Жалпы вирусология. Бактериофагия

1. Жалпы вирусология. Бактериофагия.

2. Жоспар

• Вирусологияның қысқаша даму тарихы;
• Вирустардың ерекшеліктері;
• Вирустардың морфологиясы және
құрылымы;
• Вирустардың классификациясы;
• Вирустың қожайын жасушамен
әрекеттесуінің ерекшелігі;
• Вирустардың культивациясы және
индификациясы;
• Бактериофаги — бактерия вирусы.

3. Вирусология – вирустар туралы ғылым

• 12 ақпан 1892
Д. И. Ивановский темекі
теңбілі вирусын ашты

4.

Вирустардың тіршілік етуінің құрылымы
ВИРИОН
Жасушадан тыс орналасқан
құрылысы
Геномды бір жасушадан
екіншіге тасымалдау қызметін атқарады
ВИРУС
Репродуктивті құрылысы
(жасуша ішілік даму кезеңі
)
Қожайын жасуша мен
ПРОВИРУС
Вирустың геномын біріктуру
құрылысы, вирустың репродукциясы
жүрмейді

5. Вирустар ( Vira патшалығы) – жасушасыз тіршілік құрылымы

1. Нуклеин қышқылының бір түрі болады (
ДНК немесе РНК).
2. Өз бетімен ақуыз синтездей алмайды.
3. Жасушасыз құрылым .
4. Жасуша ішілік молекулалық паразиттер.
5. Белгілі бір ұлпаларға тропизм
6. Убиквитарлы.
7. НМ өлшенеді.

6.

Вирустардың классификациясы
1. Нуклеин қышқылдар
типіне қарай
ДНК-ВИРУСЫ
РНК-ВИРУСЫ
ПОЗИТИВті немесе
НЕГАТИВті РНК
2. Нуклеин қышқылдарының
Ерекшеліктеріне қарай
Біркелкі немесе
қосалқы ДНК
Түзу сызықты, шеңберлі
Немесе СЕГМЕНтті
3. ҚАБЫҚШАСЫНЫҢ болуына
қарай
қарапайым ВИРУСтар
(КАПСИД)
күрделі ВИРУСтар
(КАПСИД+СУПЕРКАПСИД)

7.

ВВирустардың классификациясы
ИКОСАЭДР
4. Капсид пішініне қарай
СПИРАЛді СИММЕТРИЯ
күрделі СИММЕТРИЯ
Және т.б
5. Қожайынның ағзасына
қарай
Адам вирусы
Сүтқоректілер вирусы
Құстар вирусы
Бактериялар вирусы

8. Нуклеин қышқылдары типіне қарай:

ДНК-сы бар
-Герпесвирустар
-В геппатит вирусы
-Аденовирустар
-Парвовирустар
РНК-сы бар
-коронавирустар
-парамиксовирустар
-А геппатит вирусы
-ортомиксовирустар
-ретровирустар
-рабдовирустар
-тогавирустар
-пикорнавирустар

9. Вирустың пішіні

Вирион
Жасушадан тыс
• Ұсақ (17-25 нм)
• Полиомиелит
• Орташа (80-120 нм)
• Грипп
• Үлкен (300-400 нм)
• Оспа
Вирус
Жасуша ішілік

10. Вирионның құрылысы

______
ДНК
Геном
______
______
______
РНК
Капсомерлер
(capsa-коробка)
+
- ______
+- ______
______
____

11.

Вирионның құрылысы
Ақуыздық жамылғыКАПСИД
ГЛИКОПРОТЕИНді
МОЛЕКУЛалар –
РЕЦЕПТОРлар
ФОСФОЛИПОПРОТЕИнді
жамылғы СУПЕРКАПСИД
ГЕНОМ (ДНК
немесе РНК)
ГЕНОМ ішкі ақуыздармен
байланысты
(КАПСИД),
Вирионның жүрекшесін
Құрайды немесе ,
НУКЛЕОКАПСИД

12.

Қарапайым вирустың вирионы
(ПИКОРНАВИРУС)
Күрделі вирустың құрылымы
(ГЕРПЕСВИРУС)

13. Капсидттің симметриясы

Спиралді
Кубтық
аралас

14.

