Түйсік

1.

2. Түйсік

Түйсiк –материалдық дүние заттары мен
құбылыстарының, сондай-ақ организмнiң iшкi
күйлерiнiң жеке қасиеттерiн бейнелеуде
көрiнетiн қарапайым психикалық процесс. Бұл
процесс материалдық тiтiркендiргiштердiң
сәйкес рецепторларға тiкелей әсерi
нәтижесiнде жүзеге асады.

3.

Рецептор – бұл дененiң үстiнде немесе оның iшiнде
орналасатын, және табиғаты жағынан әр түрлi
тiтiркендiргiштердi - физикалық, химиялы қ,
механикалық және т.б. - қабылдауға және оларды
жүйкелiк электр импульстарына түрлендiруге
арналған арнайы органикалық құрылғы.
Эволюция барысында әрбiр рецептор белгiлi бiр
тiтiркендiргiшке арнайы бейiмделе отырып, дамы ған.
Осылайша, тангорецепторлар сипап сезудi сезiнуге,
аусторецепторлар дәм сезу тiтiркендiргiштерiн
түйсiнуге, стиборецепторлар – иiс сезуге,
фонорецепторлар дыбыстық тiтiркендiргiштердi
және фоторецепторлар жарықтық (немесе сәулелiк)
рецепторларды түйсiнуге бейiмделген.

4.

Түйсiктердiң жiктелуi
В. Вундтың энергетикалық жiктеуi. 1898 жылы В. Вундпен
рецепторлардың адекватты тiтiркендiргiштердi ң энергиясынан
тәуелдiлiк бойынша классификациясы ұсынылды.
механорецепторлар ткандердiң деформациясының,
жиырылуының немесе жылжуының механикалы қ энергиясын
қабылдайды.
хеморецепторлар –Химиялық заттарға сезгiштiк бiр
клеткалық организмдерде де болады. Құрлықта ғы жануарларда олар
тұмсықтық және ауыздық қуыста орналасқан. Хеморецепторларды ң
кейбiр ерекше түрлерi iшкi мүшелерде де кездеседi.
фоторецепторлар жарықтық энергияны
қабылдайды. Жарықтық тiтiркендiргiштерге сезгiштiк филогенезде
прогрессивтi түрде дамыған. Оның эволюциясы к өру м үшесi – к өздi ң
өзгеруiмен байланысты болды.

5.

Түйсiктердiң жiктелуi
Шерингтон бойынша рецепторлар жiктеуi. 1906 жылы
ағылшын физиологы. Шерингтонмен организмде орналасуы мен ат қаратын қызметi
бойынша сенсорлық процестердiң жiктеуi шығарылды.
Экстероцептивтi сыртқы тiтiркендiргiштердiң әсерлерiне
сезгiштiк. Ол бес негiзгi модалдықтан тұрады – көру, есту, сипап сезу, иiс сезу ж әне
дәм сезу. Экстероцептор маңызды бағдарлаушы және реттеушi қызмет ат қарады.
Обúектiнiң рецепторға әсерi бойынша экстероцепторлардың екi түрiн бөлiп
көрсетедi: контакттық және дистакттық. Контакттық рецепторлар, дистанттыққа
қарағанда, филогенезде ертерек қалыптасқан. Оларға дәм сезу, сипап сезу
рецепторлары жатады. Дистанттыққа көру, есту, иiс сезу рецепторлары кiредi.
Проприоцептивтi
- дененiң немесе оның бөлiктерiнiң кеңiстiктегi
орналасуы мен қозғалысына сезiмталдық. Қозғалысты қабылдауға арналған
проприоцепцияның түрiн кинестезия деп атайды.
Интероцептивтi – организмнiң iшкi ортасында жүретiн алмасу
процестерiне сезгiштiк. Интероцепторлар Олар барлық iшкi м үшелерде кездеседi
және сан-алуан органикалық процестерге - қанның химиялық құрамы мен
қысымының өзгеруiне, ткандердiң температурасының өзгеруiне, асқазанның
толуының және т.б. өзгеруiне жауап бередi. Интероцептивтi қызмет ету көбiнесе
санадан тыс жүзеге асады.

6.

