Моногибридті будандастыру

1.

2.

ГЕНЕТИКА
Тұқымқуалаушылық
Өзгергіштік
Генетика дегеніміз – белгілердің тұқым
қуалау заңдылықтарын және олардың
өзгергіштіктерін зерттейтін ғылым.

3. Сабаќтыњ таќырыбы: Моногибридті будандастыру

Сабақтың тақырыбы:
Моногибридті будандастыру
Оқу мақсаттары:
Моногибридті будандастыру кезінде белгілердің
тұқым қуалауын болжайтын генетикалық сызба
жасау

4. Грегор Иоганн Мендель  22.07.1822 – 06.01.1884

Чех жаратылыс танушысы
белгілі табиғат зерттеуші,
тұқым
қуалау
заңдылықтарын
алғаш
ашқан ғалым, генетиканың
негізін салушы.
Грегор
Иоганн Мендель
22.07.1822 – 06.01.1884

5.

• Бір-бірінен бір жұп белгілері бойынша
айырмашылығы бар ата-аналар дараларын
будандастыруды моногибридті
будандастыру деп атайды.

6.

• Мендельдің бірінші заңы: Бір-бірінен айқын
бір жұп белгілері арқылы ажыратылатын
гомозиготалы дараларды будандастырса,
бірінші ұрпақта генотипі де, фенотипі де
біркелкі будандары алынады. Мұны бірінші
ұрпақ будандарының біркелкілік заңы деп
атайды.
• Мендельдің екінші заңы: Бірініші ұрпақтағы
алынған гибридтерді өзара будандастырған
жағдайда, екінші ұрпақта (F2) белгілерінің
ажырауы жүреді. Мұны белгілердің ажырау
заңы деп атайды.

7.

Мендель өз тәжірибелеріне қолайлы
нысан ретінде бұршақты алды.
Ол өсімдіктің жеті белгісіне көңіл
аударды
Бұршақтың 34 іріктемесінен
белгілері айқын ажыратылатын
22 іріктемені таңдады:
Сабағының ұзындығы;
Тұқымының
пішіні мен түсі;
Жемістерінің пішіні мен түсі:
Гүлдерінің түсі мен орналасуы.

8. Альтернативті белгілер

9.

Белгілердің тұқым қуалауын зерттеуге
гибридологиялық әдісті қолданды
Бұл әдістің негізгі жағдайлары мыналар:
Будандастыру үшін бір-бірінен жұп белгілері
бойынша айқын ажыратылатын бір түрдің даралары
алынады;
Зерттелетін белгілер тұрақты, яғни бірнеше ұрпақ
бойы қайталанып отырады;
Әр ұрпақтағы алынған будандарға жеке талдау
жасалып, нақтылы сандық есептеулер жүргізілді

10. Аллельді гендер, аллеломорфтар немесе аллельдер

•Гомологиялық хромосоманың
бірдей үлескісінде орналасқан
гендер;
•Дәл сол нәруыздың синтезіне
жауап береді;

11. Аллельді гендер

12.

13.

Терминдер
Генетика
Ген
Геном
Генотип
Аллель
Гомозигота
Гетерозигота
Анықтама

14.

Терминдер
Генетика
Ген
Геном
Генотип
Аллель
Гомозигота
Гетерозигота
Анықтама
Тұқым
қуалаушылық
пен
өзгергіштік
құбылыстарын зерттейтін биология ғылымы.
Ағзаның белгілері мен қасиеттеріне жауап беретін,
ДНК молекуласының белгілі бір бөлігі.
Бір
түрге жататын ағзалардың гаплоидтық
жиынтығында орналасқан гендердің жиынтығы.
Ата-енелерінен келген тұқым қуалайтын белгілердің
жиынтығы
Гомологтық
хромосомалардың
гомологиялық
үлескісінде орналасқан геннің әртүрлі күйі. Мысалы,
А - геннің доминантты күйі, a - сол геннің рецессивті
күйі.
Гомологтық хромосомалардың дәл сол локусында екі
бірдей аллельдері бар, ата-енелерінен басым немесе
басыңқы аллельдік гендер алған ағзалар.
Гомологты хромосомаларында қандай да бір геннің
әртүрлі аллельдері бар ағзалар.

