Түркілердің мәдени мұрасының еуропалық және ислам әлемдеріне ықпалы

1. Түркілердің мәдени мұрасының еуропалық және ислам әлемдеріне ықпалы

М А М А Н Д Ы Қ : И Н Т Е Р Н Е Т В Е Щ Е Й И B I G D ATA
1901
Орындаған: Абдрахманова Марал
Жұмабеков Арман
Кубашева Айгерим
Кумарова Алия

2. Орта ғасырларда Еуропаға Исламның әсері көп жоспарлы және жан-жақты болды. Ол өмірдің барлық жақтарын қамтыды: тұрмыстық,

ғылыми,
діни, әдеби, техникалық,
философиялық, саудаэкономикалық,
әлеуметтік-мәдени.
Әр түрлі мамандықтарды зерттеушілерге бүгінгі таңда
ойлау үшін әр түрлі тақырыптарды ұсынады. Тарих
саласында-бұл атақты бельгиялық тарихшы Пиренн
бастаған Еуропадағы феодалдық құрылыстың генезисіне
Исламның әсері тақырыбындағы пікірталастар.

3.

Түркі халықтарының ата тегінен қалған нақты рухани мұралар үлгісіне Орхон
– Енисей бойынан табылған тасқа ойылып жазылған ескеркіштер жатады.
Ескеркіштер ежелгі заман тайпаларының Түркі заман тұсындағы тұрмысы
мен, салты мәдениеті мен жаугершілік жортуылдарын мәнерлі тілмен өсиет
үлгісінде баяндаған .

4.

Әдебиет саласында-бұл ортағасырлық фаблио жанрының пайда болуы, шығыс
және еуропалық элементтердің провансаль лирикасындағы арақатынасы, бай
араб мұрасының Дант пен өнерге әсері туралы даулар. Жаратылыстану
саласында-бұл Араб еңбектерінің Еуропадағы медицина мен астрономияның
дамуына әсерін зерттеу. Ал философияда-бұл латын аверроизмінің ИбнРушдтың философиялық жүйесімен шарттасу мәселесі, сондай-ақ ИбнСинаның көзқарастарының арабтардан ерекше терминдерді, мысалы, атрибут
ұғымын ала отырып, кейінгі орта ғасырлардағы тамызинизм өкілдеріне әсер
ету тақырыбы.

5.

Рашид әд-Диннің айтуынан
түркілердің аңшылық өмірі
адам төзгісіз ауыр болғанын
аңшылардың алғашқы діни
көзқарастарынан аңғаруға
болады. Ал түркі
халықтарының дәстүрлері
мен тәлім – тәрбиелік
мұралары жазба
материалдарда толық
ашылмаған.

6.

Түркілер тарих сахнасында тез арада пайда болып, өз
аттарын көптеген халықтарға қалдырып, ғайып
болды. Түркі қағанатының батыстағы шекарасы VI
ғасырдың аяғында Византиямен, оңтүстікте Персия
және Үндістанмен, ал шығыста Қытаймен іргелес
жатты.

7.

Түркі тілдері ресми болып табылатын Елдер
мен автономиялық аймақтар.

8.

ХХІ ғасыр – түркінің ғасыры. Америкада Инк мәдениеті деген болған. Зерделей қараған адам
олардың, қызыл терілілердің дәстүр-салт, жазу-сызуында, тілінде түркілермен жақындықтың
барын аңғарады. Америка құрлығының байырғы тұрғындарының шыққан жері – Азия.
Америкадағы үндістерді келімсектер қырып-жойды. Сол үндістердің жерінен көне жазулы мәтін
табылған. Жазудың арасында астрономиялық карта бар екен. Біздің ата-бабаларымыздың жазуы,
қағазы, баспаханасы, т.б. жазу мәдениетінің дамығандығын білдіретін дүниелері табылып жатыр.
Біреулер «бұлай болуы мүмкін емес» дейтін шығар. Бірақ ойлап қараңызшы, жазуды білмейтін
адамның қағазда не шаруасы бар, баспахана орнатуда не шаруасы бар? Демек, біздің
бабаларымыздың жазу мәдениеті жоғары деңгейде болған. Дөңгелекті де тапқан түркілер. Атты
алғаш мінген де түркілер. Азия, Еуропа, Америка, Африка болсын, дүниежүзінің кез-келген
аймағына қарасаңыз, түркілерден қалған мұраларды көресіз. Барлық құқықтар сақталған.

9.

