің сұрақтарын талқылау;
- білім алушылар ұсынған тапсырмаларды және сұрақтарды талқылау;
- оқу пәнінің теориялық қағидалары мен тұжырымдамаларын талдау;
Деңгейлік тапсырмалар (20 ұпайға дейін):
І-ші деңгей:
1. Адам геномының структуралық құрылымы.
2. «Адам геномы» бағдарламасы және оның маңызы.
ІІ-ші деңгей:
1. ДНҚ диагностикалық әдістер: ПТР(полимеразалық тізбектік реакция),
рестрикциялық талдау, блот-гибридизация әдістері, клондау,
секвенстеу. Геном полиморфизміне негізделген ДНҚ ретін анықтау
және геномды карталау әдістері.
2. Қазіргі
кездегі молекулалық-генетикалық
әдістер
мен
технологиялардың
медицинадағы
қолданылуының
негізгі
принциптері (бағыттары).
ІІІ-ші деңгей:
1.Пренатальдық диагностикалау әдістері
Студенттердің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар (30 ұпайға
дейін):
1.Мембраналық транспорт: активті, пассивті. Везикулярлы транспорт туралы
түсінік-презентация.
2. Ағзаларды клондау.-презентация.
Сабақтың тақырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі:
1. Молекулалық биология негіздері (дәрістер жинағы)- Е.О. Куандыков Л.Е.
Аманжолова. Алматы: «Эверо» баспасы, 2014-224 б.
2. Биология: мед биология, генетика и паразитология: учебник для вузов А.П.
Пехов. 3-е изд.,стереотип- М: ГЭОТАР Медиа- 2014-656 ст. 1 1
3. Биология: учебник: в 2т. под ред. В.Н. Ярыгин. М: ГЭОТАР- Медиа. 2015Т.1-736 с.Т.2-560 с.

4.

4. Молекулалық генетика негіздері. Оқу құралы Б. Бегімқұл Астана:
Фолиант,2009ж. 344б. 32 32
5. Биология индивидуального развития: учебник. Нуртазин С. Т., Всеволодов
Э. Алматы: Қазақ университеті, 2011г. 294 с.
6. Молекулалық генетика негіздері. Оқу құралы Б. Бегімқұл Астана:
Фолиант,2009ж. 344б. 32 32
7. Биология индивидуального развития: учебник. Нуртазин С. Т., Всеволодов
Э. Алматы: Қазақ университеті, 2011г. 294 с.
Қосымша:
1. Медицинская генетика Роберт Л. Ньюсссбаум, Родерик Р.Мак- Иннес,
Хантигтон Ф.Виллард. Под ред. Н.П. Бочкова.-М: ГЭОТАР-Медиа, 2010-624
с.
2. Биология: рук. к практ. Занятием: учебное пособие. Под ред. В.В.
Маркиной М: ГЭОТАР- Медиа, 2013- 448 с. 5 5
3. Генетика негіздері (таңдамалы лекциялар жинағы) Ордабеков С, Сейтбаев
Қ, Сембаева Ж.Тараз: «Тараз университеті», 2009-240б.
4. Молекулалық биология және медициналық генетика. Оқу құралы Иманова
Д.Н. Түркістан: Тұран,2015ж. 168б.
5. 4. Қазымбет П. К., Аманжолова Л.,Нұртаева Қ. Медициналық биология.
Алматы, Эверо, 2014.