Балалар ағзасының өсу мен дамуының негізгі заңдылықтары. Жас кезеңділік

1. СЕМЕЙ қ. МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ. ФАКУЛЬТЕТ: «Медициналық-профилактикалық іс» Тағамтану және гигиеналық пәндер

кафедрасы
ДӘРІС
ТАҚЫРЫБЫ: «Балалар ағзасының өсу мен дамуының
негізгі заңдылықтары. Жас кезеңділік.»
КУРС: төртінші
Құрастырушы: м.ғ.к., доцент Токешева Ш.М.
2015ж.

2. ДӘРІС ЖОСПАРЫ

Балалардың өсуі мен дамуының негізгі
заңдылықтары.
Жас кезеңділік.

3. 1.БАЛАЛАРДЫҢ ӨСУІ МЕН ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ:

өсу және даму темпінің біркелкі еместігі
жекелеген органдар мен жүйелердің өсу және
дамуының бір уақытта еместігі
өсу және дамудың жыныспен қамтамасыз етілуі
функционалды жүйелер мен ағзаның жалпы
биологиялық сенімділігі
өсу және даму процестерінің тұқымқуалаушылық
детерминациясы
өсу және дамудың орта факторларымен
қамтамасыз етілуі

4. 1) Өсу және даму темпінің біркелкі еместігі

Балалар мен жасөспірімдерде бұл заңдылық дене
ұзындығы мен массасының өзгеруімен айқын
иллюстрацияланады.
Жаңа туған баланың дене ұзындығы өмірінің
бірінші жылының соңында алғашқыға қарағанда 47
%-ға жоғарылайды, екінші жылы —13 %-ға, үшінші
жылы —9 %-ға. 3—7 жаста дене ұзындығы жыл
сайын 5—7 %-ға жоғарылайды, ал 8— 10 жаста —
тек 3 %-ға.
Жыныстық жетілу кезеңінде өсудің «секірмелілігі»
байқалады, 16—17 жаста өсу баяулайды, ал 18—20
жаста дене ұзындығының өсуі тоқтайды.

5. Өсу және даму темпінің біркелкі еместігі

Дене массасының біршама қосылуы 1-ші жылға
сай келеді: 4-5 айда екі еселенеді, ал бір жастың
аяғында 3 есеге жоғарылайды. 3 -7 жаста дене
салмағын жыл сайынғы қосу 5-7,5%-ды құрайды,
ары қарай дене салмағын қосу баяулайды, тек
жыныстық жетілу кезеңінде аздап қосылады.
КШ алғашқы жылында ай сайын 1см-ге өседі,
сосын КШ өсуі бірден төмендейді.
Дене салмағының, КШ өзгеруі, сонымен қатар
жекелеген органдар мен жүйелердің дамуы
біркелкі емес жүреді.

6. 2) Жекелеген органдар мен жүйелердің өсу және дамуының бір уақытта еместігі (гетерохронность)

Интенсивті даму және жекелеген органдар
мен жүйелердің толық құрылуы параллельді
жүрмейді.
Бала өмірінің алғашқы жылында бас миы
және жұлын массасы біршама жоғарылайды.
Өмірінің алғашқы жылында лимфа тіні
дамымайды, өсу және құрылу 10-12 жаста
болады.
12 жастан кейін жыныс органдарының
интенсивті дамуы жүреді.

7. Жекелеген органдар мен жүйелердің өсу және дамуының бір уақытта еместігі.

Дененің жекелеген
бөліктерінің өсуіндегі
гетерохронизм дене
пропорциясының
өзгеруіне әкеледі.
Нәресте басы дене
ұзындығының 1\4, ал
ересектерде - 1\8
құрайды.
Өсу кезеңінде аяқ
ұзындығы 5 есеге, қол
- 4 есеге, көкірек – 3
есеге жоғарылайды.

8. 3) Өсу және дамудың жыныспен қамтамасыз етілуі

Негізгі морфологиялық көрсеткіштер (бой, дене
салмағы және КШ) туғаннан жыныстық жетілу
басталғанға дейін қыздарға қарағанда ұл балаларда
салыстырмалы түрде жоғары болады.
Пубертатты кезеңде қыз балалар дене салмағы,
ұзындығы және КШ көрсеткіштері бойынша
өздерінің құрдастарын басып озады (осы
көрсеткіштердің жастық қисығының қиылысуы).
Ұл балаларда жыныстық жетілу кезеңі басталуымен
олардың өсуі айқын күшейеді және олар тағыда
қыздарды басып озады (қисықтардың екіншілік
қиылысуы).

