Фармакогнозия 10-апта

1.

«Дәрілер технологиясы және фармакогнозия» кафедрасы
Тақырыбы:Құрамында эфир майы бар дәрілік
өсімдік шикізаттарын сапалық талдау
Орындаған: Ғалымжанқызы А.
Тобы: ФҚҚ 01-24
Тексерген: Тоқсанбаева Ж.С.
Шымкент 2025

2.

Жоспары:
I.Кіріспе
II.Негізгі бөлім
2.1. Эфир майлары туралы жалпы түсінік
2.2. Эфир майы бар өсімдік шикізаты
2.3. Сапалық талдаудың маңызы
III. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

3.

Кіріспе
Фармакогнозия — дәрілік өсімдіктер мен олардың биологиялық белсенді заттарын зерттейтін
ғылым. Эфир майлары – өсімдіктердің әртүрлі бөліктерінде түзілетін, ұшпа және хош иісті заттар
қоспасы. Олар антисептикалық, қабынуға қарсы және тыныштандырғыш қасиеттерімен
ерекшеленеді. Құрамында эфир майы бар дәрілік өсімдік шикізаттарын сапалық талдау олардың
түпнұсқалығын, эфир майының бар-жоғын және сапасын анықтауға бағытталған. Мұндай талдау
дәрілік өсімдік шикізатының тиімділігі мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады.

4.

Эфир майлары туралы
жалпы түсінік
Эфир майлары — өсімдіктердің әртүрлі мүшелерінде
(гүл, жапырақ, қабық, тамыр, жеміс) жиналатын, ұшпа,
хош иісті, күрделі органикалық заттар қоспасы. Олардың
құрамына терпендер, спирттер, альдегидтер, кетондар,
эфирлер және фенолдар кіреді. Эфир майлары көбінесе
өсімдіктерге тән иіс пен дәм береді, ал кейде оларды
сыртқы ортадан қорғау немесе жәндіктерді тарту
қызметін атқарады.

5.

Эфир майларының фармациядағы маңызы
Эфир майлары фармацевтикалық өндірісте және медицинада кеңінен қолданылады. Олар:
дәрілік препараттардың құрамында белсенді зат ретінде (антисептик, спазмолитик, тыныштандырғыш
ретінде);
дәрілердің иісін, дәмін және сыртқы түрін жақсартушы ретінде;
ароматерапия және косметикалық құралдар құрамында пайдаланылады.
Сонымен қатар эфир майлары антимикробтық, қабынуға қарсы және вирусқа қарсы қасиеттерімен
бағаланады.

6.

Эфир майы бар өсімдік шикізаты
Эфир майы бар өсімдік шикізаты:
Эфир майының өсімдіктегі орналасуы:
Эфир майы бар өсімдік шикізаты —
құрамында ұшпа, хош иісті және биологиялық
белсенді қосылыстар жинақталған дәрілік
өсімдік материалы. Мұндай өсімдік шикізаты
фармакогнозияда маңызды, себебі оның сапасы
мен
түпнұсқалығын
анықтау
дәрілік
препараттардың тиімділігі мен қауіпсіздігіне
әсер етеді.
Эфир
майлары
өсімдіктің
әртүрлі
мүшелерінде түзіледі және жиналады. Олар
көбінесе арнайы секреторлы құрылымдарда
сақталады:
түктерде,
бездерде
немесе
қуыстарда.

7.

Эфир майы мен эфир - майлы шикізатты жіктеу
Эфир май түрлі органикалық қосылыстардың күрделі табиғи қоспалары болып табылады. Көптеген
эфир майының басым қосылыстары болып терпендер саналады. Бұлар негізгі қосылыстар тобына
жатады. Сонымен қатар, эфир майында ароматтық қосылыстар басымдылық көрсететін өсімдіктер де
бар. Эфир майлы өсімдіктер мен олардың шикізаттарын келесі топтарға бөледі:
Бициклды
монотерпендер
Моноциклды
монотерпендер
Сесквитерпендер
3
2
4
Ароматтық
қосылыстар
Ациклды
монотерпендер
1
5

8.