КАПСИД немесе НУКЛЕОКАПСИД спиралді
және кубтық немесе күрделі симметриялы бола
алады
Кубтық түрі капсидтің изометриялық денесінің
пайда болуына себепті, құрамында НК вирусы
бар (мысалы,геппатит А вирусында,
полиомиелит, герпес)
СПИРАЛді түрі симметрияның бұранда тәріздес
нуклеокапсидтің құрылысына тән (мысалы,
грипп вирусы)

15. Вирусы

жай
құрамында
• Нуклеин
қышқылы.
• ақуыз.
күрделі
құрамында
Нуклеин қышқылы
Ақуыз.
көмірсу.
Липидтер.
Қожайын
жасушаның
компоненттері(супер
копсид).

16.

17.

Вирустардың химиялық құрамы
ГЕНОМ: РНК немесе ДНК
(10-нан 100-деген генге дейін)
Ақуыздар:
• құрылымдық
(варион жамылғысының құрамына кіреді),
• ФУНКЦИОНАлдық
(Вирустың репликациясына қатысады)
ЛИПИДтер және көмірсулар:
қожайын жсушасымен
Анықталады
бірақ вирустың құрылымдық ақуыздарымен
модификацияланады

18. Вирустардың химиялық құрамы:

НК (ДНК-4-40%,РНК-1-4%)-генетикалық
ақпаратты тасушы
Ақуыз (50-90%)-құрылымдық және
құрылымдық емес
ЛИПИДтер(4-42%)-вирустардың
құрылысын нығайтушы
Көмірсулар(3-10%)-пішінін сақтайды,
протеаздан қорғайды

19.

Вирустардың ферменттері
РЕПЛИКАЦИЯ және
ТРАНСКРИПЦИЯ ФЕРМЕНТТЕРІ
ВИРИОННДЫҚ ФЕРМЕНТТЕР
ВАРИОННЫҢ
ЖАСУШАҒА ЕНУІН
ЖӘНЕ ВИРИОНДЫҚ
ҰРПАҚТЫҢ ЖАСУШАДАН
ШЫҒУЫ
ВИРУСТЫ
ИНДУЦИКЦИЯЛАНҒАН
ФЕРМЕНТТЕР

20. ВИРУСТРДЫҢ ФЕРМЕНТТЕРІ:

-НК-ті вирустың пайда болуы
(реплаказалар, транскриптазалар)
-вирусты НК-тің жасушаға енуі және
дайын вириондардың шығуы
(нейраминидаза, лизоцим, АТФ-аза)
-жасушаның вирус индукцияланған
ферменттері (ДНК-тәуелді ДНКполимераза; РНК-тәуелді РНКполимераза)

21.

РНК-сы бар
ДНК-сы бар

22. ВИРУСТАРДЫҢ РЕПРОДУКЦИЯСЫ

1. Жасуша бетіндегі вирустық адсорбция
2. Ішке енуі
3. Вириондардың шешінуі
4. Вириондардың компоненттік синтезі
5. Вириондардың құрастырылуы
6. Варионның жасушадан шығуы

23.

Вирустардың жасушамен әрекеттесу кезеңдері
ВИРУСТЫҚ ГЕНОМНЫҢ
ТРАНСКРИПЦИЯ МЕН ТРАНСЛЯЦИЯҒА ДАЙЫНДАЛУЫ
ВИРИОННЫҢ
НӘРУЫЗДАНУЫ
ВИРИОННЫҢ
ЖАСУШАҒА ЕНУІ
ВИРИОННЫҢ
ЖАСУША ЦПМ-НА
АДСОРБЦИЯСЫ
ВИРУСТЫҚ
ГЕНОМНЫҢ
РЕПЛИКАЦИЯСЫ
ВИРУСТЫҚ
АҚУЫЗДАРДЫҢ
СИНТЕЗІ
ВИРИОНДАРДЫҢ
ҚҰРАСТЫРЫЛУЫ
ВИРИОННЫҢ ЖАСУШАДАН
БӨЛІНУІ
РАЗЛИЧНЫЕ СТАДИИ ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ ВИРУСОВ
С КЛЕТКОЙ ПРОИСХОДЯТ В РАЗНЫХ КОМПАРТМЕНТАХРАЗОБЩЕННЫЙ ТИП РЕПЛИКАЦИИ

24.

