Нуклеин қышқылдары және оның құрылымы, атқаратын қызметі

1.

Дәріс № 5.
Нуклеин қышқылдары және
оның құрылымы,
атқаратын қызметі

2.

Нуклеин қышқылына
жалпы сипаттама
Нуклеин қышқылының
құрамы және құрылысы.
Нуклеин қышқылының
атқаратын қызметі
Генетикалық код.
Генетикалық кодтың
құрылысы.

3.

Швейцария биологы Э.Мишер (1868) ірің
жасушалары ядросынан құрамында фосфоры
бар зат бөліп алды.Ядродан бөліп алынған бұл
зат нуклеин деп аталды.
Нуклеин екі: қышқылдық ДНҚ және негіздік
ақуыздық компоненттен тұрады.
ДНҚ жасушаның тұқым қуалаушылығына
қатысты және генетикалық ақпарат
тасушы.(1943)
ДНҚ негізінен жасушаның ядросында
жинақталған. Оның негізгі қызметі ген
тасымалдаушылық.

4.

РНҚ жасуша ядросында және цитоплазмада
(РНҚ-ның 90%-ға жуығы цитоплазмада)
орналасқан және ақуыз синтезінің
белсенділігі РНҚ мөлшеріне тікелей
байланысты.
Жасушада рибонуклеин қышқылдары РНҚ:
ақпараттық РНҚ (а-РНҚ),
тасымалдаушы немесе ерігіш РНҚ (т-РНҚ),
рибосомалық (р-РНҚ) түрінде кездеседі.
Үшеуі де белгілі бір молекулаық массасы мен
арнайы нуклеотидтік құрамы бойынша
ерекшеленеді.

5.

Нуклеин қышқылы - пішіні жіп тәрізді,
жоғарғы молекулалы, ерітінділерінің
тұтқырлығы жоғары қосылыс.
Адамның 23 жұп хромасомасында ДНҚ
ұзындығы 1,5 м.
РНҚ молекуласы өте қысқа, ұзындығы 0,01 мм
ДНҚ негізгі бөлігі жасуша ядросындахроматин негізінде аздаған мөлшері
митохондрияда орналасқан.
РНҚ жасушаның барлық жерінде кездеседі.

6.

ДНҚ геннің материалдық негізі, ол геннің
келесі қасиеттеріне ие болады:
1. Өз-өзін дәл қайталау, соның арқасында
генетикалық ақпаратты ұрпақтан ұрпаққа
жеткізу.
2. Жасуша метаболизмін басқару үшін
ферменттердің синтезін бағыттау.

7.

Дезоксирибонуклеотидтер - ағзадағы ДНҚ-ң
түзілуіне қатысады.
Рибонуклеотидтер РНҚ- түзілуіне
жүмсалады. Рибонуклеотидтердің кейбірі
трансферазалық реакцияларда коферменттік
қызмет атқарады. Аденильді
рибонуклеотидтер НАД+ , НАДФ+ ФАД,
КоА ферментінің құрамына кіреді.

8.

Нуклеин қышқылдары - нуклеотид
полимерлерінен құралған.
Нуклеотидтердің химиялық құрамы пиримидиндік немесе пуриндік негіздер,
пентоз, фосфор қышқылының қалдығы.
Нуклеотидтер пентоздың (рибоза,
дезоксирибоза), пуриндік (аденин, гуанин)
және пиримидиндік (тимин, цитозин, урацил)
негіздерге байланысты екі топқа бөлінеді.

9.

Нуклепротеид
ақуызды
емес
бөлігі
Ақуызды
бөлігі
Мононуклеидтер
Полипептид
Азоттық негіздер
Көмірсулар
H3PO4
Пентоздар
Амин
қышқылы
Пуриндік
Аде
нин
Гуан
ин
Пириминдиндік
Ура
цил
Тим
ин
Цитозин
Рибоза
Дезоксирибоза

10.

1) ДНҚ- дезоксирибонуклеин қышқылдары,
толық гидроизденгенде аденин, гуанин,
цитозин, тимин, дезоксирибоза және
фосфор қышқылына;
2)РНҚ-рибонуклеин қышқылы, толық
гидролизденгенде аденин, гуанин, цитозин,
урацил, рибоза және фосфор қышқылына
ыдырайды.