15.

Термин
Аллеломорф
Фенотип
Моногибридті
будандастыру
Біркелкілік
заңы
Гаметалар
тазалық ережесі
Анықтама
Гомологтық
хромосомалардың гомологиялық
аймақтарында
орналасқан
гендердің
жұп
аллельдерінің бірі .
Морфологиялық, физиологиялық тағы сол сияқты
әдістермен зерттеуге болатын организмнің сыртқы
және ішкі белгілерінің барлық жиынтығы.
Бір-бірінен
бір
жұп
белгілері
бойынша
ажыратылатын дараларды будандастыру.
Гомозиготалы
дараларды
бір
бірімен
будандастырғанда бірінші ұрпақта фенотипі және
генотипі бойынша біркелкі буданды ұрпақ алынады.
Рецессивті бастамалар гетерозиготалы организмде
жоғалмайды, өзгеріске ұшырамайды және көбею
кезінде дәл сондай рецессивті бастамалармен
кездескен кезде, яғни келесі ұрпақтарда қайтадан
көріне алады

16.

Будандастыру дегенiмiз - әртүрлi ата-анадан
алынған екi жыныс жасушарының
(гаметалардың) қосылу үрдісі.
Бір-бірінен бір жұп белгілері бойынша
айырмашылығы бар дарақтарды моногибридті
будандастыру деп атаймыз.

17.

Будандасу түрлері

18.

Генетикалық шартты белгілер
♀
Аналық
♂
Аталық
Р
Ата – ана белгісі
×
Будандасу белгісі
Ғ, F1, F2
Бірінші, екінші ұрпақ гибридтері
А,В,С
Доминантты белгіні кодтайтын белгі
а, в, с
АА, ВВ,
СС
Рецессивті белгіні кодтайтын белгі
Доминантты белгі бойынша гомозиготалы
генотип
а а, в в, с с
Рецессивті белгі бойынша гомозиготалы
генотип
А а, В в,
Гетерозиготалы дарақтардың бір белгі бойынша
генотиптері

19. Моногибридті будандастыру (Мендельдіњ бірінші зањы)

Моногибридті будандастыру
(Мендельдің бірінші заңы)
Р♀
АА
гамета
×
♂
аа
а , а
А , А
F1
Аа
Аа
Генотип: гетерозиготалы
Аа
Фенотип: Сары
Аа

20. Гибридтердіњ бірінші ±рпаѓыныњ біркелкілігі. ¦рпаќтар фенотипі: сары генотипі: гетереозиготалар

А –Сары тұқым
а
аа
АА
Р:
G:
–Жасыл тұқым
Жасыл тұқым
Сары тұқым
а, а
А, А
F1: Аа,
Аа,
Аа,
Аа,
сары тұқым сары тұқым сары тұқым
сары тұқым
Гибридтердің бірінші ұрпағының біркелкілігі.
Ұрпақтар фенотипі: сары
генотипі: гетереозиготалар

21. Белгілердіњ ажырау зањы (Мендельдіњ екінші зањы)

Белгілердің ажырау заңы
(Мендельдің екінші заңы)
Р♀
Аа
гамета
×
♂
Аа
А , а
А, а
F2
АА
Аа
Генотип 1(АА) : 2(Аа) : 1(аа)
Аа
аа
Фенотип 3(сары) : 1(жасыл)

22.

Р:♀АА
Сары тұқым
а
Аa
F1:
F2:
Сары тұқым
А
а
♀
Айқас тозаңдану
Жасыл тұқым
А
G:
G:
♂аа
×
♂
Өздігінен ұрықтану
А
а
А
а
А
АА
Аa
а
Аa
аа
Фенотип бойынша ажырау: 3:1
Генотипі бойынша:
1(АА):2(Аа):1(аа)

23.

