Нерв жүйесі туралы түсінік. Нерв жүйесінің құралу негіздері. Қарапайым және күрделі рефлекторлық доғалар. Ми цитоархитектоникасы

1. № 1-2 дәрістер тақырыбы: Нерв жүйесі туралы түсінік. Нерв жүйесінің құралу негіздері. Қарапайым және күрделі рефлекторлық

доғалар. Ми
цитоархитектоникасы.
Дәріс оқушы: медицина
ғылымдарының докторы,
профессор Адайбаев Толеуғали
Адайбайұлы

2. Дәріс мақсаты:

Нерв жүйесінің құралу
негіздері және ми
цитоархитектоникасы
туралы білім беру.

3. Дәріс жоспары:

1. Нерв жүйесінің жалпы
анатомиясы.
2. Қарапайым рефлекторлық
доға.
3. Күрделі рефлекторлық
доға.
4. Ми цитоархитектоникасы.

4. Нерв жүйесі

• Сыртқы және ішкі ортадан
қоздыруларды қабылдап
сездіретін және жауап беретін,
организмдегі ағзалардың
жұмысын реттейтін және
ағзаларды бір-бірімен
байланыстырып организмнің
біртұтастығын қамтамасыз етіп
тұрған жүйе.

5. Нерв жүйесінің функциясы:

1.Нерв жүйесі өзінің жұмысын
рефлекстік негізде атқарады:
а)сыртқы және ішкі ортадан
қоздыруларды рецепторлармен
қабылдау;
б)қоздыру энергиясын нервілік
импульске айналдыру
(трасформациялау);
в)нервілік импульсты сәйкес
нервілік орталықтарға жеткізу;

6.

г)жеткізілген
импульсты
нервілік орталықта талдау және
өңдеу, сезіну;
д)нервілік импульсты нервілік
орталықтан
жұмыс
атқаратын
ағзаға
эффекторлар
арқылы
өткізу;
е)ағзаның
жұмыс
атқаруы
(бұлшықеттердің
жиырылуы,
бездердің секрециясы ж.т.б.).

7.

2.Барлық ағзалардың және
ағзалар жүйелерінің ісәрекеттерін үйлестіреді
(интеграциялайды) және
реттеп отырады.
3.Бейімделу-трофикалық
қызмет атқарады, яғни сыртқы
және ішкі ортаның өзгеруіне
сәйкес организмнің
бейімделуін қамтамасыз етеді.

8.

4.Жоғарғы нервілік қызметті,
соның ішінде адамның ойлау
қабілеттілігін, сөйлеу, оқу т.б.
әртүрлі іс-әрекетті қамтамасыз етеді,
соған сәйкес организмдегі
жұмыстарды реттейді (нақты
қозғалыс жасау, сөйлеу, жазу ж.т.б.);
5.Орталық жүйеде (мида)
ағымдағы және бұрынғы
ақпараттарды есте (жадында) сақтау
жүзеге асады.

9.

• Адамның ойлау қабілеттілігі,
дарындылығы, біліктілігі, яғни адам
миының функциялық қабілетіне әсер
ететін факторлар:
1) Мидың цито- және
миелоархитектоникалық құрылысы мен
глияның жетілуіне байланысты;
Нейрондардың тығыз орналасуы
немесе санының көптігі маңызды емес;
мысалы, қойда немесе дельфиндерде
нейрондар тығыздығы адамдардан 4
еседен артық, дегенмен оларда
қабілеттілік төмен.

10.

2) Нейрондар арасындағы түйіспе
(синапс) санына және сапасына,
яғни импульсты өткізу
жылдамдығына байланысты;
синапс саны көп болғанда,
қабілеттілік жоғары.
3) Туа біткен қабілет, адамның
өсіп-өнген ортасы, оқу, жаттығу,
тәлім-тәрбие, ғылым және
спортпен айналысу т.б.

11.

Қорыта айтқанда,
адамның қабілеттілігі
мидың салмағына
немесе бастың көлеміне
байланысты емес
(Расизм теориясы).

12.

Ми жартышары жануарлардағыдай
адамда да симметриялы орналасқан.
Бірақ, атқаратын жұмыстарында
айырмашылық бар (жануарларда екі
жартышар бірдей жұмыс атқарады);
Адамдарда мидың солжақ
жартышарында күрделі, жоғарғы ойлау
және сөйлеу орталықтары жақсы жетілген
(ойшыл, сөйлегіш адамдар);
Бұл адамдардың күрделі бейнелерді
анықтау және айыра білу қабілеттері
төмен болады

13.