11.

Алтымүшелі бір гетероатомды
гетероциклдердің өкілі – пиридин; алтымүшелі
екі гетероатомды гетероциклдердің өкілі –
пиримидин.
Пиридин
пиримидин
N1 6 5
N
23 4
N

12.

Пиримидин туындылары: урацил, цитозин, тимин:
OH
N
HO
HO
O
N
N
Урацил – 2,6-диоксипиримидин,
H
екі таутомерлі формада
N
O
HN
CH3
N
O
Тимин – 2,6-диокси-5метилпиримидин
CH3
N
H
NH2
N
H- N
OH
HO
NH2
O
N
O
N
Цитозин – 2-окси-6аминопиримидин
H
N

13.

Пиримидин және имидазол ядролары
конденсирленгенде пурин гетероциклі түзіледі.
N
N Пурин
N
N
H
Пурин туындылары аденин және гуанин:
NH2
O
N
N
N
Аденин
N
H
HN
H2N
N
N
N
H
гуанин

14.

Дезоксирибоза
Рибоза

15.

Нуклеопротеидтердің гидролизденуі
сатылай жүреді және бұл тізбек кез-келген
сатыда тоқтауы мүмкін.

16.

Азоттық негізді трифосфор қышқылы ағзада
маңызды қызмет атқарады, өйткені олар энергияға
бай макроэргиялық қосылыстар болып табылады.
Макроэргиялық қосылыстардағы, мысалы АТФ
молекуласында, энергия химиялық байланыстағы
үшінші фосфор қышқылының қалдығы мен АТФ
молекуласының қалған бөлігі арасында жинақталған.
Сондықтан мұндай байланыс макроэргиялық
байланыс деп те аталады.

17.

Нуклеин
қышқылы
пентоздар
Азоттық негіздер
ДНҚ
Дезоксирибоза тимин
РНҚ
Рибоза
пиримидиндік
цитозин
урацил цитозин
пуриндік
аденин гуанин
Бейорганикалық
зат
Фосфор
қышқылы
аденин гуанин Фосфор
қышқылы

18.

РНҚ (рибонуклеозидтер) құрамына кіретін
нуклеозидтер:
аденил қышқылы (аденозин),
гуанин қышқылы (гуанозин),
цитидил қышқылы (цитидин) т.б.

19.

Нуклеотидтердің атауы:
нуклеин негіздердің тривиалды атауына
сәйкес жалғаулар “идин” пиримидиндік
және “озин”пуринді нуклеозидтерге
жалғанады:
Цитозин+рибоза = цитидин
Цитозин+дезоксирибоза=дезокцитидин
Аденин+Рибоза=аденозин
Аденин+Дезоксирибаза=дезоксиаденозин

20.

Аденозин

21.

Нуклеин қышқылдарының құрамындағы
мононуклеотидтер бір-бірімен оттектік көпірше
арқылы, яғни пентоздардың гидроксил тобы (-ОН)
(үшінші көміртегінің жанындағы) және келесі
мононуклеотидтің фосфор қышқылының гидроксил
тобының (-ОН) арасынан бір су молекуласының
түзілуі нәтижесінде негізгі байланыс күрделі
эфирлік байланыс,ал пуринді және пиримдинді
негіздер мен пентоздар арасындағы байланыс
N-гликозидтік байланыс деп аталады.

22.

Нуклеин қышқылдарының бірінші реттік
құрылымы: мононуклеотидтер бір-бірімен
«3́-5́ ́ байланыс» арқылы, мұнда фосфор
қышқылының қалдығы 5 - фосфатты топ пен
екінші соңы 3 -бос- гидроксил тобы, яғни
Оказаки фрагменттері (жапон ғалымы
Оказакидің құрметіне), яғни 3'(ОН) және
5'(ОН) топтарының фосфодиэфирлік
байланыс арқылы ДНҚ-лигаза ферменттерінің
қатысуымен 3'-5' фосфодиэфирлік байланыспен
тізбек құрайды.