Қазақ тарихына терең үңіліп, шындығын тану
үшін түркілік тарихын білу керек. Түркі тектес
халықтардың ортақ тарихын Исламнан бұрынғы
Ежелгі дәуір және Исламнан кейінгі
Ортағасырлық дәуірге бөліп қарастыруға тура
келеді. Жазба деректер бойынша Түркі
халықтарының ортақ тарихы мен
мәдениеті ежелгі дәуір- б.з.д. VI-V ғасырлардан
бастап- б. З.VIII ғасырына дейінгі аралықта
«Тұран» деп аталып келді. Ал VIII-XV ғасырлар
аралығында ортағасырлық дәуірде «Түркістан»
деген атауға ие болды. Түркілер XIV-XV
ғасырларда ұлт-ұлысқа бөлініп, бір-бірінен
ажыра бастаса да «Түркістан» атауы Кеңес
одағы құрылып, бүгінгі «Орталық Азия» атына
ие болғанша аталып келді.
Тарихи шындық түркі халықтары жоғарыда аты
аталған екі дәуірдің тарихына, мәдениет пен
әдебиетіне, рухани құндылықтары мен
өркениетіне ортақ.

10.

Түркілер арқылы басқа халықтардың мәдениеті дамыды.
Мәселен, Еуропа Қытай мәдениетімен түркілер арқылы
танысты.

11.

Ислам әлемінде VIII-XV ғасырлар
аралығында дүниеге келген ғылыми
жаңалықтары мен әдеби туындылары
әлем мәдениеті мен өркениетінің даму
барысына жаңаша қарқын мен бағыт
берді. Соның ішінде түркінің ұлы
ғалымдары мен ақындарының
туындылары Ислам өркениетіне мол
үлес қосты. Қазіргі түріктектес Түркия,
Қазақстан, Өзбекістан, Қырғызстан,
Түрікменстан, Әзірбайжан және Кипр
мемлекеттерімен бірге автономиялық
Татарстан, Алтай, Саха тағы басқа
түркілер ислам дамуына қосқан
үлестері, олардың адамзат тарихына
жасаған ортақ еңбектері саналады.
Түркілердің Ислам тарихына араласуы
VIII ғасыр аясында басталады.

12.

Түркістан өлкесінде
туып- өскен ұлы
даналардың Ислам
өркениетіне қосқан
үлестері үш топта көрініс
тапты.
•Бірінші тобышығармаларын араб тілінде
жазғандар. Олар:
Мұхаммед ибн Мұса
Харезми(770850), Әбунәсір Әл- Фараби
(870-940), Әбу Рейһан әлБируни(973-1048/50), Әбу
Әли ибн Сина(980-1037).
• Екінші тобы- туындарын
парсы тілінде жазып мұра
қалдырғандар. Олар:
Низами Гәнжи(1141-1209),
Маулана Жәлаледдин
Руми(1207-1273), Мырза
Хайдар Дулат(1499-1551),
•Үшінші тобы- еңбектерін Түркі тілінде жазған түркі
ақындары мен ғалымдары. Олар: Жүсіп Баласағұн
«құтты білік», Махмұд Кашғари «диуан лұғат түрік»,
Қожа Аһмет Йасауи(1041-1167) «хикмет», Әлішер
Науаи(1441-1501), Зәһиреддин Мұхаммед Бабыр(14831530). Сондықтан IIX-XV ғасырлар арасында Ислам
өркениетінің ұлы жетістіктері араб, парсы және бүгінгі
түріктектес халықтарының ортақ рухани қазнасы болып
саналады.

13.

Ислам Еуропаны ғылымның түрлі салаларында үлкен
біліммен байытады. Сонымен қатар ол еуропалық
сана-сезімді қалыптастыруға қабілетті және мәдени
үдерістердің даму сипатына айтарлықтай ықпал етті.
Арабтар Испания мен Сицилияны жаулап алу ниетін
өз мойнына алды. Бірақ алғашқы кезде олардың
пайда болуын еуропалық қоғам өкілдері әдеттегі
варварлық шабуылдармен салыстыруға болатын апат
ретінде бағалады. Мысалы, "ағылшын халқының
шіркеулік тарихында" hat hon, көп ұзамай олардың
бүлінгені үшін өтемді (Пуатье кезінде атақты шайқас
анық) жасаған Галлияны өлтірген қорқынышты
жазалау туралы айтады. Деген сөз "сарацины" келді
жылғы гректер. Олар арабтар деп аталды.
"Корольдік Анналдар" 793 жылы христиандардың
үлесіне түскен екі ауыр сынақ ретінде сакстардың
көтерілісі мен Сарацинның Септиманияға ұшырауы
туралы баяндайды. Алайда, 854 жылы кордовский
епископ Алвар жас христиандар араб тілінде латын
жазуына қарағанда жақсы түсініледі, Араб өлеңдері
мен ертегілерін оқиды, мұсылман философтары мен
діншілдерінің шығармаларын зерттейді.

