Араганын кырынга чам унер

1.

Чоон-Хемчик кожуунун топчуткен библиотека системазы
Хайыракан суму библиотеказы
«Араганын устунге чам унер»
презентация
Тургускан: библиограф Куулар Б.К.
с. Хайыракан, 2020 ч

2.

Хунудлуг номчукчулар!
Сентябрь 11 –де бугу Россияда элээр чоруктун хунун демдеглеп эртирип
турар.
Арага амгы ниитилелдин чидиг тургустунуп турар айтырыы апарган.
Ниитилелде чурттап турар дыка хой кижилернин материалдыг байдалы
экижип турар. Ындыг турбуже оларнын аразында безин аас-кежиин
чедип албаан кижилер эвээш эвес.
Аныяктар аразында арагдан когарап чоруурларнын бугу делегейде
ковудеп турарын соолгу уеде доктаамал дыннап турар апардывыс.
Аныяк салгал боттарын ынчаар чидирерге хомуданчыг болгаш аар-берге.
Оларны шын орукче углап –баштап, чагып – сургап, кижизидери
ниитилелдин база бир чидиг айтырыы бооп артпышаан.

3.

«Арагалаашкыннын халавы»
Алган эжин бодавас,
Ажы-толун кээргевес,
Арын –нуурун оксунупкан,
Арагачы кижилер бар.
Ажыл-ишти кылып билбес,
Аажы-чаны дерзии,дошкун,
Арага дээш тынын садар,
Авыястыг кижилер бар.
Араганы ижипкенде,
Аксы-мурну кайда-чуде,
Арны-бажы хевир-даа чок,
Аза ышкаш чуттуг апаар.
Араганы амзапкаш,
Аал-чуртун уттуп аар.

4.

Ажыы-даа чок,
Арагачы кижилер бар.
Кижилернин дурзузун
Хирге-чамга бораптар,
Араганын хайы улуг,
Амдыгааштан боданынар!
Арагалаар орнунга,
Ажыл-иштен кылынар,
Амыдырал-чуртталаганар,
Алдын хун дег аяс болур!
Ооржак Борис.
Арагалаашкын халавы: шулук / Б. Ооржак //
Шын. – 2005. – окт. 18. –а.6.

5.

Араганын кижиге салдары
Араганын кижиге хоразынын дугайында чус-даа, мун-да катап чугаалаарга,
кым ону тоорул, пат шоюгуп калган болгай бис.
Ынчалаза- даа кижинин бир хун боданы бээр хуну бар деп идегел бар.
Арагны ижерге, хан –биле холужуп алгаш, нерв системазынга, баарга барып
чыглыр.
Баш мээзинде кижинин сагыш-сеткилин, бодун алдынарын, шимчээшкин
харыылаар кезектеринге баар.

6.

Араганын кижиге салдары
Эзирий береген кижинин баштай чугаа-домаа ковудээр, хоглуу кедерээр,
оон-даа улаштыр ижер болза, ол каржы, кылыктаныычал апарып,
эрткен барган хомудалдарын сактып келир, улусче чонгээлеп эгелээр.
Мындыг байдалда аажы-чаны уштуланнааш, анаада безин
уш-баш баргылаар, хомудаачал, кылыктыг кижилер айыылдыг:
олар шош-соода унудуреринден ожаавас, оон кедерезе, холунга чидиг,
эт-херексел тутунуп келзе, улуг кемдээшкин, оон коргунчуг – олуруушкун
кылып болур.

7.

Араганын кижиге салдары
Амыдыралда шупуту-ла мыныдыг чергелиг кем-херек уулгедиишкиннери
эзирик байдалда кылдынып турарын билир болгай бис.
Араганын хайы-биле каш санныг тыва чонувустун аныяк, чалыы оолдар,
кыстары, дунмаларывыс, акыларывыс ортемчейден чалып чоруп,
озал-ондактарга таваржып, бертик-межел болуп артып, а чамдыктары
секунда, минута иштинде уулгедип алган кем-херээ дээш хой-хой чылдарда
хосталгазын казыттырып, тенниг херим артында аарыг-аржыкка алзып,
хосталыр уезин дун-хун чок четтикпейн манап чоруур.