23.

Америка ғалымдары Дж.Уотсон және ағылшын
физигі Фрэнсис Крик (1953 ж.) ұсынған ДНҚ
молекуласының екіншілік құрылымы қос оралым
спираль тәрізді тізбек құрады.
Уотсон-Крик моделі бойынша ДНҚ қос полимерлік
тізбектен тұрады және бұл екі тізбектің бағыты
біріне-бірі қарама-қарсы («3́-5́,́ 5-3 байланыс» ).

24.

25.

ДНҚ-ның екінші реттік құрылымында молекула
оралым спираль тәрізді тізбек құрады.
ДНҚның екіншілік құрылымында пуриндік негіз
міндетті түрде белгілі бір пириминдік негізбен
қосылады.
Аденин-тимин,гуанин- цитозин;
Нуклнотидтердің өзара қатынасы: адениннің саны
тиминнің санына, гуаниннің саны цитозиннің санына
тең:
А= T, Г=Ц
Аденин мен цитозиннің жалпы саны гуанинмен
тиминнің жалпы санына тең:
А+Ц=Г+Т
Комплементарлы жұп аденин мен тиминнің арасында
екі сутектік (=) байланыс,ал цитозин мен гуаниннің
арасында үш (=)сутектік байланыс түзіледі

26.

27.

Бір тізбектегі нуклеотидтің орналасуы өз бетінмен
еркінірек болғанымен, екінші тізбектегі
нуклеотидтердің орны бірінші тізбектің нуклеотидтік
құрамына тәуелді болып келеді.
ДНҚ тізбегіндегі нуклеотидтер біріне-бірі
комплементарлық принципке (Чаргафф ережесі
бойынша) негізделген:
Адениннің саны тиминнің санына, гуаниннің саны
цитозиннің санына тең:
А = Т, Г = Ц.
Аденин мен цитозиннің жалпы саны гуанин мен
тиминнің жалпы санына тең:
А + Ц = Г + Т.

28.

Әрбір тізбек төрт нуклеотидтің:
аденин = тимин, цитозин ≡ гуанин байланыс арқылы
байланысады.
ДНҚ –ның екіншілік құрылымында пуриндік негіз
пиримидиндік негізбен қосылады.
Аденин – тимин (А-Т), гуанин- цитозин ( Г-Ц).
Аденин (А)
Гуанин (Г)

29.

30.

ДНҚ-ның генетикалық ақпараттың жеткізушісі
екенді дәлелдейтін негізгі себептерге:
1. бір ағзаның әртүрлі мүшелерінен алынған ДНҚ-ның
нуклеотидтік құрамы бірдей болатындығы;
2. әртекті түрлердегі ДНҚ-ның нуклеотидтік
құрамының әртүрлі, ал қарапайым ағзалардың
нуклеотидтік құрамы да қарапайым, ал күрделі
ағзада күрделі болып келетіндігі;
3. бір түрдің, бір ағзаның ДНҚ-ның нуклеотидтік
құрамы ағзаның тіршілік мөлшеріне, азықтану
үрдісі мен дағдысына және сыртқы ортаның түрлі
әсеріне тәуелсіз болатындығы.

31.

ДНҚ үшінші реттік құрылымында
молекула оратылым немесе ашық сақина
пішін түзеді.

32.

Биологиялық код - ақуыздардың бірінші реттік
құрылысы туралы ақпаратты нуклеин қышқылдары
арқылы анықтау әдісі
Генетикалық кодтың касиеттері:
триплеттік (әрбір амин қышқылы үш нуклеотидпен
кодталады);
барлық тірі ағзаларда әмбебап;
қайталанушылық (яғни бір амин қышқылын бірнеше
триплет кодтайды).
Амин қышқылдарын кодтайтын нуклеодитер
триплет немесе кодон деп аталады, олар т-РНҚ-дағы
антикодонға комплементарлы.

33.

Төрт түрлі нуклеотидтен 64 кодон түзіледі,
ондағы 61-і амин қьшқылдарын кодтайды және
бірі метионинді кодтайтын АУГ-триплеті
инициациялаушы болып табылады.
Қалған 3 триплет (УАА, УАГ, УГА) амин қышқылдарын кодтамайды, оны терминациялаушы
триплеттер деп атайды. Терминациялаушы
триплеттер ақуыздың синтезін аяқтайды.