Моногибридті будандастырудың
цитологиялық негіздері:

24.

Моногибридтік шағылыстыруға
генетикалық есептер шығару әдісі
Есептерді шығару барысында мынадай мәселелерді ескеру қажет.
Есептің шартын мұқият оқып шығып, тұқым
қуалайтын белгілерді аныктау.
Осы белгілерді бакылайтын гендердің
аллельдерін белгілеу.
Есептің шартында көрсетілген ата- ананың
және ұрпақтын генотипін біліп, оны генетикалық
формуламен немесе хромосомалық үлгімен
көрсету.

25.

Будандастыру кезінде түзілген гаметаларды
белгілеп, ұрықтану нәтижесінде пайда болатын
зиготалардың барлық типтерін көрсету;
Пеннет торын сызып,оған жұмыртқа
жасушаларының типтерін сол жағындағы тік
бағытқа, сперматозоидтердің типтерін
жоғарыдағы қөлденең бағытқа жазады;
Пеннет торын толтырғанда ұрпак
дараларының генотипін жазып, ондағы әртүрлі
фенотиптер мен генотиптердің сандық
қатынасын көрсету қажет

26. №1 есеп

Генотиптері АА, Вв, Сс, ДД болатын ағзаларға
тән мүмкін болатын гаметаларын тап.
Берілгені:
АА, Вв, Сс, ДД
Т/К
Гаметалар-?
Шешуі:

27.

№2 есеп
Тышқанда ақ реңді жүн қара реңге басымдық
жасайды. Гетерозиготалы аналық пен қара аталықтан қандай
ұрпақ алынуы мүмкін? Барлық дарақтардың генотипі мен
фенотипін анықтаңдар?
Шешуі:
Берілгені:
А- ақ жүн
а-қара жүн
♀- Аа
♂-аа
Т/К:
Ата-ана генотипі,
фенотипі?
Ғ1- генотипіғ,
фенотипі?

28.

29.

30.

Толық доминанттылыққа арналған есептерді
шығару жолдары.
Бұл будандастыруға арналған есептерді үш топқа
бөлуге болады.
1-топ. Гаметалардың түзілуі мен типін анықтауға
арналған есептер.
2-Топ. Ата-аналық даралардың генотиптері арқылы
ұрпағының генотипін және фенотипін анықтауға
арналған есептер.
3-Топ. Ұрпақтардың фенотипті белгілі болған
жағдайда аталық пен аналық генотиптерін
анықтауға арналған есептер.

31.

Гаметалар тазалығы ережесі.
Г.Мендель хромосомалық теория қалыптаспай тұрып-ақ,
мейоздық бөлінудің механизмі мен гендердің әрекеттері
туралы күні бұрын дұрыс болжам жасап, гамета тазалығы
туралы ережесін ұсынды.
Оның мәні — ағзаның кез келген белгі-қасиетінің дамуын
тұқым қуалау белгісі, яғни ген анықтайды.
Гамета түзілгенде оған тек бір ғана доминантты А гені
немесе рецессивті а гені беріледі.
Бұл жағдайда будан ағзаның гаметасында аллельді (жұп)
гендер бір-бірімен араласып кетпей, таза күйінде сақталады
яғни гамета тазалығы .

32.

Геннің толық басым болмаған жағдайына
арналған есептерді шешу жолдары.
Өсімдіктер мен жануарлардың
бірқатар белгілеріне аралық сипат
немесе толымсыз доминанттылық
тән.Ол
кезде
ата–енелерінің
белгілері толық мәнінде жарыққа
шықпай, аралық сипатта көрінеді.

33.

Геннің толық басым болмаған
жағдайына арналған есеп.
Қызыл жемісті құлпынайды ақ жемісті
құлпынаймен шағылыстырғанда алынған
бірінші ұрпақтың қызғылт жемісті өсімдіктерін
өзара шағылыстырса екінші ұрпақтың генотипі
мен фенотипі қандай болады?