14.

Орта ғасырлардың соңында Ислам еуропалықтар Елеулі интеллектуалды
қарсылас ретінде қабылдамады. Мартин Лютер тіпті Еуропалық
христиандардың Ислам туралы соңғы көзқарастарына алаңдаулы, оларды
қарапайым "папалық суевериялар мен предрассудкалардың" үлгісі ретінде
санады. Бірақ түріктер-Османға 1529 жылы Венаға жақындап, оның тоны күрт
өзгерді. Ескі стереотиптер тірілді:
"Ислам-бұл зорлықзомбылық,
Антихрист дін",
"мұсылмандар
ақылдан айрылды,
сондықтан оларға
тек қылыштың
күшімен ғана қарсы
тұруға болады".

15.

ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында
Ислам-Христиан Диалогы Еуропадағы
мұсылман қауымының қарқынды өсуіне
байланысты жаңа даму алды. Марсель
архиепископы Б. Панафьенің
айтуынша,"бір кездері біз Еуропада
мұсылмандарды қарсы алдық, енді
исламды қарсы аламыз". Әлемнің осы
бөлігіндегі мұсылмандардың үлесі 1950
жылдан 2000 жылға дейін 1-ден 3% - ға
дейін өсті, ал олардың абсолюттік саны
14-тен 20 миллион адамға дейін
ауытқиды.

16. Түрік мәдени мұрасы: сәулет өнері

Ежелгі Орта ғасырларда Қазақстан аумағында құрылыстың қарқынды дамуы басталды,
археологиялық ескерткіштер Кедер, Жамут, Құландағы, Көк-Мардандағы тұрғын үйлер, будда
ғибадатханалары мен Суяба және Навакет монастырлары, Испиджаб монастырлары, исламның
таралуымен мешіттер тұрғызыла бастады, кесенелер салынып жатыр. Тараз қаласында
моншалар үлкен танымалдыққа ие болды, олардың қалдықтары табылды. Дала түріктерінің
мүсіні: монументалды тас мүсіні, тас жазықтығындағы контурлық кеспе сурет, сирек - көлемді
мүсіндер, исламның таралуымен адам бейнесінің дәстүрі біртіндеп жоғалады. Ауызша халық
шығармашылығы: ежелгі дәуірде пайда болды, ортағасырлық және кейінірек өз дамуын
жалғастырды. Мифтер, ертегілер, Ертегілер, әндер, мақал-мәтелдер, эпостар, поэтикалық
жарыстар, жақсылық пен жамандық күресі. Кең таралған мифтердің бірі - өлімге қарсы күреске
түскен қорқыту-музыкант туралы аңыз. Жазба: мемлекеттің дамуымен жазу үлкен маңызға ие
болады, түркілердің басқа мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынаста түрік тілінде
ресми грамоталарды пайдалануы. Түріктердегі жазбаның болуы туралы бірінші болып Қытай
көздері айтылады. Моңғолияның солтүстігінде Орхон өзенінен табылған көне түркі
жазбаларының ескерткіштері - стелалар (тас плиталар). Білге - қаған және күл - тегиннің
құрметіне белгілі руникалық мәтіндердің ең ірі ескерткіштері сақталған. Әдебиет және ғылым:
жазудың пайда болуымен бірге Моңғолияның және Енисейдің әдеби жанрлары, руникалық
мәтіндері - тарихи құжаттар ғана емес, көрнекті әдеби шығармалар да дамиды. Исламды
таратумен араб тілі кеңінен қолданылады,онда әдеби және ғылыми шығармалар жасалады.
Түркі дәуірінің ғылыми және әдеби әлемінің жарқын өкілдері: әл Фараби, Юсуф Баласағұн,
Махмұд Қашқари, Ахмед Яссауи. Дін: ерте орта ғасыр кезеңінде түркі тілдес тұрғындар тілшілер
болып табылды, Аспан мен жерге - суға бас иді, отты құрметтеу, өз нанымдарымен қатар
зороастризм, буддизм, манихейство, христиандық таралды.

17.

18.

