Socjalizm „utopijny” i „naukowy”

1. SOCJALIZM „UTOPIJNY” I „NAUKOWY”

ZAJĘCIA IX – dr I. Barwicka-Tylek
SOCJALIZM „UTOPIJNY”
I „NAUKOWY”
Pierwsze koncepcje socjalistyczne.
Karol Marks (1818-1883).
Włodzimierz Lenin (1870-1924).

2. SOCJALIZM – ogólne założenia

• rewolucja przemysłowa – pozytywne skutki ekonomiczne,
ale kontrowersyjne efekty społeczne (nędza robotników);
• liberalizm stwarza iluzję, że najważniejszy dla jednostki
jest posiadany kapitał; podczas gdy faktycznie liczą się
konkretne DOBRA wytwarzane w procesie PRACY
a potrzebuje ich każdy – nie
wystarcza formalna równość
szans, ale należy rozszerzyć tę
zasadę na faktyczną równość
społeczną.
najważniejszy w społeczeństwie
proces organizacji produkcji i
DYSTRYBUCJI dóbr (prymat sfery
ekonomicznej) – postulat
SPRAWIEDLIWOŚCI SPOŁECZNEJ
• źródłem zła jest przede wszystkim PRYWATNA
WŁASNOŚĆ ŚRODKÓW PRODUKCJI, usankcjonowana
w prawie liberalnego państwa (wniosek: sam instytucja
państwa jest co najmniej podejrzana, jeśli nie wroga
wobec zdecydowanej większości społeczeństwa);

3. SOCJALIZM – ogólne założenia c.d.

konfliktowy obraz nowoczesnego społeczeństwa:
KLASY – grupy o odmiennej pozycji społecznej – mimo
formalnej równości wobec prawa – i innych interesach
ekonomicznych (por. definicję „stanu” społecznego);
• recepta: ograniczenie prawa własności prywatnej
(środków produkcji!) – do jego zniesienia włącznie
SPOŁECZEŃSTWO SOCJALISTYCZNE – łac. sociare = łączyć, jednoczyć
wspólnota organiczna;
kolektywizm – przeciwieństwo liberalnego indywidualizmu;
harmonia społeczna, etos pracy;
najczęściej punktem dojścia społeczeństwo bezpaństwowe
(państwo utożsamiane z aparatem przymusu).

4. SOCJALIZM „UTOPIJNY”

• pogardliwy epitet nadany przez Marksa
socjalistom I poł. XIX w. dla podkreślenia,
że głoszone przez nich koncepcje stanowiły
przypadkową kompilację wymyślonych
projektów idealnego społeczeństwa;
• C.-H. de Saint-Simon – prekursor socjologii.
Budowa społeczeństwa industrialnego na
drodze pokojowych reform:
– władza w rękach wytwórców: przemysłowców,
bankierów i uczonych, planujących proces produkcji
i dystrybucji dóbr;
– podstawą moralną chrześcijańska miłość bliźniego;
– zachowanie prawa własności, ale zależnego od
zdolności i pracowitości (zniesienie dziedziczenia).

5. SOCJALIZM „UTOPIJNY”

• R. Owen – poprawa warunków pracy, higieny,
edukacja robotników prowadzi do wzrostu
wydajności. Eksperyment: New Harmony (USA)
– wspólnota bez własności prywatnej, religii
i instytucji małżeństwa (po kilku latach upadła);
• Ch. Fourier – wykorzystanie różnic
indywidualnych do budowy wspólnego dobra:
– falanster – samowystarczalna wspólnota rolniczoprzemysłowa, w której funkcja społeczna pełniona
przez jednostkę zgadza się z jej talentami i
upodobaniami (810 typów charakterów);
– zwolennik równouprawnienia kobiet (wg niektórych
inicjator feminizmu), zniesienia instytucji rodziny
i wprowadzenia całkowitej swobody seksualnej.

6. K. Marks – założenia ogólne

• dzieła: Kapitał t. I, Rękopisy ekonomicznofilozoficzne; wspólnie z F. Engelsem: Manifest
komunistyczny, Ideologia niemiecka;
• materializm historyczny: połączenie dialektyki
G.W.F. Hegla (konieczny rozwój wolności, twórcza
rola sprzeczności i konfliktów) i materializmu
L. Feuerbacha (przywrócenie właściwej rangi
człowieczeństwu przez zniesienie alienacji – m.in.
likwidacja religii);
• wpływ pozytywizmu (dążenie do „naukowości” –
poszukiwanie prostych praw wyjaśniających proces
dziejowy) i darwinizmu.