34.

Шешуі:
Берілгені:
А- Қызыл жемісті
а -Ақ жемісті
құлпынай
Ғ1♀- Аа қызғылт
Ғ1♂-Аа қызғылт
Т/К:
Ғ 2- генотипі мен
фенотипі?

35.

Толымсыз доминанттылық
Р♀
АА
гамета
×
♂
аа
а , а
А , А
F1
Аа
Аа
Генотип 1 : 0
Аа
Фенотип 1 : 0
Аа

36.

Толымсыз доминанттылық
Р♀
Аа
гаметы
×
♂
Аа
А , а
А , а
F2
АА
Аа
Генотип 1 : 2 : 1
Аа
Фенотип
аа
1:2:1

37.

Қазақша
Генетика
Ген
Генотип
фенотип
Будандастыру
Тұқымқуалауш
ылық
Орысша
Генетика
Ген
генотип
фенотип
скрещивание
наследственност
ь
Ағылшынша
genetics
gene
genotype
phenotype
crossing
heredity

38.

моногибридті
дигибридті
моногибридное
дигибридное
monohybrid
digibrid
ұрпақ
наследник
heir
доминантты
доминантный
dominant
аллельді
аллельный
allelic
гомозиготалы
гомозиготный
homozygous
гетерозиготалы
гетерозиготный
heterozygous
толық
доминанттылық
толымсыз
доминанттылық
полная
доминантность
неполная
доминантность
complete dominance
incomplete dominance

39. №5 тапсырма

1.Г.Мендельдің тәжірбиелеріндегі бірінші
ұрпақ гибридтері дамитын зиготаның
генотипін анықтаңыз.
A)Гомозигота
B) Гетерозигота
C) Аллельдер
D) Гомозигота және гетерозигота

40.

1.Г.Мендельдің тәжірбиелеріндегі бірінші
ұрпақ гибридтері дамитын зиготаның
генотипін анықтаңыз.
A)Гомозигота
B)Гетерозигота
C)Аллельдер
D) Гомозигота және гетерозигота

41.

3.Гетерозигота дегеніміз қандай
дара екендігін көрсетіңіз:
A) Әр түрлі аллельді гендер бар
B) Бірдей аллельді гендер бар
C) Гендері жоқ
D) Мутант гендері бар
E) Аллельді және мутант гендерінің
жиынтығы бар

42.

4.Фенотип 3:1 формуласы бойынша ажырау
қандай будандастыру кезінде байқалатынын
анықтаңыз:
A) Аралық тұқым қуалайтын моногибридті
будандастыру
B) Талдаушы бәдандастыру
C) Дигибридті будандастыру
D) Моногибридті будандастыру кезіндегі толық
доминанттылық
E) Моногибридті будандастыру кезіндегі толымсыз
доминанттылық
.

43.

Үй тапсырмасы
Қызыл және ақ түсті екі намазшамгүл
өсімдігін будандастырғанда гүлдері
қызғылт түсті намазшамгүл өсімдігі
пайда болды. Есептің шешу
сызбанұсқасын құрып, ата-аналардың
генотиптерін,бірінші ұрпақтың
гибридтерін және белгінің тұқым
қуалау типін анықтаңыз.

44. Ќолданылѓан єдебиеттер:

Қолданылған әдебиеттер:
1. Д.Тейлор, Н.Грин, У. Стаут
Биология том 1 Изд. «Мир»,2008
2. Н.Г.Асанов 10 сынып Биология Алматы Атамура 2010 275285 беттер §34
3. Т.Касымбаева Жалпы биология, Алматы.- Мектеп, 2010 бет
159-163 §37
4. А.В.Теремов Биология, Москва.- Мнемозина, 2010, бет 260274 §49
5. Е. Н.Ярошевич. Биология весь школьный курс в таблицах, 343347 беттер
6. С.Ж.Стамбеков. Генетика 2-басылым Новосибирск,2002