Demokratikleşme ve etnik hoşgörüsüzlük arasındaki Kırgızistan

1. Demokratikleşme ve etnik hoşgörüsüzlük arasındaki Kırgızistan

Andrew Baruch Wachtel
Orta Asya Amerikan Üniversitesi, Bişkek, Kırgızistan
11 Mart 2013
Hazırlayan:Adina Turumova

2. Tarihçe

Kırgızistan, 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra bağımsız
devletler haline gelen beş Orta Asya Cumhuriyetinden biridir.
Eski SSCB'DEKİ diğer etnik gruplarla karşılaştırıldığında, Kırgız etnik
dayanışması, belki de mevcut klan ve bölgesel rekabetlerden dolayı
nispeten zayıf kalmıştır ve bugün bile özellikle güçlü değildir.
Geleneksel olarak etno-ulusal Devletlerde ulusal tanımlamanın merkezi bir
ayağı olan dili incelesek bile, özellikle başkentte birçok Kırgız'ın rusça'da
daha rahat olduğunu, ülkenin güneyindeki ve dağ bölgelerinde ise Kırgız
dilinde daha rahat konuştuğunu görüyoruz.
Ayrıca, iç göçü destekleyen ve önemli azınlık nüfuslarını içerecek şekilde
Cumhuriyet sınırlarını çizen Sovyet politikaları sonucunda, Kırgız SSR'NİN
1989'daki 4.25 milyon nüfusu homojen değildi. Nitekim, bağımsızlık
zirvesinde, etnik Kırgızlar ülke nüfusunun %52ni oluştururken, Ruslar %26,
Müslüman olmayan ve Asyalı olmayanlar (Ukraynalılar, Yahudiler ve etnik
Almanlar) %12 ve Özbekler %14 oluşturdu.
Etnik ilişkiler tüm hesaplar tarafından iyiydi, ancak ülkenin güneyinde
Özbekler ve Kırgız arasındaki ilişkiler sorunluydu

3. Kırgızistan'da devlet ve ulusal kalkınma

1991'de bağımsızlığından sonra Kırgızistan'ın
kullanabileceği devlet ve ulusal kalkınma
seçeneklerini anlamak için iki olası modele
bakmak mantıklı.
Birincisi, zamanla Kırgızistan'da etnik kimliğin
soyut bir sivil kimliğe bağlı olduğu liberal ve
bireyci bir vatandaş devletinin kurulmasına
yol açabilecek emperyal Sovyet çok etnik
statükonun korunması ve geliştirilmesi
olurdu; ikincisi, Avrupa tarzı bir etno-ulusal
devlet.

4. Sovyet sonrası ulusal uzlaşma

Sovyet sonrası dönemde, ilk Kırgız Cumhurbaşkanı Askar Akaev,
devletin itibari “sahiplerinin” (Kırgız) ve büyük azınlık
popülasyonlarının ilerlemesi arasındaki Sovyet dönemi dengesini
korumaya çalıştı.
İyimserlikle geleceğe bakmak(2004) adlı kitabında, “Kırgızistan
halkının demokratik bir Kanunu " önermektedir.
"Biz, dünya demokrasi deneyimi, Kırgız halkının sürekli bilgeliği ve
Kırgızistan'ın diğer milletlerinin temsilcileri tarafından yönlendirilen,
egemen Kırgız Cumhuriyeti halkı"
“etnik köken ve dini bağlılıktan bağımsız olarak, tüm Kırgızistan
vatandaşı, tek bir ulus oluşturur ve ülkenin ve her bireyin layık
geleceğinden sorumludur”
“bugün, Kırgızistan'ın çok etnikli nüfusu, Kırgız
Cumhuriyeti'nin tüm vatandaşlarının hak ve
özgürlüklerini eşit olarak koruyan demokratik
tüzüklerolan ortak Anayasa ile birleştirilmiştir”.

5.

Bunların başarılı olması için iki şey gerekli olurdu.
Birincisi, Kurumlarına etnik kökenden bağımsız
olarak tüm vatandaşların eşit sadakat hissedebileceği
bir devletin hızlı gelişmesidir.
İkincisi, biraz birincisine bağımlı olan, Sovyet
döneminin sonlarında Kırgız Cumhuriyeti'ni
karakterize eden demografik dengenin varl olmasıdır.
İlk durumda, bu, işleyen bir ekonominin, verimli ve
dürüst bir bürokrasinin ve Sovyet ideolojisinin
ortadan kalkmasınından sonraki boşluğu dolduracak
kadar güçlü bir devlet sembolleri ve uygulamaları
sisteminin oluşturulması anlamına geliyordu.
İkincisinde, tüm milletlerin Kırgız vatandaşlarının
ülkede kalması gerekiyordu. Bunların hiçbiri
gerçekleşmedi.