ВИРИОННЫҢ ЖАСУШАҒА ЕНУІНІҢ
НҰСҚАЛАРЫ
РЕЦЕПТОРЛЫҚ
ЭНДОЦИТОЗ
ВИРОПЕКСИС
ЖАСУША МЕН ВИРИОННЫҢ
ҚАБЫҚШАСЫНЫҢ
БІРІГУІ
ВИРИОННЫҢ НӘРУЫЗДАНУЫ
ЖАСУШАНЫҢ
ЛИЗОСОМАЛЬДЫҚ
ФЕРМЕНТТЕРІНІҢ
ҚАТЫСУЫМЕН
МЕНШІКТІ
ФЕРМЕНТТЕРДІҢ
ҚАТЫСУЫМЕН

25. ВИРУСТЫҢ ҚОЖАЙЫН ЖАСУШАМЕН ӘРЕКЕТТЕСУІ:

1.Жасушадағы адсорбция - спецификалық беткі
рецепторлармен әрекеттесуі .
Екі фаза:
1-иондық тартылыс –вирсу пен жасуша арасындағы
және спецификалық емес сипатты тасиды
2-физикалық бекіту- вирустық бөлікті рецепторға
(спецификалық үдеріс).
Адсорбциялық үдерісте тіндік ерекшелік әсер етеді.

26.

2.Вирустың жасушаға енуі және
вирионның шешінуі
Процесс температураға тәуелді және ағып
кете алады :
-вирус мембранасы мен жасушаның бірігуі –
вирустың ішкі құрылысы цитоплазмада
жұқтырылған жасуша болады, ал
вирустық қабықша – жасушаның бетінде
-пиноцитоз (веропексис), вирсутың
жанындағы вакуолдың пайда болуы
(эндосома) .
-фагоцитоз -вирус фагоциттерге енеді
(аяқталмаған фагоцитоз).

27.

3.компонет синтездері- цитоплазмада ерекше
вирустық
ақуыздардың
пайда
болуы
.Вирустың геномының құрылуы әртүрлі
болуы мүмкін.
4.Вирионның толық құрастырылуы – капсидтер
вирустық Нкмен байланысады.
5. вирустық бөліктердің жасушадан шығуы
– «жалаңаш» вирустар (жай) тез шығады, осыдан
жасуша бүлінеді;
-«киінген» вирустар (күрделі) баяу шығады
(бүршіктену), жасушалар тіршілігін сақтай
алады

28.

29.

Әрекеттесу нәтижесінде :
Өнімді инфекция (көбею, вирустың
репродукциясы)
Түсіктік ИНФЕКЦИЯ (белгілі бір кезеңде
репродукцияның бұзылуы)
ЖАСУШАЛЫҚ ИНФЕКЦИЯНЫҢ
ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ТҮРІ ( вирустық НК-тің
жасуша геномындағы интеграциясы )провирус.

30.

«жасуша—вирус» әрекеттесуі :
1. Литикалық құбылыс –жасушаның өлімі (күрделі
инфекия).
2. Тұрақты әрекеттесу (өлімге алып келмейді, осыдан НК
қожайынның геномына ішіне енеді):
Бактерия лизогиниясы (латентная инф-ия). Герпес.
Жасушаның вирустық трансформациясы
(ретровирустар – адамның иммунды тапшылық
вирусы)
3. Ұзақ сақталушы инфекциялар (қатты ауру кезеңінен
кейін, еншісінің қоздыру популяциясының пайда
болуы)-жасушаның қаза болмауынан вирустық
бөліктердің бірте-бірте бөлінуінен сипатталады
(гепатит В-вирусы және бауыр ісігі)

31.

Вириондық ұрпақтың жасушадан шығуы
«Бүршіктену»
жолымен
Қожайын жасушаның
Тіршілігін сақтауы
Қожайын жасушаның
(лизисін)
Бұзу жолымен

32.

Вирустардың цитотропизмі – бұл вириондардың
жасушаның белгілі бір ғана
Түрін(ұлпа) зақымдау қабілеті
ВИРИОН РЕЦЕПТОРЛАРЫ
ҚОЖАЙЫН ЖАСУШАНЫҢ
ЦПМ-НЫҢ РЕЦЕПТОРЛАРЫНА
КОМПЛЕМАНТАРЛЫҒЫ
РЕПЛЕКАТИВТІ
ВИРУСТЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІНЕ
ҚОЖАЙЫН ЖАСУШАНЫҢ
МЕТОБОЛИТИКАЛЫҚ
ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ
ҮЙЛЕСІМДІЛІГІ
ЦИТОРОПИЗМНІҢ ЕНДІЛІГІ ЕКІ БӨЛЕК
ВИРУСТАРДЫҢ ТҮРІМЕН АЖЫРАТЫЛАДЫ

33.