Түйсiктердiң түрлерi
Есту түйсiктерi. Адамның есту түйсiктерi сөйлеу мен
музыканы қабылдаумен байланысты.
Есту түйсiктерi есту рецепторына әсер ететiн дыбыс шығар ған
денемен тудырылатын және ауаның кезекпен шоғырланып, сиреуi
дыбыстық толқындарды бейнелеу болып табылады.
Дауыс көмекейдегi дыбыс желбезегiнiң (шымылдығының)
тербелiсiнен туады. Оның тербелiсi ауаның өтуiне және дыбыс
желбезегiнiң керiлу күшiне байланысты болады.
Есту адаптациясы - есту сезiмталдығының түрлi дыбыс күшiне
бейiмделуi.
Есту жiткiрлiгi - сыбырлап айтылған сөздi құлақтың ұзақтан анық
есту қабiлетi.
Дыбыстық толқындар, бiрiншiден, тербелiстiң түрлi
амплитудасымен сипатталады. Екiншiден, тербелiстiң жиiлiгi мен
созылу ұзақтығына байланысты болады. Үшiншiден, тербелiс
түрiмен сипатталады.

7.

Түйсiктердiң түрлерi
Көру түйсiгi. Көру түйсiгi адамға өте бай әрi нәзiк
ажыратылатын кең көлемдi мәлiметтердi бередi.
Көру түйсiгi көзге жарық сәулесiнiң әсерi нәтижесiнде
пайда болады. Бiздiң көзiмiз жалпы түстердi емес, ал
белгiлi бiр заттардың түсiн қабылдайды. Заттар бiзден
белгiлi бiр қашықтықта орналасып, түрлi формада,
көлемде және т.б. болады. Көру бiзге обúективтiк
шындықтың барлық осы көптүрлi қасиеттерiн
бейнелендiредi.

8.

Түйсiктердiң түрлерi
Иiс сезу түйсiгi. Иiс сезу мен дәм сезу химиялық
сезгiштiктiң түрлерi болып табылады. Осы кезге шейiн
иiс сезу адамда маңызды рөл атқармайды деген пiкiр
болды. Алайда иiс сезу вегетативтiк жүйке жүйесiнiң
қызметiне әсер етедi және адамның көңiл-күйiнiң
тонын анықтайтын жағымды немесе жағымсыз
эмоциялық фонды тудырады. Иiс сезу дистанттық
рецепторларға жатады.
Иiс сезу түйсiгi мұрынға ауамен бiрге кiретiн әр түрлi
заттардың молекулаларының әсерiнен пайда болады.

9.

Түйсiктердiң түрлерi
Дәм сезу түйсiгi иiс сезу сияқты заттардың
химиялық қасиеттерiмен шартталады. Дәм сезетiн
қасиеттердiң негiзгi төрт түрiн бөлiп көрсетедi – тұзды,
қышқыл, тәттi және аùы.
Дәм сезуде компенсация, яғни бiр дәм сезу түйсiгiнiң
(тұзды) басқамен (қышқыл) басылып қалуы үлкен рөл
атқарады.
Контраст құбылысымен қатар, дәм сезуде контраст
құбылысы да орын табады. Мысалы, қант ерiтiндiсiнiң
тәттi дәмiн түйсiну тұздың аз мөлшерiнiң
қосындысынан күшейедi.
Дәм сезу түйсiктерi вегетативтiк жүйке жүйесi арқылы
эмоциялық көңiл-күйге әсер етедi.

10.

Түйсiктердiң түрлерi
Сипап сезу туйсіктері
Адамдардың еңбек әрекетінде ерекше орын алатын
түйсіктерінің бірі — сипай сезу (осязание) туйсігі. Мұның екі
түрі бар. Біріншісі — пассив сипап сезу. Бүған тері т үйсігі
түгелдей кіреді. Екіншісі — актив сипап сезу. Актив сипай сезу
тері және қозғалыс түйсіктерінің ұштасып келуінен көрінеді.
Актив сипай сезу түйсігінің рецепторы адамның қолында
(саусақ, алақан) орналасқан. Осы түйсік — әрекеттің
нақтылы бір түрінің ықпалымен күшті дамып отырады.
Сипай сезу түйсіктерінің жалпы еңбек процесінің
«ұсақтүйек» ерекшеліктерін меңгеруде, мектепте
оқушыларды қол еңбегінің дағдыларына үйретуде, сондайак, соқыр, мылқау, керең адамдардың тіршілігінде ерекше
орын алатыны түсінікті.

11.