6.

Ne yazık ki, ancak şaşırtıcı olmayan bir şekilde, Kırgız seçkinleri
SSCB'nin enkazından sağlam devlet kurumları yaratamadıklarını
kanıtladılar. Sovyet devletinin çöküşü eski birlik boyunca yaşam
standartlarında muazzam bir düşüşe yol açtı.
Bu durum, diğer Sovyet cumhuriyetlerinden gelen hammaddelere
ve eski SSCB içindeki pazarlara bağımlı olan Kırgızistan gibi dış
cumhuriyetlerde özellikle güçlü bir şekilde hissedildi.
Kırgız ekonomisi 1990'ların başında durma noktasına geldi. Aynı
zamanda, Kırgızistan'ın kötü ekonomik durumu, hakim yolsuzluk
ve müşteri odaklı kültürün yanı sıra yürütme gücünün etkin
kontrolünü sağlayamayan zayıf yargı ve yasama sistemleri de
dahil olmak üzere diğer Sovyet mirasları tarafından daha da
şiddetlendi. Bu koşullar altında, devlet güçlü bir merkezcil
ideoloji sağlayamadı ve tüm etnik kökenlerden Kırgız
vatandaşları, Kırgız devletinin yeni başlayan Kurumlarına olan
inancını hızla kaybetti.

7.

Sovyet döneminin demografik dengesi, ülkenin Asyalı olmayan,
Müslüman olmayan nüfusunun hızla ortadan kalkmasıyla değişti.
1999 yılına gelindiğinde, Kırgızistan'ın demografik dengesinde
tektonik bir değişim yaşandı. Nüfus neredeyse 5 milyona
büyümüştü. Etnik Kırgız şimdi bütünün %65'ini oluştururken,
nüfusun Özbek payı aynı kaldı (yaklaşık %14). Ancak asıl önemli
olan, 1989'da %36'dan 1999'da %15'ten daha az olan Asyalı
olmayan ve Müslüman olmayanların hızla ortadan kaybolmasıydı.
2009 yılı verilerine göre, bu demografik eğilimler devam
etmiştir; etnik Kırgızlar nüfusun yaklaşık %70'ini
oluşturmuşlarsı, ve Asyalı olmayan, Müslüman olmayanşar ise
nüfusun yaklaşık %8.5'e düşmüştür-hepsi hızla Bişkek‘te
başkentte yoğunlaşmıştır.
Kırgızistan, büyük azınlık topluluklarına sahip çok etnikli bir
devlet olmaktan, Kırgızların demografik olarak egemen olduğu
ve yalnızca bir önemli azınlık nüfusunu içeren bir devlete
dönüşmüştür.

8. Milliyetçi alternatif

Akaev'in savunduğu Kırgızistan'ın liberal Sovyet-çekimli vizyonu, hem
devletin etnik kökenden bağımsız olarak tüm vatandaşların
tanımlayabileceği kurumlar yaratamaması hem de ülkenin etnik
bileşimindeki hızlı değişiklikler nedeniyle, 2005'ten bu yana
Kırgızistan'ın hızla Avrupa modelinde etno-ulusal bir devlet haline
gelmesi şaşırtıcı olmamalıdır.
Bu tür Devletlerde, nüfusun çoğunluğu devleti "kendilerine ait" olarak
anlar. Onlar genel olarak bir dizi ulusal inşaat etkinliklere, ulusal dilin
güçlendirilmesi ve ulusal sembollerin canlanması veya oluşturması gibi
olumlu, ve hem de asimilasyon, nüfus hareketleri, kovulma ve
katliamların herhangi bir kombinasyonu ile elde edilebilir olan, özellikle
azınlıkların bastırılması gibi olumsuzlara dahil olmaktadırlar.
Ancak, kırgızları etnik-ulusal bir yaklaşıma yöneldikleri için kınamadan
önce, kendi lehine son derece önemli bir argümanı olan bir gelişim
modelini takip ettiklerini belirtmek gerekir: işe yaradığı kanıtlanmıştır.
Gerçekten de, aşağıdaki karşılaştırmanın gösterdiği gibi, Avrupa
bağlamında modern devlet konsolidasyonuna giden yol etno-ulusal
konsolidasyon yoluyla yatmaktadır. Avrupa deneyiminden yola çıkarak,
ilk önce etnik dayanışmayı elde etmek ve daha sonra liberal devlet
kurumlarını geliştirmek, tam tersine daha kolay görünmektedir.