34.

Маңызы қызметі: триплеттілігі, биологиялық
кодта код саны - 3. Үш нуклеотидтік қалдықтан бір
амин қышкылы қолданылады.
аяқтаушы триплеттер - УАА, УАГ, УГА ақуыз
синтезінің аяқталғанынын көрсетеді
Ерекшелігі: әр триплет бір ғана амин қышқылын
кодтайды
Әмбебаптылығы: биологиялық код барлық
ағзада бірдей

35.

Тапсырма (СӨЖ үшін).
Пиррол, фуран, тиофен, тиазол, имидазол гетероциклдердің
формулаларын жазыңыз
Пиррол құрылымды қосылыстарға мысал келтіріңіз.
Пиридин және оның туындыларын жазыңыз (никотин қышқылы,
никотин қышқылының амиді).
Пиримидин және оның туындыларын жазыңыз (урацил, тимин,
цитозин).
Пурин және оның туындыларын жазыңыз (аденин, гуанин, Ксантин, гипоксантин, зәр қышқылы).
РНҚ және ДНҚ қышқылдарының сүлбесін көрсетіңіз.
АМФ, УМФ, ЦМФ, ТМФ, ГМФ формулаларын жазыңыз.
АТФ формуласын жазыңыз. АТФ-тің ағзадағы қызметі қандай?
Бір-бірімен байланысқан ДНҚ, РНҚ-нің 4 мононуклеотидін
жазыңыз. Байланыстардың типтерін көрсетіңіз.
Амин қышқылдарының құрамына қандай гетероциклдер кіреді?
Олардың формулаларын жазыңыз.

36.

ДНҚ синтезіне қатысатын негізгі фермент ДНҚ-на тәуелді ДНҚ полимераза.
ДНҚ молекуласының синтезіне қажетті негізгі
компоненттер:
1. Субстрат есебінде дезокси- қатарын жататын төрт
трифосфо-нуклеотидтер (d - АТФ, d - ГТФ, d ЦТФ. d – ТТФ).
2. Ферменттің оптималды белсенділігі үшін Mg2+
қатысуы кажет.
3. Аналық ДНҚ-ның болуы міндетті, себебі
генетикалық акпараттың көзі қажет.
4. Нуклеотидтердің біріне-бірі қосылу бағыты 5'
3' бойынша жүреді.

37.

ДНҚ синтезіне қатысатын ферменттер:
1. ДНҚ-на тәуелді ДНҚ-полимеразасы (I, П, III). III ДНҚполимеразасы элонгацияға тікелей қатысатын фермент.
2. ДНҚ-полимераза өз бетінше синтезді бастай алмайды,
сондықтан ДНҚ-праймаза ферменті праймерлерді түзуге
көмектеседі, ал III ДНҚ полимеразасы әрі қарай тізбектің
өсуіне мүмкіндік береді.
3. Гираза- қос тізбектің бір-бірінен ажырауын, ал хеликаза
ферменті қос тізбектегі сутектік байланыстардың бірбірінен ажырауын қамтамасыз етеді.
4. ДНҚ-ның лигазасы үзіктерді өзара жалғастырады. Бұл
Оказаки фрагменттері (жапон ғалымы Оказакидің
құрметіне), яғни 3'(ОН) және 5'(ОН) топтарының
бірімен-бірін фосфодиэфирлік байланыс арқылы ДНҚлигаза ферменттерінің қатысуымен тізбек құрайды.
5. 20-ға жуық ақуыздық факторлар қажет.

38.