ЦИТОПАТИКАЛЫҚ ӘСЕР – ЦПДВИРУСТАР
• ДӨҢГЕЛЕК- НЕМЕСЕ ҰСАҚ ЖАСУШАЛЫ ДЕГЕНЕРАЦИЯ
ЖАСУШАНЫҢ КІШІРЕЮМЕН ЖӘНЕ ПІШІННІҢ ӨЗГЕРУІМЕН
ТІРКЕСЕДІ;
• КӨПЯДРОЛЫ ӨТЕ ҮЛКЕН ЖАСУШАЛАРДЫҢ
•ПАЙДА БОЛУЫСИМПЛАСТАР;
• Жасушалық полиферацияның
•дамуында,
Жасушаның вируспен зақымдалған қабаттардан
тұрады;
• зақымдалған жасуша цитоплазмаға
•Қосулы немесе (РНК-ВИРУСтарына)
ЯДРоға ( ДНК-ВИРУСтарына)
, вирионның құрылуға
Дайын компонеттерінен
құралады;
• ЖАСУШАНЫҢ ӨЛІМІ

34. Вирустардың культивациялау әдістері:

Тауық эмбриондарында
Жасуша және ұлпа культуасында
( ширатылған, ширатылмаған,
жартылай ширатылған )
Зақымдалуға бейім жануарлар

35. Вирустардың культивациясы

Жасуша культурасының түрлері
• Ширатылмаған жасушалар (in vitro
көбеймейді ).
• Жартылай ширатылған (50 генерация).
• ширатылған (рак жасушалары және ұрықтың
қалыпты жасушалары).
Критерилер:
• Цитопатикалық қозғалыс (ЦПД)
• қосылуы
• Түйіндіктің пайда болуы
• Гемадсорбция
• “түсті” сынама.

36. Бактериофагтар –бактерия вирустары

• 1915 Ф. Туорт – ең бірінші сипаттады.
• 1917 д’Эрелль – «бактериофаг» терминін енгізді
(phagos – жалмап бітіру).
20-200 нм

37. бактериофагтың бактериялық жасушамен әрекеттесуі

• бактериофаг адсорбциясы
ДНК және ақуыз
синтезі
енуі

38. ФАГТЫҢ МОРФОЛОГИЯСЫ:

-жіпше тәріздес
-өсіндіге ұқсас фаг
-өсіндіксіз фаг
-қысқа өсіндікпен
-өсіндінің қысқарылмайтын қабшығымен
-өсіндінің қысқарылатын қабықшасымен

39. Құрылымдық элементтері:

-Басы ( бас жағында ДНК орналасқан, жұқа
ақуыздық қапшықпен- капсидом қапталған ).
Егер басында дөңес жерлер (шашақтар)«шашақты фаг» болады
-Өзекшеқұйрықтық
өсінді
(бос
түтік,
қысқартылған «қапшықпен»жамылған.
Өзекше бактерия жасушасына ДНК енеді (
РНК).
Фагтың аяқ жағында фермент
ЛИЗОЦИМ болады.

40.

Жағасы
-БАЗАЛЬДЫ ПЛАСТИНКА инелермен
базальды пластинкаға өзекше өтеді. Инелержасуша рецепторларына бекінуге қажет.
Өсіндінің қысқарылуы және жіберілуі НК
базальды мембранамен себепші болады
-ФИБРИЛДЕР(5 ұзын жіптер) бактерияның
беткі бөлігін«тануына» қызмет етеді, оған фаг
бекінеді.

41. ФАГТЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫ:

ақуыз(50-60%)
ДНК (40-50%),
липидтер, көмірсулар (аз мөлшерде)
лизоцим, гиалуронидаза (өзекшенің аяқ
жағында)

42. ФАГТЫҢ НЕГІЗГІ ҚАСИЕТТЕРІ:

СПЕЦИФИКАЛЫҚ- арнайы микрооганизмдермен
әрекеттесуі қабілеттілігі
АДАПТАЦИЯ- жақын туыстық микробтардың пассивті
лизистеу қабілеті.
ЛИТИКАЛЫҚ немесе лизогенді белсенділік
(бактерияның еруін нмесе фаготасушы қабілеттілігі ).
РЕЗИСТЕНТТІК- радиация құбылысына тұрақтылығы

43. Фагтың бактерия жасушасымен әрекеттесу шарттары

Фагтың бактериямен сәтті әрекеттесуі келесі
шарттарға әсер етеді:
1.Жасуша тірі және жас болуы керек.Өлі
жасушалар фагты адсорбцияға ұшыратады,
бірақ жасуша ішінде көбеймейді
2.Жасушаның оптималды мөлшері –250 млн /мл;
максимальды-500 млн /мл.Үлкен
концентрацияда бактерия толық ерімейді

44.