Мидың оңжақ жартышарында,
керісінше күрделі бейнелерді анықтап
айыруға және түсінуге бейімделген.
Осындай адамдар бейнелі күрделі
деректерді анықтауға бейімделген
(суретшілер), ал сөйлеу орталықтары
нашарлау жетілген.
Америка ғалымдарының
зерттеулеріне қарағанда, мидың қай
сыңарының белсенді жүмыс атқаруы
адамның туа біткен ерекшеліктеріне,
тәрбиеленуіне, оқып жетілуіне және
жаттығуға байланысты болады.

14. Нерв жүйесі

15. Топографиялық тұрғыдан

Жүйке жүйесі
Перифериялық
(шеткі)
жүйке жүйесі
Орталық
жүйке жүйесі
Ми
Жұлын
түбірлер,түйіндер,
нервтер, тармақтары,
өрімдер,
нерв ұштары

16. Құрылысы мен қызметіне байланысты

Жүйке жүйесі
Анималды
(жануарлық,
соматикалық)
Вегетативті
(өсімдікті,
висцералды)
симпатикалық
парасимпатикалық

17. Орталық нерв жүйесі: жұлын және ми

18.

Орталық нерв жүйесі (ми
және жұлын) жоғары
мамандандырылған нерв
жасушаларынан (нейроннан
немесе нейроциттерден) және
нейроглиядан тұрады.
Нерв жасушалары жұлын
мен мидың анатомиялық,
морфологиялық негізі - ақ
және сұр зат құрайды.

19. Жұлынның ішкі құрылысы: ақ және сұр заттары

20. Мидың ақ және сұр заттары

21. Перифериялық нерв жүйесі

Ми мен жұлынды рецепторлармен және
эффекторлармен, яғни ағзалармен
байланыстыратын құрылымдар жатады:
- ми (12 жұп) және жұлын (31 жұп) нервтері
мен өрімдері;
- жұлынның алдыңғы және артқы
түбіршіктері;
- симпатикалық және парасимпатикалық
нервтер мен олардың тармақтары;
- ми мен жұлын нервтерінің түйіндері;
- нерв ұштары (рецепторлар мен
эффекторлар).

22.

• Соматикалық нерв жүйесі :
1.Адам организмін сыртқы және
ішкі ортамен байланыстырады, яғни
тітіркендіргішті қабылдап,сезіну
(көру, ауырғанды сезу, иіс, дәм сезу
т.б.)
2.Біздің еркімізге байланысты
жиырылатын қаңқа және кейбір ішкі
ағзалардың көлденең жолақты
бұлшықеттерін нервтендіреді
(қолды бүгу, жазу, тілді қозғау, несеп
шығарушы өзектің сыртқы және
анус қысқыштарын т.б.)

23.

• Вегетативті нерв жүйесі:
Ішкі ағзаларды, жүректі және
тамырларды нервтендіреді, яғни
біздің еркімізге байланыссыз
жиырылатын бір салалы жазық
бұлшықеттерді нервтендіреді.
Сонымен қатар, бездердің
секрециясын және
температураны реттеу,
иммундық және трофикалық
қызмет атқарады.

24. Нерв жүйесінің морфологиялық негізі: нейрон(нейроцит, нерв клеткалары) Нейронның құрылысы: денесі және өсінділері - аксон

Нерв жүйесінің
морфологиялық
негізі:
нейрон(нейроцит,
нерв клеткалары)
Нейронның
құрылысы: денесі
және өсінділері аксон (нейрит)
және дендриттер

25. Нерв жасушаларының жіктелуі (түрлері)

• А. Пішіні
бойынша:
пирамида,
алмұрт, ұршық
тәрізді, көп
бұрышты,
сопақша,
жұлдызша,
дөңгелек нерв
клеткалары
• болады.

26. Б. Өлшемі бойынша 3 топ нейрондар болады: Ұсақ ( 4 мкм - 20 мкм); Орташа ( 20 мкм - 60 мкм); Ірі ( 60 мкм - 130 мкм)

В. Қызметі бойынша нейрондар:
1.Рецепторлы, сезімтал,
афферентті;
2. Ассоциативті, (аралық),
байланыстырғыш;
3.Эффекторлы, қимыл, вегетативті,
эфферентті.

27. Г.Өсінділер саны бойынша нейрондар: 1)Бір өсінділі (униполярлы) 2)Екі өсінділі (биполярлы) 3)Жалған бір өсінділі

(псевдоуниполярлы)
4)Көп өсінділі
(мультиполярлы).

28. Нерв жүйесінің морфологиялық негізін, нейроннан басқа, глиялық клеткалар (нейроглиялар) құрайды. Глиялық клеткалар қызметі:

тірек, қорғау,
оқшаулаушы,
тосқауыл (барьерлік)
және трофикалық.