Кориандр жемістері - Плоды
кориандра - Fructus Coriandri
Кориандр (Coriandrum sativum L.) —біржылдық өсімдік.
Жемістері — кішкентай, дөңгелек, сәл ұсақталған, қоңыржасыл түсті. Жеміс екі жартыдан тұрады, ішінде ұсақ
тұқымдар орналасқан. Жемістер иісті, сәл тәтті, дәмі ащыжеміс-шөпті. Химиялық құрамы: эфир майы (0,5–2,0%)
— негізгі белсенді зат құрамында линалоол бар. Липидтер,
протеиндер, көмірсулар, органикалық қышқылдар бар.
Фармакологиялық маңызы:
• ас қорыту жүйесін жақсартады, желді кетіреді;
• спазмолитикалық, бактерияға қарсы қасиетке ие.

9.

Бұрыш жалбыз жапырақтары Листья мяты перечной - Folia
Menthae piperitae
Бұрыш жалбыз (Mentha piperita L.) — Lamiaceae тұқымдасына
жататын екіжылдық шөптесін өсімдік. Жапырақтары сопақша,
жиектері тісті, қою жасыл түсті, үстіңгі беті жылтыр, төменгі беті
бозғылт. Химиялық құрамы: эфир майы (1–2%) — құрамында
ментол, ментон, изоментон, линалоол бар. Флавоноидтар;
таниндер, органикалық қышқылдар бар.
Фармакологиялық маңызы:
• спазмолитикалық және тыныштандырғыш әсерге ие;
• ауыз қуысы мен тыныс жолдарын дезинфекциялайды.

10.

Арша жемістері – Плоды можжевельника -
Fructus Juniperi
Арша (Juniperus communis L.) — қарағай тәрізді мәңгі
жасыл бұта немесе ағаш. Жемістері дөңгелек, жасылдан қаракүлгінге дейін өзгеретін түсте, 6–12 мм диаметрде, қатты
қабықты және тұқымды болады. Жемістер дәрілік шикізат
ретінде маңызды, себебі оларда эфир майлары, смолалар және
органикалық қышқылдар жинақталады. Химиялық құрамы:
эфир майы (0,5–3%) — құрамында α-пинен, камфен, мирцен
бар. Смола және таниндер; флавоноидтар, органикалық
қышқылдар бар.
Фармакологиялық маңызы:
• диуретикалық және бактерияға қарсы әсер көрсетеді;
• жөтел, бүйрек және зәр шығару жолдары ауруларында
қолданылады.

11.

Түймедақ гүлдері - Цветки Ромашки Flores Chamomillae
Түймедақ (Matricaria chamomilla L.) — Asteraceae
тұқымдасына жататын біржылдық шөптесін өсімдік. Гүлі —
себет тәрізді, ортасы сары түсті түтікше гүлдерден, шетінде
ақ тілше гүлдерден тұрады. Иісі жағымды, эфир майына тән.
Эфир майы (0,3–1,0%) – құрамында хамазулен, αбисаболол және оның оксидтері бар. Флавоноидтар
(апигенин,
лютеолин);
кумариндер,
полисахаридтер,
аскорбин қышқылы бар.
Фармакологиялық маңызы:
• қабынуға қарсы, антисептикалық, спазмолитикалық және
тыныштандырғыш әсерге ие.
• асқазан-ішек жолы ауруларында, ауыз және жұтқыншақ
қабынуларында, тері жараларында қолданылады.

12.

Жұпаргүл шөбі - Трава дущицы Herba Origani
Жұпаргүл (Origanum vulgare L.) — Lamiaceae
тұқымдасына жататын көпжылдық хош иісті өсімдік.
Сабағы тік, төрт қырлы, биіктігі 30–70 см. Жапырақтары
сопақша, қарсы орналасқан, жиектері аздап тісті. Гүлдері
ұсақ, қызғылт немесе күлгін түсті, шатырша гүлшоғырында
жиналған. Өсімдікке ерекше жағымды, хош иісті иіс тән.
Химиялық құрамы: эфир майы (0,5–1,5%) — құрамында
тимол, карвакрол, пинен, цинеол бар. Флавоноидтар
(апигенин, лютеолин) – қабынуға қарсы және
антиоксиданттық әсер береді. Таниндер, органикалық
қышқылдар, аскорбин қышқылы – жалпы нығайтушы және
микробқа қарсы қасиетке ие.

