Қожа Ахмет Ясауи кесенесі

1. Қожа Ахмет Ясауи кесенесі

2.

Ахмет Ясауи кесенесі — Түркістан қаласында XIV ғасырдың соңында тұрғызылған
архитектуралық ғимарат. Қожа Ахмет Ясауи дүние салғаннан кейін халықтың көп жиылуымен
өзіне арнап соғылған кішкене мазарға жерленеді. Кейін бұл кесене мұсылмандардың жаппай
тәуеп ету орнына айналды.
Түркістан қаласындағы Ахмет Ясауи ғимараты – орта ғасырлық сәулет өнерінің көрнекті
ескерткіші. Ол XII ғасырда өмір сүрген бүкіл Шығысқа аты әйгілі көне түркі ақыны, софизмді
уағыздаушы Ахмет Ясауидің (Яссы-дан шыққан деген мағынада) бейітінің басына орнатылған.
Оңтүстік Қазақстанда Сайрам деген жерде туған Ахмет Ясауи сол кездегі ғылым мен ағартудың
орталығы ретінде белгілі болған Отырар қаласында білім алады да, кейіннен Бұхардағы Юсуп
Хамадани басқарған сопылар қауымына кіріп, дәруіштік мектептен өтеді.
1140 жылы Юсуп Хамадани, кейіннен оның екі мүритті дүние салған соң, қауымды Ахмет Ясауи
басқарады. Бірақ көп ұзамай-ақ «мәртебелі» қызметін тастап, өзінің туған өлкесіне біржола
қайтып оралады. Софизм идеяларын уағыздап, өзі де оны берік ұстана отырып, жоқшылықта
өмір сүреді. Сондықтан да, оны жергілікті халық Әзірет Сұлтан деп атап кетеді.
Ахмет Ясауидің уағыздаушы және ақын ретінде атағы кең жайылып, оның «Диуани Хикмет»
(«Даналық жайындағы кітап») атты діни өлеңдер жинағы көне түркі тілінде жазылғандықтан,
жергілікті халыққа түсініктілігі арқасында талай мәрте қайта көшіріліп, бірнеше рет басылған...
Бұл сияқты уағыздық өлеңдерінің философиялық және діни-мисттикалық мазмұны, ондағы
жақсылыққа, әділеттілікке шақырған үнмен ұласады, халықтың қайырымдылық сезімін ояту,
оны басқа діндегілермен жауласудан сақтандырумен қатар дін иелерінің ашкөздігін,
зұлымдығын әшкерелеумен жалғасып жатады.
Ахмет Ясауидің өлеңдері құнды әдеби ескерткіш, кейіннен қазақ халқыныі құрамына енген
қыпшақ, оғыз, қарлық сияқты көне түркі тайпалары зерттеудің көзі болып табылады.
Халық аңыздарында Түркістандағы әулиенің аруағын атақты қолбасшы, бүкіл Шығысты
тітіренткен Ақсақ Темірдің айрықша сыйлап өткені айтылады. Оның әмірімен Ахмет Ясауи
қайтыс болғаннан екі жүз жыл кейін қирап бітуге таянған кішкене ғана мазардың орнына, дүние
жүзілік сәулет өнерінің белгілі ескерткіші орнатылды.
Темірдің өмірін Зафарнама, «Жеңіс кітабы» авторы Шараф-ад Дин Әли Мазди растайды.
Ескерткіштің салынуын оның Ахмет Яссауидің қабырына зиядат етіп қайтқан 1397 жылдың
аяғындағы оқиғалармен байланыстарыды. «Жеңістер кітабында» Темір, сол жылы Яссыда
болған кезінде, мұнда өзіне қарайтын елдердің тегінде Ахмет Яссауидің атына лайық зәулім
ғимарат салу жайлы жарлық берген еді делінеді. Ол ислам дінінің даңқын асыруда, оның кең
таралуына, аса үлкен өлкен басқаруды жеңілдетуге тиіс болған.

3. Ұшқан ата

4.