9. 3) Жыныстық диморфизм

Ағзадағы эндокринді, жүйке және басқа
жүйелердің іс-әрекетінде жыныстық ерекшелік
көрінеді, осының әсерінен ұлдар мен қыздардың
қызығушылықтары мен өзін-өзі ұстаудағы
ерекшеліктер анықталады.
Кейбір функционалды көрсеткіштер (бұлшық ет
күші, ӨӨС және т.б) өсу және даму кезеңінің
барлық ағымында ұл балаларда қыздарға
қарағанда біршама жоғары болып қалады.

10. 4) Функционалды жүйелер мен ағзаның жалпы биологиялық сенімділігі.

Адам қанының 10 мл-де адамның барлық қанының
ұюын шақыратын тромбин мөлшері бар.
Тромбиннің артық құрамы ұю жүйесінің
сенімділігін қамтамасыз етеді.
Ұйқы артериясының қабырғасы жоғары
мықтылық қасиетке ие. Ол 20 атм қысымға
шыдауға қабілетті, ал ол әдетте тек 1/з
атм.жоғарылайды.
Ми қызметінің сенімділігі қорғаныш ролін
атқаратын тежелуді қамтамасыз етеді.
Жүйелердің екі еселенуі (дублирование).

11. 5) Өсу және даму процестерінің тұқымқуалаушылық детерминациясы

Баланың өсуі — функциональды жүйелердің құрылуымен,
оның дамуынан ажырамайтын, дене ұзындығы мен
салмағының өсуінің бағдарламаланған процесі
(П.К.Анохин).
Генетикалық бағдарлама өсу және даму темпін, жекеленген
органдар мен жүйелердің жетілуін, олардың биологиялық
сенімділігін анықтайды.
Қазіргі кезде қалыпты өсу процесін және жасушалар
дифференцировкасын бақылайтын, барлық
хромосомаларда орналасқан (жыныстықтан басқа) 50-ден
астам ген идентифицирленген.
Гормандарды байланыстыратын, белоктар өсуін реттейтін,
барлық гормондар және факторлар синтезі, сонымен қатар
әртүрлі гормондар және факторлар үшін клеткалық
рецепторлар гендік бақылауда болады.

12. 6) Өсу және дамудың орта факторларымен қамтамасыз етілуі.

Баланың өсуіне және физикалық дамуына
сыртқы орта факторлары әсер етеді:
атмосфералық ауа жағдайы, ауыз су
құрамы, күн радиациясының мөлшері және
т.б.
Баланың физикалық дамуына сыртқы
ортаның табиғи факторларының әсері
әлеуметтік өмір жағдайы әсерімен реттеледі.

13. ЖАС КЕЗЕҢДІЛІК

адам өмірінің жастық этапқа
немесе кезеңдерге шартты бөлінуі.
Жастық кезең арасындағы шекара өте
шартты, себебі әрбір адамның дамуы –
үздіксіз процесс.
ЖАС КЕЗЕҢДІЛІК –

14. Жекелеген жастық кезеңдердің бөліну қажетігі қамтамасыз етілген

балалар мен жасөспірімдердің өсу және дамуына
медициналық бақылауды дұрыс ұйымдастыру
қажеттігі
білім беру-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру
кезінде балаларды әртүрлі жасқа біріктіру
қажеттігі туындайды
яслиге, бала-бақшаға, мектепке балалардың
түсуінің жастық шегін дұрыс белгілеу
еңбектік іс-әрекеттің басталу мүмкіндігін анықтау

15. Жастық кезең

бұл ағзаның морфофункционалды
дамуының аяқталуы және баланың қандай
да бір іс-әрекетті жасауға дайындығы үшін
қажетті уақыт.

16. Биологиялық және әлеуметтік жас кезеңділік.

Жас кезеңділік жөніндегі түсінік орташа
статистикалық мәліметтерге негізделеді,
бірақта индивидуалды ерекшелік өте
жоғары. Осы себепті жас кезеңділігінің
әртүрлі схемасы бар.
Алғашқы ғылыми негізделген ғылыми жас
кезеңділігін Н.П.Гундобин (1906) ұсынған.