3.Оптимальды көбеюі фаг үшін әлсіз
қышқылды орта әсер етеді (pH=7,6).
4.Оптимальді температура- сәйкес келетін
бактерияларға температура жоғарлауы.
5.Қоректік орта бактерияның көп көбеюіне
қамтамасыз етуі тиіс, олардың арқасында
фаг көбейеді.
6.Фаг спецификалық болуы тиіс, ал
клетка фагқа сезімталды болуы тиіс.
7.Иондардың болуы Ca, Zn.

45. ФАГТЫҢ БАКТЕРИЯ КЛЕТКСЫМЕН ӘРЕКЕТТЕСУІ

1.АДСОРБЦИЯ - фаг жасушаның беткі бөлімінде
орнығады. Бактериялардың рецепторлары қатысады,.
1 бактерияға 300 фаг бөлігі адсорбциялынады.
Адсорбциялар болады:
-қайтымды (фаг өзінің белсенділігін жоғалтпайды)
-қайтымсыз
2.Енуі
Адсорбциядан кейін қапшық қысқарады,Өсінді жасуша
қабырғасынан ЦПМ ге дейн өтеді, фагтың ДНК
жасушаға себіледі.Фагтың ақуыздары сыртта қалады.

46.

3.ФАГТЫҢ РЕПРОДУКЦИЯСЫ1. ерте ақуыздардың синтезі (дезоксирибонуклеаза,
ДНК-полимераза. 5 мин кейін жаңа фагтардың ДНК
синтезі
2. (кеш) фагтың құрылымдық ақуыздарының
синтезі рибосомаларда
4. Фагтың құралуы
Алдымен базальды пластинка құралады, кейін өсінді,
қапшық, олар бекітіледі.Фагтың басы аяғына
қосылады. 1 мин ішінде 7-8 фагьтың бөліктері пайда
болады.Фагтың көбею циклы 30-40 мин жүреді, жаңа
200 фагтар пайда болады
5.Жасушадан шығуы
Бактериялар көлемінде ұлғаяды, ісінеді. Лизис
бактерияның ішінде ( лизоцим әрекеттеседі).

47. бактериофагтың бактериалды жасушамен әрекеттесуі

ДНК және ақуыз
синтезі
• қалыптасуы
Литикалық жол
Бактериофаг
ДНК
Бактерия
Лизогения
Хромосома

48. ФАГТЫҢ ТҮРЛЕРІ:

1.ВИРУЛЕНТТІ-, жасушаның лизисін тудырады .
Лизистің түрлері:
- Жарылу түрінде (тез- 0,003- 0,005 сек)
- «еру»- жасушаның баяу жарықтануы
- лизистен кейін- жасуша қабырғасы бос қап тәріздес,
цитоплазма- жасуша пішіндес үйінді
2.Бір қалыпты- лизиске ұшырмайды, жасушаны
лизогендейді , бактерия фагты тасушы болады,
тіршілікке бейімді және лизогенді бактерия деп
аталады

49.

-Бірқалыпты фаг жасушаға
енеді,оның ДНК-сы жасуша ДНКмен қосылады .Онымен бірге
үйлесімді бөлісіп , фаг жасуша
ұрпағына беріледі .Осындай
бірқалыпты фаг ПРОФАГ деп
аталады.( фагты құрушы)
-Сыртқы лизогенді бактериялар
лизогенді емес бактериялардан
айырмашылығы жоқ.

50.

Лизогенді микробтық
культурада
бөлек жасушалар могут лизироваться,
бірқалыпты фаг вируленттіге ауыса
алады.
Құбылыстың өтуі:
1. кенеттен
2. индукцияланған

51. Фагтың ерекшелігі.

антигендермен шарттасуы.
Өзгещелігі
Көп валентті фагтар- микробтың бір түрін
ерітеді- дизентериялық , холерлік,
стафилококктік.
-Спецификалық түрлі фаг-белгілі бір
бактерияның түр ішін ерітеді (стафилококктік
2а, брюшнотифозды 24 и т.б.)
ПОЛИВАЛЕНТТІК ФАГ- бірнеше туыстық
бактерияларды ерітеді (негізгі феномен
адаптация) –ішектік және дизентериялық таяқша

52. САПАЛЫ ӘДІС

Лизис зоналары

53. Бактериофагтардың қолданылуы

• Диагностика.
• емдеу.
• Биотехнология.
• Микробиология.