29. Нерв талшықтары

• Сыртынан глиалды қабықпен
жабылған нерв импулстарын
өткізетін нерв жасушаларының
өсінділері (аксон және дендрит).
• Глиалды қабықтың құрамында
миелиннің бар немесе жоқ
болуына байланысты екі түрлі
нерв талшықтарын ажыратадымиелинді және миелинсіз.

30. Миелинді талшықтар

31. Нерв ұштары

Нерв ұштары- нерв
талшықтарының ұштары.
Қызметіне байланысты 3
түрлі ұштарын бөледі:
рецепторлар, эффекторлар
және нейрон аралық синапстар.
Рецепторлар- сезімтал
нейрондардың перифериялық
өсінділерінің ұштары, сыртқы
және ішкі ортадан
тітіркендіргіштерді қабылдайды.

32.

Орналасуы бойынша
рецепторлар 3 топқа бөлінеді:
-экстерорецепторлар,
-проприорецепторлар
-интерорецепторлар.
Экстеро-, интеро- және
проприорецепторлар негізінен
жалпы сезімталдық
рецепторлары болып
саналады.

33. Экстерорецепторлар

34. Нерв жүйесінің дамуы

35. Ұрық жапырақшалары және эктодермадан түзілген нерв түтігі (1)

36.

37.

Үш ми көпіршігі:
1- prosencephalon
2 - mesencephalon
3 -rhombencephalon
Бес ми көпіршігі:
1- telencephalon
2 - diencephalon
3 - mesencephalon
4 - metencephalon
5 - myelencephalon

38.

3-ші аптада нерв
түтігінің проксималді
бөлігінде үш ми
көпіршігі түзіледі):
1- prosencephalon
(алдыңғы ми көпіршігі)
2 - mesencephalon
(ортаңғы ми көпіршігі)
3 –rhombencephalon
(артқы ми көпіршігі)

39. 5 апталық ұрық. Бас бөлігінің дорсалды бетінде нерв түтігі мен ми көпіршіктерінің бастамасы жақсы көрінеді

40. Ми көпіршіктері (эмбрионның ұзындығы: 10,2 және 13,6 мм)

41. Эмбрион-50см.Бес ми көпіршігі(5-ші апта): 1- telencephalon (соңғы ми дамиды) 2 – diencephalon (аралық ми дамиды) 3

–mesencephalon
(ортаңғы ми)
4 – metencephalon
(меншікті артқы ми:
көрпір және мишық)
5 – myelencephalon
(сопақша ми дамиды)

42. Ми (encephalon); эмбрион – ұзындығы 13 см

43. Жаңа туылған баланың миы

44. Ми бөліктері

45. Ми бөліктері (жоғарғы жағынан көрініс)

46. Ми бөліктері (бүйір жағынан көрініс)

47. Аралшық мидың кіші бөлігі (insulae)

48. Ми дамуының ақаулары

49. Ацефалия – мидың дамымай қалуы

50. Мидың алдыңғы жарығы (операцияға дейінгі және операциядан кейінгі жағдай).

51.

Нерв жүйесінің
морфологиялық негізін
нейрондар және
нейрондар тізбегі құрайды,
яғни рефлекторлық доға
(жәй және күрделі);
Нерв жүйесінің
физологиялық негізі –
рефлекс.

52. Рефлекторная дуга

Жәй рефлекторлық доға (2 нейронды)
Рефлекторная дуга
Жәй (қарапайым) рефлекторлық доға (2 нейронды)
1- афферентті нейрон, 2- жұлын түйіні, 3- жұлынның сұр заты
4- эфферентті нейрон, 5 – мүше қабырғасындағы эффекторлық нерв ұшы
6- терідегі сезімтал нерв ұшы

53. 3 нейронды рефлекторлық доға

54. Тізе буын рефлексы

55. Күрделі рефлекторлық доға (ауырғанды сезіну, көру, есту т.б.)

56. Ми (Encephalon)

• Басүйектің ми
сауытында
орналасқан және үш
бөліктен тұрады:
1. Ми жартышары
(hemispheriae
cerebri)
2. Мишық (cerebellum)
3. Ми сабауы (truncus
cerebri)

57. Ми жартышарлары (hemispheriae cerebri)

• Екі жартышар бір
бірінен fissura
longitudinalis
cerebri арқылы
бөлінеді;
• бір бірімен corpus
callosum арқылы
қосылған;
• үш беті болады.

58.