17. БИОЛОГИЯЛЫҚ ЖАС КЕЗЕҢДІЛІК

1. Жаңа туған кезең
1-10 күн
2. Емшектегі жас
10 күн – 1 год
3. Ерте балалық шақ
1-3 жас
4. Алғашқы балалық шақ
4 –7 жас
5. Екінші балалық шақ
ұлдар
8 - 12 жас
қыздар
8 - 11 жас
6. Жасөспірімдік шақ
ұлдар
13-16 жас
қыздар
12-15 жас
7. Балаң шақ
ұлдар
17-21 жас
қыздар
16-20 жас

18. ӘЛЕУМЕТТІК ЖАС КЕЗЕҢДІЛІК

Мектепалды
алды кезең
дейін
Мектепке дейінгі кезең
Мектептік жас
кіші
орта
Жасөспірімдік жас
3 жасқа
3 – 7(6) жас
7(6) – 10жас
11 – 14 жас
15-18 жас

19. Жастық дамудың әртүрлі сатысындағы өсіп келе жасқан ағзаның морфо-функционалды ерекшеліктері.

Әрбір
жас кезеңі өзінің спецификалық
ерекшеліктерімен сипатталады.
Бір жас кезеңінен екіншісіне өту
индивидуалды дамудың өтпелі кезеңі
немесе критикалық кезең болып
табылады.

20. ЖАҢА ТУҒАН КЕЗЕҢ

бала үшін жоғары жүктемемен өтетін, қиынқыстау, нағыз жауапты кезең
туғаннан бала кіндігі түскенге дейін
созылатын кезең
жатырдан тыс өмірдің жаңа жағдайларына
бала ағзасының бейімделу процестерімен
сипатталады
бұл кезеңде ағзаның негізгі функциялары
тұрақсыз тепе-теңдік жағдайында болады

21. Жаңа туған кезеңде бала ағзасында болатын негізгі өзгерістер

өмірдің жаңа жағдайларына
адаптациясы
өкпелік тыныс алудың
пайда болуы
қан айналу аппаратының
қайта құрылуы
асқазан-ішек жолының
қайта құрылуы
зат алмасудың өзгеруі

22. ЖАҢА ТУҒАН КЕЗЕҢ

Жатыр ішілік даму кезінде газ алмасу
плацента арқылы жүзеге асады, ал туғаннан
кейін өкпелік тыныс алу басталады.
Тұрақты үлкен және кіші қан айналу шеңбері
«жіберіледі».
Өзіндік, бірақ толық жетілмеген
термореттелу бекітіледі.
Асқорыту түрі толығымен өзгереді, алғашқы
24-48 сағ. ішекке бактериялар қонады.

23. ЖАҢА ТУҒАН КЕЗЕҢ

Өмірінің 3-4-ші күні алғашқы салмақтың
транзиторлы жоғалуы байқалады (туған
кездегі салмақтан 5-6 %-ға).
Өмірінің алғашқы күндерінде жаңа туған
балада билирубиннің жоғары
концентрациясы болады, 60-70% жағдайда
тері жабындыларының және шырышты
қабықтардың сарғаюымен жүреді.

24. ЖАҢА ТУҒАН КЕЗЕҢ

Жаңа туған балада анасының қанындағы
гормондардың – экстрогендердің жоғарылауымен
болатын, анасының сүті арқылы түсетін,
гормоналды дисбаланс немесе криз дамиды.
Сүт бездерінің қатайып ісінуі, қыз балаларда
влагалищадан қанды бөліністер, бөртпе, емшек
маңы терісінде және жыныс мүшелерінде, бетінде
пигментация, бүйрек функциясында (альбуминурия,
бүйректің зәрқышқылды инфаркты), қан-тамыр
жүйесінде, алмасу процестерінде айқын
транзиторлы жылжулар байқалады.

25. ЕМШЕКТЕГІ КЕЗЕҢ

өсу және дамудың біршама
интенсивтілігі байқалады
трансплацентарлы жолмен анасынан
берілген пассивті иммунитетті жоғалту
дене ұзындығы шамамен 1,5 есеге,
салмағы 3 есеге жоғарылайды
6 айдан бастап тістері шыға бастайды
барлық сезім мүшелерінің қызметі
дамиды
оң эмоциялар құрылады
баланың өте интенсивті физикалық,
нервті-психикалық, моторлы және
интеллектуалды дамуы жүреді

26. ЕМШЕКТЕГІ КЕЗЕҢ

Бір жастан бастап бала өз еркімен жүре бастайды,
сөйлеуге дайындық сатысы құрылады, жоғары
психикалық функцияның дамуы басталады: көңіл
аудару, есте сақтау, ойлау.
Интенсивті өсу және даму фонында мүшелер мен
жүйелердің салыстырмалы әлсіздігі жедел
аурулардың жиілеуіне, денсаулықта
ауытқулардың болуына (экссудативті диатез,
рахит, анемия, ас қорытудың әртүрлі
бұзылыстары) әкелуі мүмкін.