ДНҚ-ның биосинтезі үш кезеңнен түрады:
1. Инициация. ДНҚ-на тәуелді РНҚ-полимеразасы жұмыс істейді,
сннтездің басы. ДНҚ-ны екі түрлі қызмет атқарады: 1) матрицалық
(арқаулық), 2) ұйытқы (затравка).
ДНҚ-полимеразасы ДНҚ-ның басы болып табылатын тізбектің
нуклеотидінің З'-OH тобына нуклеотидтердің қосылуына мүмкіндік
береді, сондықтан синтездің бағыты 5'—»3'-ке қарай бағытталған
болады.
II. Элонгация. Комплементарлы жұптардың репликациясы жеке-жеке
фрагменттердің 5' 3' бағытында түзілуі, осы фрагментердің ДНҚ-лигаза
ферменттерінің қатысуымен бірімен-бірінің қосылуы.
III. Терминация. Синтездің аяқталуы. Арқаулық ДНҚ-ның толық
жұмсалуына сәйкес полимерлік реакцияның аяқталуы.
ДНҚ синтезі РНҚ матрицасында да жүруі мүмкін. Оған ревертаза
(америка ғалымдары Бальтимор, Темин, 1974 ж. рак ауруын туғызатын
вирустан тапқан) ферменті қатысады. Рефертаза ДНҚ синтезін РНҚматрицада жүргізетін фермент, демек РНҚ-нан ақпараттың ДНҚ-ға өтуі
қайтымды үрдіс болғаны.

39.

РНҚ биосинтезі - транскрипция.
РНҚ -ның биосинтезі немесе ақуыз синтезінің
бірінші кезеңі, яғни ДНҚ- дағы генетикалық
ақпаратты оқу әдісі, мұнда нуклеотидтердің
комплементарлы принципі маңызды орын
алады. Транскрипция өте дәлдікпен жүруі
қажет, өйткені жасушаға генетикалық қалыпты,
амин қышқылдары дұрыс орналасқан ақуыздар
керек.

40.

Репликация мен транскрипцияның арасында
ерекшеліктер:
Репликация кезінде хромосома түгелімен
көшіріліп, аналық ДНҚ-на сәйкес балалық ДНҚның молекуласы түзіледі.
Транскрипция кезінде жекеленген гендерден
немесе гендердің белгілі бір топтарынан ғана
ақпарат оқылады.
Тек қана ақпараттык РНҚ ғана ДНҚ-нан алынған
ақпаратты рибосомаларға жеткізеді.

41.

а-РНҚ-ның синтезі үшін ДНҚ-на тәуелді РНҚполимераза ферменті кажет.
РНҚ-полимеразасы үшін барлық төрт (АТФ,
ГТФ, ЦТФ, УТФ) рибонуклеотидтер тобы
қажет.
РНҚ-ның полимеразасы өзінің жұмысы үшін
арқаулық ДНҚ-ның болуын қажет етеді.
ДНҚ-нын екі тізбегінен біреуі ғана жазылып
алынады. Арқаулық ДНҚ-нан тиминнің
қалдығы бар жерге аденин, аденин бар жерте
урацилдің қалдықтары тіркеледі.

42. Ақуыз синтезінің «Фабрикасы»

43. Ақуыз биосинтезінің тізбегі

44.

45.

46.

Ақуыз биосинтезі бірнеше сатыдан тұрады.
Амин қышқылдарының белсендірілуі. Гиалоплазмаға
жасушаралық сұйықтықтан диффузия және осмос нәтижесінде
амин қышқылдары тасымалданып түседі. Әрбір амин –және
иминқышқылдары өзінің белсенді аминсинтетаза ферментімен
әрекеттеседі, олар Mg2+, Mn 2+, және Со2+ катиондарымен
белсендіріледі де белсендірілгенамин қышқлдарына айналады.
О
О
\
\
Фермент + R-CH-C ~ АМФ → Фермент –R-CH-C ~ АМФ
\
\
NH2
NH2

47.

Екінші сатысында комплекс түзіледі: активтелген
аминқышқылы қосылыстан өзіне сәйкес ферментімен
цитоплазманың тРНҚ тасымалданады.
Үрдіс аминоацил - РНК – синтетазамен катализденеді.
O
\
Фермент – R-CH-C ~АМФ + тРНК →
\
NH2
O
\
Фермент +R-CH-C ~ тРНК + А МФ
\
NH2

48.