7. K. Marks – opis społeczeństwa

SPOŁECZEŃSTWO:
SIŁY WYTWÓRCZE (praca, surowce,
środki produkcji – narzędzia, fabryki,
technologie itp.)
BAZA MATERIALNA
PIERWSZE „PRAWO”
ROZWOJU SPOŁECZNEGO:
określone stosunki produkcji
są wynikiem rozwoju sił
wytwórczych
NADBUDOWA
DRUGIE „PRAWO” ROZWOJU
SPOŁECZNEGO:
nadbudowa jest wytworem
bazy: „byt określa świadomość”
STOSUNKI PRODUKCJI – relacje
między ludźmi powstałe na bazie
określonych sił wytwórczych
prywatna własność
środków produkcji
jedni posiadają, drudzy
nie - dominują zawsze
2 KLASY – ich interesy
w konflikcie – WALKA
KLAS „motorem” dziejów
państwo, religia, prawo, kultura –
„utrzymywane” przez klasę posiadającą,
co czyni z tych instytucji narzędzia
przemocy; panowania nad klasą
nieposiadającą
rozwój sił wytwórczych pociąga za sobą (z opóźnieniem) zmianę stosunków społecznych
oraz form organizacji państwowej – historia to następstwo jakościowo odmiennych
FORMACJI SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH

8. K. Marks – kapitalizm i socjalizm

FORMACJE SPOŁECZNO-EKONOMICZNE
(europejskie – odrębna formacja „azjatycka”)
HISTORIA – POSTĘP WOLNOŚCI
KONIEC HISTORII
(„królestwo wolności”)
niewolnicza
feudalizm
historyczne sprzeczności rozwoju:
- zysk nie rośnie w nieskończoność
(wolna konkurencja – spadek cen);
- wyzysk proletariatu - wzrost
świadomości alienacji, integracja
środowisk robotniczych wokół
programu rewolucyjnego
upadek kapitalizmu jest
kwestią czasu, ale można go
przyspieszyć – REWOLUCJA
PROLETARIACKA – tam,
gdzie ta formacja jest
najbardziej rozwinięta:
Anglia, Niemcy.
kapitalizm
SOCJALIZM
zniesienie własności
prywatnej
?
brak podziału klasowego
brak instytucji państwa
ewentualne „przyspieszenie”
historii wymaga ostrożności
– stadium przejściowe:
DYKTATURA PROLETARIATU
przejęcie instytucji państwa
(aparatu przymusu) przez
robotników;
władza jednej klasy, której
celem będzie likwidacja
podziału klasowego, czyli
„zniesienie siebie jako klasy”

9. W. Lenin – „korekta” marksizmu

KAPITALIZM
SOCJALIZM
„skok w bok” - (1. „pomyłka” tow. Marksa)
IMPERIALIZM:
- ceny (i zyski) nie spadają (monopole,
nowe rynki zbytu);
- reformy społeczne – poprawa sytuacji
robotników, co zniechęca ich do
rewolucji.
rewolucja niezbędna, bo nie jesteśmy
w stanie przewidzieć, co stanie się dalej,
ale: (2. „pomyłka” tow. Marksa)
- nie można jej wywołać tam, gdzie
imperializm rozwinięty, bo nie znamy
dokładnie warunków działania
powstanie pierwszego państwa socjalistycznego
jako wstęp do ogólnoeuropejskiej rewolucji –
INTERNACJONALIZM (na przeszkodzie Polska:
bitwa warszawska 1920)
TEORIA „NAJSŁABSZEGO OGNIWA”:
- rewolucja w Rosji (feudalizm/kapitalizm);
- nie może być proletariacka (bo nie ma proletariatu),
więc: awangarda proletariatu (zawodowi rewolucjoniści);
- wyeksponowanie stadium przejściowego – dyktatura
(reprezentantów) proletariatu (partii).

10. PYTANIA POD ROZWAGĘ 

PYTANIA POD ROZWAGĘ
• Marks dumnie uważał swą teorię za „naukową”,
odwołując się do rozumienia naukowości przez
pozytywizm (nakazujący mówienie tylko o tym,
co dostępne empirycznie, czyli o „faktach”).
Spójrz na marksowski opis socjalizmu – czy jest
w nim coś charakterystycznego, co
uprawniałoby tego myśliciela do tak mocnego
odcięcia się od projektów „utopijnych”?
• Czy dostrzegasz jakieś istotne różnice między
traktowaniem koncepcji politycznych jako części
myśli filozoficznej, a postrzeganiem ich jako
nauki, na wzór nauk przyrodniczych?