8.

Араганын ниитилелге салдары
Соолгу уеде аныяк-оскеннин, херээжен кижилернин
арагаже сундугары, ону ижип алагш кудумчуга
коскузу-биле корум-чурум уреп, арын-нуурун
оскунупкан тояап кылаштажып турары уругдарыынга кандыг улегер болурул?
Ие кижи дээрге –ле ог-буленин кол башкарыкчызы,
чоленгиижи болур ужурлуг.
«Ие кижи арагалаарга бажын –балгат чудараар,
Эр кижи арагалаарга – чер-чурт сайзыравас».
Улустун угаады

9.

Кандаай чон бис
Араганы коруп каанда,
Ажыл-иш –даа уттундурар.
Алгыш-кырыш оон унер
Алгыжып-ла эгелээр бис.
«Кошкен Хемчик келди-ле» дээш,
Корушпейн баар тывалар бис
Кодээ чернин ховузунда
Корейлер дег демниг болза.
«Чадаана депчуртун кагган,
Чанган куш» деп турувуста,
Чанывыска оскелер кээп,
Чаза базар чыгыы-ла дыр.
Кызыл хоорай базаарында,
Кыргыс чоннун ажылгырын.
Кызыгаар ажык турган болза,
Кыдаттар шуут долза хону.

10.

Кандаай чон бис
Оюн, Салчак, Хемчиктер дээш,
Одажы бээр, оскележир
Опчрк, тенек чрнны каггаш,
Оожум, топтуг эдеришсе.
Оске черде тояп келбээн,
Ору дээрден ужуп батпаан
Оскен-торээн Тывавыска-ла
Оскележиир кандаай чон бис
Эрги Тыва уезинин
Эптиг-чоптуг чанчылы чок,
Эри –кызы хундулешпес,
Элдеп-чиктиг тывалар бис.
Чемирик бо чуртталагада
Чеме-хала чуу-даа турза,
Четтинчикпеш, найыралдыг
Черивиске чурттап корзе.
Сандай –оол, М. Кандаай чон бис : шулук / М. Сандай-оол // Шын. – 2006. – нояб 4. – а.10.

11.

Арагалаашкыннын тунелдери
- Сагыш-сеткилдин хоозуралы
- Ара кагган ажылдар азы ажыл чок артары
- Кижин кадыынга хоразы
- -Аас-дыл азы шош- соода болур байдал тургузары
- -Эзирик байдалда орук озал-ондаанын болуру
- - Кижи тынынга айыыл тургузары
- -Кем-херек уулгедиишкиннеринин ооскуп болуру
- - Чаш ажы-толдун ыы-сыызы
- -Чаш-ажы толдун хайгаарал чок артары
- - Ог-булеге чарлыр чылдагааны тургузары…..
база оон-даа оске таварылгалар
Арагалаашкын кажан-даа эки чувеге чедирбес, харын-даа
кижинни бакка онааштырып, коргунчуг чуулдерни кылдыртып,
кижизиг аажы-чанын оскундуруп, арын-нуурун чидиртирин
утпаалынар.

12.

Бодап-даа корунер-даан, эргим чонум!
Бо хоран араганы ижеринче кым-даа кижини албадавайн турар, ол дээрге
силернин боттарынарнын быжыг туружунардан,
арын-нуурунерден хамааржыр деп чувени угаап-билип корунер!
Ынчангаш арагалаашкынны шегледир дээш, ону тургузуп
чылдагаанарны эвээжедир дээш байдалдарны туругзары чугула.
болур
Ажы-толдун аас-кежиктиг чуртталагазын оштаан куда –дойну, чаш
ажы-толдун 3 харлааны, эргим, чоок улузунун найыр-доюн
канчап
эрттирбезил?
Чугаа хоруушукун дугайында эвес, а чуу-даа чувени ойлуг-хемчээлдиг,
аайлыг-баштыг, аянныг чараш кылырында.
Ынчангаш шупту чувенин ужур-човун угаап, бодамчалыг болуп, чараш
байырлалдар калбак арагалаашкынче шилчий бербезин оваарып
чоруурувус тон чугула-дыр !

13.

Кичээнгейлиг коргенинер дээш
четтирдивис!