19. Түркі философия

ҚАЗІРГІ УАҚЫТТА ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫ ҮШІН ЖӘНЕ ЖАЛПЫ
ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ӨЗІНДІК САНАСЫ ҮШІН ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ
РУХАНИ ӨМІРІНІҢ ТҮРКІ КӨЗІ, ТҮРКІ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ
МҰРАСЫ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ ТҮБЕГЕЙЛІ МАҢЫЗҒА ИЕ. ЕҢ
АЛДЫМЕН, БҰЛ ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҰЛТТЫҚ
БІРЕГЕЙЛІКТІ ІЗДЕСТІРУМЕН, ҚАЗІРГІ УАҚЫТТА ӨЗІНІҢ
ЖЕТКІЛІКСІЗ ЗЕРДЕЛЕНУІ МЕН ТОЛЫҚ БІЛІМІН АШАТЫН ӨЗ
ТАРИХЫ МЕН МӘДЕНИЕТІНЕ ОБЪЕКТИВТІ ТҮРДЕ
ШИЕЛЕНІСКЕН ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚПЕН БАЙЛАНЫСТЫ. СОҢҒЫСЫ
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҒАНА ЕМЕС, БҮКІЛ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ
СОЦИУМНЫҢ ДА ҰЛЫ ДАЛАНЫҢ ТАРИХЫ МЕН МӘДЕНИЕТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІНЕ ДЕГЕН ҚОҒАМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН,
СОНДАЙ-АҚ ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ҚАЙНАР КӨЗІ МЕН
РУХАНИ-МӘДЕНИ ТАМЫРЫНА ФИЛОСОФИЯЛЫҚ РЕФЛЕКСИЯ,
ТҮРІКТЕРДІҢ ТАРИХЫ МЕН МӘДЕНИЕТІНІҢ МАҒЫНАЛЫ ЖӘНЕ
ҚҰНДЫ-ТАНЫМДЫҚ БАГАЖЫ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.

20. Дала түріктерінің мүсіні.

Монументалды тас мүсін
(сақтар мен сарматтардың
дәстүрлері). Тас
жазықтығындағы
контурлық кескіш сурет.
Сирек-көлемді мүсіндер.
Оларды '''''''''''' деп атайды:
мұрты мен сақалы бар ер
адам жиі бейнеленген, әйел
фигуралары да кездеседі.
Олицетворяли
представителœей
ақсүйектерінің орнатылған
у қабірінде адам шығысқа
қарай. Исламның
таралуымен адамның
бейнесі біртіндеп жоғалады.

21. Ауызша халық өнері

Возникло еще в древности, продолжало свое развитие в
средневековье и позже. Представлено мифами, сказками,
сказаниями, песнями, пословицами, поговорками, эпосом,
поэтическими состязаниями. Борьба добра и зла.
Один из широко распространенных мифов - сказание о Коркуте
− музыканте, композиторе, легендарном создателœ
е кобыза,
вступившем в борьбу со смертью. Он исходил всœ
е 4 стороны
света͵ вернулся домой и попытался укрыться от смерти
посрединœ
е озера. Он сидел на широком плоту и играл на
кобызе чудную музыку, отпугивая смерть. Но Коркут устал и
заснул. Смерть обернулась змеей и ужалила спящего поэта͵ от
чего он и погиб. До сих пор люди указывают место, где
захоронен легендарный жырау. Его могила, по преданию,
находится 20 км. от Кармахчи по течению Сырдарьи. Там
возведен памятник Коркуту в виде кобыза, так как умер он с
инструментом в руках.

22. Халық өнері

23. Жазбалары

Мемлекет дамуымен жазба үлкен мәнге ие болады. Түркілердің ресми грамоталарды
дипломатиялық байланыстарда қолдануы.
Ресей Федерациясына орналастырылды
түрік тілінде.
Түріктердегі жазбаның болуы туралы бірінші болып Қытай дереккөздерін айтып, оның
согдийлердің жазбаларымен ұқсастығын көрсетеді.
Бар екендігі туралы хабар жазуы бар тюрковтакже принадлежит византийскому
мәдениетін Менандру Протектору (суреттей қабылдау түркі елшісі византийским
император, Менандру деді жолдауы қаған жазылған''скифскими письменами'').
Моңғолияның солтүстігінде Орхон өзенінен табылған көне түркі жазбаларының
ескерткіштері - стелалар (тас плиталар). Білге-қаған және күл-тегиннің құрметіне белгілі
руникалық мәтіндердің ең ірі ескерткіштері сақталған.
Ескерткіштердің қазақстандық тобына Талас алқабындағы мазут үстіндегі тастарда
жазулар, монеталарда, тұрмыстық заттарда, керамикада және металда жазулар
жасалады.
Алфавит негізіндегі әріптік жазу идеясын түркілер Орталық Азияның иран тілді
тайпаларынан (арамей шығу тегі) алған. Ең ықтимал дереккөз - түрік тіліне бейімделіп,
қатты өзгертілген Согди алфавиті.
VI-X ғғ.ежелгі түркі жазуымен қатар Согди хаты кеңінен таралды. Соғыстар қағанада
маңызды рөл атқарды. IX ғ.бастап араб алфавиті мен жазбасын таратады.