9. Karşılaştırma

Özellikle Kırgızistan'da ve Orta Asya'da olup bitenleri daha genel olarak
değerlendirmek için, bu bölgeyi, benzer bir demografik dönüşümün Osmanlı
İmparatorluğu'nun çöküşüne ve monoetnik ulus devletlerin yükselişine eşlik ettiği
Balkanlar ile karşılaştırmak yararlı olacaktır, ancak bu dönüşüm önemli ölçüde daha
uzun bir zaman diliminde gerçekleşti.
Modern bir ulus-devlette neredeyse tüm nüfusun itibari ulusa ait olması ve itibari
ulusun tüm üyelerinin devletin sınırları içinde yaşaması gerektiği fikri, farklı
popülasyonların gerçekliği ile karşı karşıya kaldıklarında kaçınılmaz bir çatışmaya
neden olur. Aslında, bu görüş iki ayrı ama tamamlayıcı sorunu ortaya koymaktadır: 1)
ulus-devlet sınırları içinde yaşayan azınlık nüfuslarıyla ne yapılması gerektiği ve 2)
komşu devletlerde yaşayan ulusun üyeleri hakkında ne yapılması gerektiği.
Balkanlar'da, her şeyden önce iki ayrı ama ilgili soru vardı: sömürge gücünün
temsilcileri ile ne yapılmalı ve yerli “diğerleri"ile ne yapmalı."İlk durumda, tercih
edilen çözüm, Osmanlılar Balkanlardan geri çekildikçe dalgalarla meydana gelen göç
(yarı gönüllü) iken, ikinci durum nihayetinde şiddetli asimilasyon, nüfus değişimi,
etnik temizlik ve kitlesel katliamlarla sonuçlandı (ya da daha sık olarak
yukarıdakilerin hepsinin bir kombinasyonu) – Milliyet yaklaşık %85-90'lık bir nüfus
yoğunluğuna ulaşana kadar.
1990'ların sonuna gelindiğinde, Balkan Devletleri monoetnik devlet kurma sürecini
tamamladı.
Orta Asya'da, farklı bir tempoda ve biraz farklı bir uluslararası iklimde olsa da, çok
benzer bir model var gibi görünüyor.

10. Ulusal konsolidasyon

Kırgızların ulusal kimliklerini geliştirmek için Manas
destanını seçmişlerdir.
Yine de, son 21 yıllarında Kırgız ulusal kimliğini
pekiştirmek için yapılan tüm çabalarla bile, daha
yapılacak çok şey vardı.
Dil
Bölgesel farklar
Özbek sorunu

11. Özbek sorunu

Nüfusunu %14ü özbekler.
Ancak Kırgızistan'daki sorun, Özbek nüfusunun ülkenin
güneyinde yoğunlaştığı ve birçok alanda nüfusun neredeyse
%50'sini oluşturduğu yönündedir.
Kırgız versiyonuna göre, güneydeki kentsel alanların
ekonomisine tarihsel olarak hakim olan Özbekler, onu yerel
Kırgız üzerinden yönetmişti.Oş nüfusunun yarısı özbek'ti, ancak
işin %90'ını kontrol ettiler. "Özbekler" özerklik ya da Güney'in
Özbek bölgeleri için bile bağımsızlık talep ediyordu . Yerel
Kırgızlara karşı bir saldırı başlatmak için eski Cumhurbaşkanı
Bakiev'in devrilmesinden sonra merkezi otoritenin çöküşünden
yararlandılar. Bu saldırı talihsiz can ve mal kaybıyla bastırıldı.
Olayların Özbek (ve uluslararası) versiyonuna göre, nedensel
zincir tersine çevrildi ve şiddet genç Kırgız erkekler tarafından
başlatıldı. Bu görüşe göre, meydana gelen şey esasen Özbeklerin
caydırmaya çalıştığı, mağdurların orantısız olarak Özbek olduğu
mücadele ve şiddete yol açan bir kargaşa olarak anlaşılmalıdır.

12.

2010 Haziran olaylarının nedenlerini nasıl yorumladığına
bakılmaksızın, şu anda Güney'in Kırgızlaşması ve Özbeklerin
sembolik, ekonomik ve kültürel alanlarda zemin kaybetmesi
tartışılmazdır.
Bununla birlikte, kırgızlaşma, sadece sembolik düzeyde değil, yaşam
alanı üzerinde gerçekleşmektedir. Başta Özbeklerin olan mahalleler
yıkılıyor. Haziran 2010'da yıkılanların yerine yeni evler inşa eden
özbekler yeni evlerini kaydettirmek zor ya da imkansız buluyorlar.
Özbeklerin sahip olduğu işletmeler Kırgızlara geçiyor. Özbek çocukları
Kırgız dil okullarına gitmeye teşvik ediliyor. Yerel televizyon Özbek
dilinde yayınları durduruyor. Yavaş ama emin adımlarla,Özbekler ve
onların Dili ve kültürü kamusal kentsel yaşamdan çıkartılıyor.