Амин қышқлының қалдығы карбоксил тобымен
тРНК нуклеотидінің екінші көміртегі атомындағы
гидроксил тобымен байланысады.
Актиателген амин қышқылының комплексі тРНҚ дан
жасуша рибосомасына тасымалданады.
Трансляция: активтелген амин қышқылы өзінің тРНҚ
қосылады да гиалоплазмадан рибосомаға
тасымалданады. Үрдіс арнайы ферменттермен
катализденеді.
Кейбір амин қышқылдары бірнеше тРНҚ
тасымалданады (мысалы, валин және лейцин – үш
тРНҚ мен). Бұл үрдісте ГТФ және АТФ энергиясы
қолданылады.
Аминоацил – тРНК рибосоманың комплексті иРНҚ
байланысады.

49.

Ақуыздардың синтезделуі екі кезеңнен тұрады:
Ядролық кезең немесе транскрипция. Мұнда ДНҚ қос
тізбегінін біреу комплементарлы көшірмесі болып
табылатын а-РНҚ әрі карай синтезделіп ақуыздың
негізі болып табылады.
Цитоплазмалық кезең яғни трансляция. Цитоплазмада
4 әріптік генетикалык акпараттың триплеттік кодтың
көмегімен 20 әріптік амин қышқылдарынан тұратын
ақуыздың тізбегіне айналу жүрдісі жүреді. Сонымен
бірге, онда ақуыздардың үшінші, төртінші реттік
құрылысының кеңістікте орын алуы және олардың
клетка метаболизміне тікелей қатынасуына мүмкіндік
туады. Осы айтылған әрбір кезеңге кажет өзінің
ферменттері, факторлары, индукторларымен
тежеушілері болады.

50.

Ақуыздардың синтезі рибосомада жүреді;
Ақуыздардың синтезі үшін қажет энергия АТФ және
ГТФ арқылы қамтамасыз етіледі;
20- ға жуық амин қышқылдары;
20-дан астам аминоацил - т - РНҚ синтетаза
ферменті;
20-ға жуық т-РНҚ;
6. Mg+2 ионы және барлығы 200-ге жуық
макромолекулалар, ақуыздық фактор қажет.
Трансляция - цитоплазмада жүретін кезең. Бұл кезде
тек 4 әріптік нуклеотидтік тілдің 20 әріптік амин
қышқылдық тілге аударылуы ғана жүріп қоймайды,
сонымен қатар амин қышқылдарының ақуызды
тізбектегі өз орнын табу үрдісі жүзеге асады.

51.

Трансляцияның өзі 5 кезеңнен түрад:
Трансляцияның 1-ші кезеңі: амин қышқылдарының
белсендендірілуі өтеді, оған 20 амин қышқылы, АТФ, Mg+2,
20 т-РНҚ, айрықша талғамдылық көрсететін 20 аминоацил - т-РНҚ
синтетеза ферменті қажет болады. Аминоацил - т-РНҚ синтетеза
ферментінің ерекшелігі, ол жіберілген қателіктерін дер кезінде
жөндеп отырады:
Аминоацил-т-РНҚ- синтетаза, Mg+2
R-CH(NH2)-COOH + ATФ
R-CH(NH2)CO~ АМФ + Н4Р2О7
Бұл реакция нәтижесінде түзілген аминоацил-АМФ өзіне тән тРНҚ-мен аминоацил - т-РНҚ синтетеза ферментінің қатысында
комплекс түзеді:
Аминоацил-т-РНҚ-синтетаза, Mg+2
R-CH(NH2)CO~ АМФ + т-РНҚ
R-CH(NH2)CO~ т-РНҚ+ АМФ

52.

Трансляцияның 2-ші кезеңінде полипептидтік
тізбектің инициациясы жалғасады, оған а-РНҚ, ақуыз
синтезін бастаушы кодон (АУК) қажет.
Трансляцияның 3-ші кезеңі- элонгация. Бүл
кезеңге екінші түзілген белсенді рибосома; а-РНҚдағы сәйкес келетін аминоацил - т-РНҚ; Mg2+;
ақуыздық факторлар; ГТФ; пептидилтрансфераза;
транслоказа.
Бұл кезеңде амин қышқылдарының бірінен кейін
бірінің пептидтік байланыс арқылы орналасуынан
полипептидтік тізбектің өсуі байқалады. Бір пептидтік
байланыс түзуі үшін 3 молекула ГТФ және 1 молекула
АТФ-тың гидролиздендегі энергия жұмсалады.
Ақуыздардың синтезі энергияны өте көп қажет
еткенімен, өте жылдам жүреді.