•Әр жартышардың құрамы:
1)Жамылғы, мантия (pallium) немесе ми
қыртысы;
2)қыртысасты немесе базалды ядролар
(ganglii basales);
3) Иіс сезу миы (rhinencephalon).

59.

Ми қыртысының 6 қабаты:
1) Молекулярлық пластинка –еске
сақтауға жауап береді
2) Сыртқы қиыршықты пластинка –
ойлау қабілетіне жауапты
3) Сыртқы пирамидалық пластинка
(кіші және орташа пирамида
клеткалар қабаты) – ассоциативті
(байланыстырушы) қабат, яғни
афференттік ақпаратты жоғарыда
аталған қабат клеткаларына өткізеді

60.

4) Ішкі қиыршықты пластинка - афференттік
қабат, яғни афференттік ерікті қыртыс сезім
жолдары аяқталады (ауырғанды,
температураны т.б. сезу)
5) Ішкі пирамидалық пластинка (үлкен
пирамида немесе Бец клеткалар қабаты) –
эфференттік қабат, яғни эффренттік ерікті
қыртыс қозғалтқыш (пирамидалық) жолдар
басталады
6) Әртүрлі (полиморфты) пластинка ассоциативті (байланыстырушы) қабат, яғни
екі жартышарды бір-бірімен және әр
жартышардың ішіндегі бөліктерін бір-бірімен
байланыстырады

61. Ми қыртысының 6 қабатының цитоархитектоникасы мен миелоархитектоникасы.

62. Ми қыртысы сайлар арқылы қатпарларға (gyri) және 5 бөлікке (lobus) бөлінеді: оларда қыртыс орталықтары орналасады

63. 5–ші бөлігі: аралшық ( insula) немесе Relii аралшығы

64.

Маңдай бөлігі:
а) алдыңғы орталық қатпарда – қаңқа
бұлшықеттерінің ерікті қозғалтқыш
орталығы (паралич, салдану);
б) маңдай бөліктің жоғарғы қатпары психикалық қызмет, мінез-құлықтық
реакциялар және айтқанды (сөзді)
түсіну орталығы (сенсорная афазия);
в) маңдай бөліктің төменгі қатпары сөйлеу орталығы (моторная афазия),
г) маңдай бөліктің ортаңғы қатпары жазу орталығы орналасқан (аграфия)

65.

Төбе бөлігі:
а) артқы орталық қатпар – барлық сезім
орталығы –ауырсыну, температура т.б.
(парез);
б) төбенің жоғарғы бөлікшесі – затты
сипап сезуге жауапты;
в) төбенің төменгі бөлікшесі (қырүстілік
қатпар, gyrus supramarginalis) –
практикалық дағдыларды меңгеру
орталығы;
г) бұрыштық қатпар (gyrus angularis) –
әріптерді тану және оқу (алексия - оқи
алмау)

66.

Самай бөлігі:
а) самай бөліктің жоғарғы қатпары –
есту орталығы;
б) ортаңғы және төменгі қатпарлар –
тепе-теңдік сақтау орталығы
в) ілмек (uncus) – иіс және дәм сезу
орталықтары орналасқан.
Шүйде бөлігі:
Құс тұяғы сайының айналасындағы
қатпар – көру орталығы орналасады

67. Қыртыс орталықтары

68. Қыртысасты немесе базалдық ядролар (ganglii basales)

• Экстрапирамидалық жүйенің ең
жоғарғы бөлігі болып табылатын ірі
ядролардан тұрады (құйрықты,
чечевицетәрізді, миндалтәрізді және
шарбақ);
• Базалдық ядролар автоматты, яғни
біздің еркімізге байланыссыз
жиырылатын бұлшықеттерді
қозғалтады (жүру, жүгіру, тепе-теңдік
сақтау т.б.) және олардың тонусын
қамтамасыз етеді

69. Қыртысасты немесе базалдық ядролар (ganglii basales): құйрықты, чечевицетәрізді, миндалтәрізді және шарбақ

70. Торлы формация (ТФ): екінші қосалқы афференттік жүйе және ерекшеліктері:

• а) Ми қыртысында болмайды, ал қалған
жерде ми мен жүлынның барлық
бөліктерінде кездеседі;
• б) ТФ нейрондары сырттан немесе іштен
түскен кез келген қоздыруларды
қабылдай алады және импульсты ми
қыртысы мен қыртысасты ядроларға
жібереді, яғни импульстерді талғамай
өткізе алады.Мысалы, көру анализаторы
тек жарықты қабылдай алады ж.т.б, яғни
мамандандырылған;

71.