Ұшқан ата — қорым. XIV—XX ғасырлардың аралығында тұрғызылған кесенелер тобын
құрайтын Ұшқан ата қорымы қазіргі Атырау облысы, Мұнайлы кентінің оңтүстік жағынан
20 км жерде орналасқан. Ел аузында қорым атауын өмірде болған әулие “Ұшқан ата” есімін,
ағып жатқан үш бұлақты, яғни “үш аққан” және осы маңайда XVIII
ғасырдағы қазақ пен қалмақ-торғауыт арасында өткен қанды шайқасқа байланысты “үш
қан” деген мағынаны білдіреді деген аңыз сақталған. Ұшқан мекені орналасқан жер ағып
жатқан бұлақ суымен ерекшеленеді, әсіресе, көктем мен күз айларында ертедегі көшпелі
қазақтардың өмір сүруіне, ортағасырлық сауда-саттық жасаумен айналысқан керуенжүкшілердің тыныс алуына аса қолайлы орын — керуен сарайда болған. Ұшқан ата
қорымында бірнеше ғасырлар бойы әр алуан пошымда діни жерлеу салттарымен
тұрғызылған кесенелер тобы қалыптасты. Қорымның оңтүстік-батыс жағындағы Ұшқан
ата зираты ертедегі дәстүр бойынша үстіңгі жақ беті топырақпен үйіліп, басына ағаш белгі
қойылған. Өткен заманда осыған таяу шағын мешіт бой көтергенімен, ол кейін бұзылып
қалған. Үйінділер арасында шикі кірпіштен қаланған сәулет құрылыстарының
жұрнақтарын айқын байқауға болады: бұларда XVIII—XX ғасырлардағы қазақ сәулет
өнеріне тән көптеген белгілер сақталған. Әсіресе, олардың арасында шикі кірпіштен
тұрғызылған сағаналар тобы — “үй там”, төрт бұрышты қоршаулар — “төртқұлақ” және
тастан қашалып, ою-өрнекпен әсемделген құлпытас пен “қойтастар” ерекше көз тартады.
Қорымдағы кесенелерге қойылған құлпытастарды үш топқа бөліп айқындауға болады:
шағын қобдиша түрінде текше тастан қашалып, сәнді өрнектермен безендірілген төбесі
жұмырланып бітетін құлпытас XVIII ғасырдың ортасы мен XIX ғасырдың басында
жасалғанын аңғартса, ұзынша тақта бетіне оюлы әсем араб жазуларына толы (қайтыс
болған адамның аты мен шығу тегі жазылған), басы дөңгелене бітетін құлпытастар XIX
ғасырдың ортасына қарай қойылғанын білдіреді, ал XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың
басында бой көтерген биіктігі 3—5 м-ге жететін алып бағана іспетті құлпытастар
қомақтылығымен қоса аса көрнекілігімен де ерекшеленеді. Қорымның соңғы кезеңіндегі
құлпытастарды қашап жасаушы — жергілікті халық тасшылары,
ағайынды Елеусін мен Елбосын Игісінұлдары. Ұшқан ата қорымындағы кесенеескерткіштеркөптігімен әрі жинақылығымен Жем мен Сағыз өзендері тобына жатады.

5. Арыстан баб

6.

Арыстан баб кесенесі - көне Отырар жеріндегі сәулет өнері ескерткіші.
Түркістан халқының арасында мұсылман дінін таратушы Қожа Ахмет
Иасауидің ұстазы болған Арыстан баб ата қабірінің басына салынған.
Кесене дәлізхана, мешіт, құжырахана, азан шақыратын мұнара сияқты
жеке бөлмелерден құралған. Кесененің ең көне бөлігі қабірхана болуы тиіс.
Қазір де оның едені басқа бөлмелермен салыстырғанда едәуір биік. Қабір
үстіне алғашқы белгі 12 ғ. шамасында салынған. Мазар 14 ғасырда қайта
жөнделген. Арыстан баб кесенесі 20 ғасырдың басында жергілікті
халықтың қаражатымен күйдірілген кірпіштен ауданы 35x12 м, биіктігі 12
м, бұрынғы Меккеге қараған есігі Түркістанға, Әзірет Сұлтанға бағытталып,
Солтүстік жағы кесене, Оңтүстік жағы мешіт есебінде қайта жәнделді.
Дәліз-қақпа маңдайшасына мәрмәр тақта қаланып, бетіне һижра бойынша
1327 жыл, яғни соңғы құрылыс жүрген уақыт деп көрсетілген.
Бұл кесене XII ғасырда өмір сүрген діни көріпкел Арыстан баб мазарының
үстіне салынған. Кесененің бірінші құрылысы XIV-XV ғасырға жатады. Сол
құрылыстан кесілген айван тізбектері қалған. XVIII ғасырда көне мазардың
орнында жер сілкінісінен кейін екі кесілген ағаш тізбекке тірелген
айванмен салынған екі күмбезді құрылыс орнатылды. XVIII ғасырда
құрылыс қиратылып, фриз жазбалары бойынша 1909 жылы қайта
салынды. 1971 жылы жоғары деңгейдегі грунт сулары салдарынан мешіт
құлатылып, қайта орнатылды.
Әлемге танымал “Арыстан баб” мавзолейінің құрылысы екі жыл бұрын
жаңа архитектуралық кешен тұрғысында басталған. Идея авторы – белгілі
мемлекет және қоғам қайраткері, инженер-ғалым, танымал меценат Асқар
Құлыбаев болып табылады. Бір кездері Асқар Алтынбекұлы халық игілігі
үшін рухани құндылық орнатуды армандаған. Бүгінде Асқар Құлыбаевтың
және оның ұлдарының Қазақстанның жан азығы байлығын еселей түсу
мақсатындағы сіңірген үлесі зор екендігін айту қажет. Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаев өзі бастама көтеріп, бүкіл мемлекеттік деңгейде жүзеге
“Мәдени мұра” бағдарламасы асырылып жатыр.