Түйсіктердін негізгі заңдылықтары
Сезгіштік және табалдырық
Психологияда адамның түйсіне алу қабілетін сезгіштік деп атайды.
Сезгіштікті: 1) абсолюттік, 2) айырма сезгіштік деп
екіге бөледі.
Абсолюттік сезгіштік дегеніміз — сезім мүшелерінің өте әлсіз тітіркендіргіштерді т үйсіне алуы.
Түйсік табалдырығының шамасы азайған сайын адамның абсолют сезгіштігі арта т үседі.
Мәселен, біреу алақанындағы бір ми квадрат аумак қа т үсетін салма қты 3 гр-нан бастап сезетін
болса, екінші біреу осындай жерге түскен салмақты алты грамнан бастап сезеді. Б ұдан со ңғы
адамның түйсік табалдырығы екі есе артық та, абсолюттік сезгіштігі екі есе кем екендігі
көрінеді. Егер тітіркенудің шамасы табалдыры қтан т өмен жатса, о ңда т үйсік пайда болмайды.
Мәселен, адам денесіне қонған тозаңды сезе алмайды, көз улътра к үлгін с өулелерді к өрмейді,
құлақ әлсіз дыбыстарды естімейді. Өйткені осы тітіркендіргіштерді ң бірде-біреуінде т үйсік
туғызарлықтай күш жоқ.
Айырма сезгіштік деп сезім мүшелерінің тітіркендіргіштерді ң арасында ғы болмашы
айырмашылықты түйсіне алуын айтады. Айырма сезгіштікті сипаттау үшін не айыру
табылдырығының мөлшерімен пайдаланады. Мәселен, егер алақан ға ж үз грамм салма қ салып,
оған тағы бір грамм қосса, салмақтың артқаны білінбейді. Оны айыра білу үшін 3-4 грамм қосу
керек, Айыру табалдырығы түйсіктің түрлерінде әрт үрлі болып келеді. М әселен, жары қты
айыратын табалдырықтың күші 1/100-ге тең. Бүл айтылғандарды мынадай фактілермен
дәлелдейді. 100 шамдық жарық Күшіне тағы бір шамды қ жарық қосылса, сонда жары қты ң
аздап та болса артатындығы байқалады. Ал жүз кісі қатынасқан хор ға тағы да он адам қосылса,
хордың даусы аздап болса да көтеріледі.

12.

Түйсіктердін негізгі заңдылықтары
Адаптация
Сезім мүшелерінің сезгіштігі әсер етуші тітіркендіргіштерге біртіндеп бейімделуге байланысты
да өзгеріи отырады. Бүл кұбылысты адаптация дейді.
Адаптация күбылысы адам сезгішіігінің артуын немесе т өмендеуін к өрсетіп отырадьь
Түйсіктердің қай-қайсысы да адап-тацияланады. Мәселен, көру т үйсігіндегі адаптацияны
алайық. Жарық жерден қараңғы үйге кіру бізде қараңғылық адаптация-сын ту ғызады. Жары қ
жерден қараңғы бөлмеге кіргенде көздің қарашығы 17 есе үлғаяды. Б үл қарашыктан өтетін
жарықтың мөлшері 17 есе көбейеді деген с өз. Көздің қараңғыда к өргіштігіне торлы қабы қты ң
шетіне орналасқан таяқшалардың әсері етс күшті. Оларды ң нашар жары қты да жа қсы сезе
алатын қасиеті бар. Мәселен, 30-40 минуттан кейін қараңғыдағы к өру сезгіштігі 200 мы ң есе
артады. Ал қараңғыдан жарыққа қарай сезгіштіктің өзгеруі жары қ адаптациясын к өрсетеді.
Алғашқыда күн көзге шағылы-сып, көз еріксіз жүмылады.
Адаптация қүбылысына перифериялық нерв ж үйесімен қатар ми қабы ғы да қатысады.
Адаптация тері (тактиль) түйсіктерінде де күшті бай қалады. Осыны ң салдарынан кейбір
адамдар тітіркендіргіштерді түйсінбей де қалады. Температуралык. т үйсіктерді ң де
адаптациясы мол.
Мәселен, судың бірқалыпты салқындығына дене тез уа қыт ішінде т өселеді де, адамны ң терісі
суыққа тітіркенбейтін болады.
Иіс түйсіктерінде адаптация түрлі дәрежеде көрінеді. М әселен, камфараны ң иісі 1-2 минуттан
кейін сезілмейтіы болса, горчица мен нашатыр сгшртіні ң иісіне адаптациялану тезірек болады.
Ауырсыну түйсіктеріндегі адаптация өте әлсіз, ауырсыну организмні ң қалыпты ж үмысыны ң
бүзылғандығын, осы сигнал-дың биологиялық рөлін көрсетеді. Адаптация қүбылысы үнемі
өзгеріп отыратыы сыртқы дүние тітіркендіргіштеріне анализатор-ларды ң калай да бейімделе
алатындығын байқатады.