в) ТФ нейрондарының көлемі мен пішіні
әртүрлі болады және шашырап орналасады;
дендриттері аз тарамдалған, бірақ аксондары
ұзын болады, олар жоғары және төмен қарай
тарамдалып бірнеше нейронмен түйіседі және
аксондар бір бірімен араласып тор түзеп
жатады, сол себепті ТФ деп атаған;
г) ТФ-дан келетін импульстар ми қыртысының
орталықтарын ұдайы қоздырып қыртыстың
тонусына, белсенділігіне және барлық уақытта
да жұмысқа дайын болу қабілетіне ықпал етіп
отырады; жүлынның жұмысына да әсер етеді;

72.

д) ТФ ұйқы және сергектік
жағдайларды реттеуге қатынасады;
бұлшықет тонусын сүйемелдеуге
және жұмысын үйлестіруге,
сонымен қатар, рефлекске ықпал
етеді;
Торлы формация бұзылған кезде
ми мен жұлынның жұмысының
реттері бұзылуы және адамның
сергектігі нашарлап ұйқылы- ояу
жағдайда болуы мүмкін.

73. Экстрапирамидалық жүйе

• Қыртысасты орталықтар
жатады: жолақты дене
(стриопаллидарлық жүйе),
құйрықты, миндаль және
чечевицетәрізді ядролар,
шарбақ, көру төмпегі, қара
зат, қызыл ядро.

74. Экстрапирамидалық жүйенің қызметі:

• Бұлшықеттер тонусын қамтамасыз
етеді;
• ми қыртысын екі жақты
байланыстырып тұрады;
• бұлшықеттердің жұмысын
автоматты түрде басқарып реттеп
отырады, яғни бұлшықеттердің
автоматты жұмыс атқаруын
қамтамасыз етеді.

75.

• Лимбиялық жүйе – ішкі
ағзалардың және арнайы
сезімтал ағзалардың жұмысын
(іс-әрекеттерін) біріктіріп
реттеуді қамтамасыз ететін,
мінез құлықтың эмоциялық
өңін (түрін) және адамның көңіл
күйін білдіретін ми
құрылысының құрылымдық
бөліктері

76. Лимбиялық жүйеге жататын құрылымдар

• 1.Ми жартышарлары қыртысының жоғарғы
орталықтары:
• -күмбез тәрізді қатпар (gyrus fornicatus);
• -ілмек (uncus);
• -гиппокамп
(hippocampus)
немесе
Аммонов мүйізі (cornu Ammoni)
• -тісшелі қатпар (gyrus dentatus) – теңіз
атының
аяқшасының
тұсында
проекцияланады;
• -мөлдір аралық (septum pellucidum) және
оның ядролары.

77.

• 2. Қыртысастылық құрылымдар:
• -бадамша
тәрізді
дене
(corpus
amygdaloideum) – қабық (putamen)
астында, самай бөлігінің алдыңғы
шетінде орналасқан;
• -таламустың алдыңғы ядролары (nuclei
anteriores thalami);
• -жүген
(тізгін)
ядролары
(nuclei
habenularum);
• -гипоталамустың аралық бөлігінің (pars
hypothalamica
intermedia)
ядролары
және
емізіктік
денелер
(corpora
mamillaria).

78.

• 3.
Проекциялық
және
ассоциативтік
талшықтары:
• -күмбез (fornix) – гиппокамп жанындағы
қатпарды
(gyrus
parahippoсampаlis-ті)
емізіктік денелермен (corpora mamillariaмен) байланыстырып тұрған құрылым;
• -белдеу (cingulum), белдеулік қатпар
(gyrus cinguli) – маңдай, самай және шүйде
бөліктер байланысын қамтамасыз етеді.
• -маңдай-шүйде
будасы
(fasciculus
frontooccipitalis)
• -төменгі
бойлық
буда
(fasicuculus
longitudinalis inferior) –

79. Лимбиялық жүйе

80. Мидың лимбиялық жүйесінің құрылысы

81. «Гипоталамо-гипофизарлық жүйе»

пен гипофиздің секреторлық
клеткалары болады; бір бірін толықтырады;
-гипоталамус
• -гипоталамуста гипофиздің секреторлық
функциясын күшейтетін немесе тежейтін
меншікті гипоталамикалық (вазопрессин
немесе
антидиуретикалық
гормон,
окситоцин, нейротензин) және биологиялық
белсенді
заттар
секрецияланады
(соматостатин, тиролиберин, люлиберин,
кортиколиберин және соматолиберин);

82. «Гипоталамо-гипофизарлық жүйе»: Гипоталамустың артқы, аралық, алдыңғы аймақтары және ондағы ядролар. Гипофиз.

83.

Көңіл бөліп
тындағандарыңызға
рахмет!