53.

Ақуыздардың синтезі бір рибосомада немесе
бір уақытта бірнеше рибосомада (полисомада)
жүруі мүмкін. Бактерияларда транскрипция
және трансляция бірімен-бірі ілесіп жүреді,
яғни ДНҚ-на тәуелді РНҚ-полимераза а-РНКның синтезін жүргізіп жатқан кезде, а-РНҚ-ның
бір шетінде ақуыз синтезі басталып жатады.
Бактериялардың екінші бір ерекшелігі а-РНҚның тіршілік ету уақыты бірнеше минут, сонан
соң олар тез нуклеаза ферментінің әсерімен
ыдырап кетеді.

54.

Трансляцияның 4 -ші кезеңі - Терминация яғни синтездің
аяқталу кезеңі, оған: АТФ; ақуыз синтезінің біткенін білдіруші
а-РНҚ-дағы кодондар; полипептидтің рибосомадан босап
шығуына қажет ақуыздық факторлар қажет.
РНҚ-да соңғы амин қышқылын көрсететін кодон біткен соң,
УАА, УАГ, УГА сияқты мәнсіз кодондар басталады. Бұл
кодондардың басталуы, полипептидтің синтезінің аяқталғанын
хабарлайды. Одан кейін синтезді бітіруші факторлар (Ғ1, Ғ2),
яғни:
1) полипептидтің соңғы т-РНҚ-дан гидролиздік жолмен ыдырап
шығуын және т-РНҚ-ның босауын;
2) соңғы т-РНҚ-нын пептилді бөлімінен "бос" күйінде бөлінуін;
3) рибосоманың 30 S және 50 S суббірліктерге
диссоциациялануын қамтамасыз етеді.

55.

Трансляцияның 5-ші кезеңі - кеңістіктегі
полипептидтік тізбектің орналасуы және процессинг.
Бұл кезеңде полипептид өзінің кеңістіктегі екінші үшінші - реттік құрылымын түзіп, биологиялық белсенді
түріне көшеді. Сонымен қатар, бүл кезеңде бірінші амин
қышқылы метиониннен және кейбір керек емес амин
қышқылдарынан ажырап, кейбір амин қышқылдарының
қалдықтары өзіне фосфат, - метил - , карбоксил - , ацетил
топтарын қосып алуы мүмкін. Ал, кейде ақуыздар өзіне
олигосахаридтер мен коферменттерді қосып, өзінің
биологиялық қызметін атқаруға дайын болады.

56.

Ақуыздар синтезінің реттелуі. Ақуыз синтезінің
реттелуі а-РНҚ-ның синтезі және трансляция (яғни
ақуыз синтезі) кезеңінде жүреді. Ақуыздардың
синтезін реттеу теориясы "оперон теориясы" деп
аталады. Бұл теория бойынша бактерияларда ең
кемінде геннің үш түрі болады: 1) оператор- 0; 2)
реттеуші- R; 3) ақуыздардың бірінші реттік
құрылысын анықтайтын құрылымдық- S.
ДНҚ молекуласының осы үш ген орналаскан
бөлімін оперон деп атайды да, бірімен-бірі тыгыз
байланысты болады.

57.

Ақуыздардың синтезін ферменттік реттеуді үш топқа
бөлуге болады:
1. репрессибилді яғни ақуыздардың синтезін тежеу, ол
көбіне анаболизм реакцияларына қатысатын
ферменттердің синтезінде қолданылады;
2. индуцибелді, ақуыз синтезінің жылдамдығын
арттыру, бұл катаболизм реакцияларына тән;
3. конституитивті немесе кейбір ақуыздар
синтезінің жылдамды-ғының тұрақты болуы, бұл
ферменттерге гликолиз, лимон қышқылының цикліне
қатысатын ферменттер жатады.