27. МЕКТЕПАЛДЫ АЛДЫ КЕЗЕҢІ

өсу және даму темпінің баяулауы
2 жастың соңында сүт тістердің шығуы
аяқталады
мұрын-жұтқыншақтың лимфоидті тінінің
интенсивті құрылуы (миндалина,
аденоидтар)
2 жаста интенсивті өсу және тірек-қимыл
аппаратының құрылуы жүзеге асады.
қозғалу мүмкіндіктері кеңейеді — балалар
өз еркімен отырады, жүреді, жүгіреді,
секіреді.

28. МЕКТЕПАЛДЫ АЛДЫ КЕЗЕҢІ

қоршаған әлемді сезінуге барлық мүмкін
болатын анализаторлар қатысады,
соның ішінде ауыз қуысының
рецепторлы аппараты
теріс эмоциялар истерикалық сипатта
болуы мүмкін
на6людаются проявления капризности,
застенчивости, удивления, страха.
бұл кезең еңбектік іс-әрекет
дағдыларына ойын арқылы үйрену.
жеке мінез-құлық айқын анықталады.

29. МЕКТЕПАЛДЫ АЛДЫ КЕЗЕҢІ

сөйлеу жылдам жетіледі
көптеген балалар 3 жастың
сонында өте жақсы
грамматикалық бағытта ұзын
фразаларды айта алады,
аргументті түрде талқылайды
3 жасында бала «мен» деп айта
бастайды, ал ол бұған дейін 3ші жақта сөйлейді

30. МЕКТЕП АЛДЫ КЕЗЕҢ

өсу темпі біршама баяулайды
жыл сайынғы бой қосу орташа
5-8см, дене салмағы – шамамен
2кг.
тұрақты тістердің өсуі
байқалады
ұлдар мен қыздар дене формасы
және өлшемдері бойынша бірбірінен ешқандай
ерекшеленбейді
барлық ағзалар мен жүйелердің
функционалды жетілуі және өсуі
жалғасады

31. МЕКТЕП АЛДЫ КЕЗЕҢ

Интеллектуалды мүмкіндіктердің
интенсивті дамуы.
Сөздік қоры толығады.
5 жастың соңында балалар туған тілінде
еркін сөйлейді, правильно употребляя
склонение и спряжение.
Овладению речью, произношение
отдельных слов и фраз ребенок усваивает
через перенимание, поэтому
формирование правильной речи зависит
от окружающих его людей.
Балаларда сөйлеудің шектелуінің алдын
алу үшін, ересектер балаға дұрыс көңіл
бөліп, өзінің және баланың сөйлеуіне мән
беру керек.

32. МЕКТЕП АЛДЫ КЕЗЕҢ

Ұлдар мен қыздардың өзін-өзі ұстауында
ерекшеліктер көріне бастайды, жекелеген
қызығушылықтары және еліктеушіліктері белсенді
құрылады.
Ойын кезінде қыздарда - заботливость, ал ұлдарда қозғалыстық және күш пайда болады.
Әртүрлі балалар мен ересектер арасында күрделі
өзара байланыс туындайды, өзін-өзі жақсы көру
құрылады.
Эмоционалды көріністер біршама ұстамды болады.

33. КІШІ МЕКТЕПТІК ЖАС

дене формасында және өлшемдеріндегі
жыныстық ерекшелік
бала бойы ұзындығының үдемелі өсуі
басталады
сүт тістерінің тұрақты тістерге ауысуы
жүреді
ұсақ бұлшықеттердің күрделі
координациялық қозғалысы жылдам
дамиды, осының әсерінен жазу мүмкіндігі
болады
есте сақтау жақсарады, интеллект
жоғарылайды
балалар коллективтің қызығушылығымен
өмір сүре бастайды

34. ЖОҒАРЫ МЕКТЕПТІК ЖАС

эндокринді бездер функциясының
айқын өзгерісімен сипатталады
қыздарда айқын жыныстық
жетілу, ұлдарда оның басталуы
бойдың өсу жылдамдығы
(пубертатты секіру)
ағзаның негізгі физиологиялық
жүйелерінің қайта құрылуы
психологиялық даму кезеңі,
еркіндіктің, сознательности,
нравственности құрылуы

35. БАЛАҢ ШАҚ

Ағзаның құрылу және өсу
процесі негізінен аяқталады
Ағзаның барлық негізгі
өлшемдері ересек адамның
өлшемдеріне сай келеді