13.

Түйсіктердін негізгі заңдылықтары
Сенсибилизация
Егер адаптация анализаторлардың сезгіштігінің т үрлі жағдайла-р ға байланысты артуыны ң
төмендеуінің көрсеткіші болса, сенсибилизаңия сезгіштіктің тек артуын ғана керсететін
қүбылыс болып табылады.
Сезім мүшелерінің біреуінің әсерінен бас қаларыны ң сезгіштігі артып отырады. М ұны былайша
түсіну керек. Әлеіз тітіркендіргіштер өзімен бірге әсер етіп т үр ған бас қа тітіркендіргіштерді ң
сезгіштігін арттырады. Мәселен, көзге жеткілікті мөлшерде т үскен жары қ оны ң к өру қабілетін
арттыру-мен қатар есту түйсігінің сезімталдығының артуына да себепші болады. Қызыл т үс
адамның ақ, қара түстерді дүрыс ажыратуына жәрдемдеседі. Т үнгі үшуға дайынды қ кезінде
үшқыштардың көздеріне 20-30 минут бойына қызыл көзілдірік киетіндері осыдан.
Сыртқы дүниенің затгары бір ғана анализатормен т үйсінілмейді. Бір сезім м үшесіне тускен
әсер, қалған сезім мупіелеріне де әсер етедЬТ үйсіктердің бір-бірімен байланыс қа т үсуі сырт қы
дүниенің күбылыстарын толығырақ түйсінуге жағдай жасайды. Болар-болмас д әм т үйсігі
(кышкыл нәрсе) көру сезгіштігін артгырады, түз ерітіндісін ішкеннен кейін таза суды ң өзі тэтті
болып көрінеді? Осындай өзара байланыс көру, сипай сезу, қозгалыс т үйсіктерінде де к өп
байқалады. Түйсіктердің өзара байланысының өте айқын көзге түсетіні контраст (қарамақарсылық) қүбылысы. Мәселен, айналасын ақ түске бояған сүр тік бүрыш айналасын қара
түске бояған сүр тік бүрыштан күңгірттеу көрінеді. Ал осы сүр тік б үрышты ң айнадасын қо ңыр
түске бояса, жасыл тартып, сары түске бояса, көгілдір болып к өрінеді. Тым-тырыс кезде дыбыс
жақсы естіледі, ыссы нәрседен кейін салқынды т үйсіну өзінен- өзі белгілі. Ж үйке процестеріні ң
өзара индукция зандылығьшен (бір мезгілдік индукция) т үсіндіріледі.

14.

Түйсіктердін негізгі заңдылықтары
Синестезия
Тітіркендіргіштер сезім мүшелерінің біреуінде ғана түйсік ту ғызудың
орнына сол сәтте басқа түйсіктердің, пайда болуына да жағдай жасайды.
Мәселен, кейбір адамдар біреудің сөзін естігенде, бүған қоса түрлі
дәмдер мен түстерді де сезінуі мүмкін. Мүндай адамдардың бірі қыз ғылт
түстен жылылыкты, екіншілері — көгілдір-жасыл түстен суықты сезінеді.
Түйсіктердің осылайша қосарланып жүруін синестезия дейді. Есту, көру,
сипай сезу, иіс, дәм түйсіктерінде кездесіп отыратын осы қүбылыс өмірде
онша жиі кездесе бермейді. Синестезия — түйсіктердің өзара байланысының мөлшерден тыс дамыған бір көрінісі.

15.

Түйсік
заңдылықтары
a)  Сезгіштік және табалдырық
b) Адаптация
c) Түйсіктердің өзара байланысы. 
Сенсибилизация

16.

в) Синестезия
д) Бірізді бейнелер (эйдетикалық ес)