13.

Сапалық талдаудың маңызы
Сапалық талдау - дәрілік өсімдік шикізатының түпнұсқалығын, тұтастығын және қолдануға
жарамдылығын анықтайтын негізгі әдіс болып табылады. Бұл талдау дәрілік препараттардың тиімділігі мен
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қажет. Эфир майы бар өсімдіктерде сапалық талдау эфир майының
құрамын, концентрациясын және физикалық қасиеттерін тексеруге мүмкіндік береді.
Сапалық талдау әдістері:
Иіс бойынша бағалау – майға тән
өсімдік хош иісі анықталады.
Түсі мен мөлшері бойынша бақылау
– майдың табиғи түсі мен мөлшері
стандартқа сай болу керек.
Микроскопиялық талдау – өсімдік
шикізатындағы эфир майы қуыстары
мен түктерін анықтау.
Физикалық химиялық әдістер:
Тығыздық өлшеу – 20°C-та эфир
майының тығыздығы анықталады, бұл
құрамдағы белсенді заттар мөлшерін
бағалауға мүмкіндік береді.
Рефракциялық көрсеткіш (сыну
көрсеткіші) – майдың оптикалық
қасиетін
тексеру,
құрамындағы
компоненттердің стандартқа сәйкестігін
бағалау.
Құрамдағы
қышқылдық
пен
сапалық көрсеткіштерді анықтау –
қышқылдық саны арқылы майдың
тазалығы мен сапасы бағаланады.

14.

Хроматографиялық әдістер:
Спектроскопиялық әдістер:
Органолептикалық әдістер:
Жұқа қабатты хроматография
– эфир майының құрамындағы
негізгі компоненттерді сапалық
түрде анықтайды.
Газ хроматографиясы (ГХ) –
майдағы терпендер, спирттер,
альдегидтер сияқты белсенді
заттардың
құрамын
және
мөлшерін анықтауға мүмкіндік
береді.
Ультракүлгін (УК) және
инфрақызыл (ИҚ)
спектроскопия – май
құрамындағы функционалдық
топтарды және органикалық
қосылыстарды талдау үшін
қолданылады.
Дәм, иіс және түс сияқты
қасиеттерді сезім арқылы бағалау,
негізгі сапалық көрсеткіштерді
анықтау үшін қолданылады.

15.

Жұқа қабатты хроматография (ЖҚХ) әдісі
ЖҚХ — дәрілік өсімдік шикізаты мен эфир майларының құрамындағы биологиялық белсенді заттарды
сапалық анықтау әдісі.
1
ТСХ әдісінің принципі:
• Әдіс
заттардың
сорбентке
тартылу
дәрежесіне
және
қозғалмалы фаза бойымен
жылжу
жылдамдығына
негізделген.
• Әр
компонент
әртүрлі
жылдамдықпен
қозғалып,
пластинада жеке дақ түрінде
бөлінеді.
• Заттың қозғалу қашықтығының
қозғалмалы фазаның қозғалу
қашықтығына қатынасы — Rf
мәні арқылы сипатталады.
2
3
Сорбент пен қозғалмалы
фазаны таңдау:
• Сорбент:
силикагель,
алюминий оксиді немесе
целлюлоза қолданылады.
• Қозғалмалы
фаза:
заттардың полярлығына
байланысты таңдалады.
Үлгі дайындау кезеңдері:
1.Өсімдік сығындысын немесе эфир
майын еріткіште (мысалы, спиртте)
еріту.
2.Дайын
ерітіндіні
ТСХ
пластинасына тамызу (бастапқы
сызық бойымен).
3.Пластинаны қозғалмалы фазасы
бар камераға орналастыру.
4.Еріткіш фронты көтерілген соң,
пластинаны алып, кептіру.
5.УФ жарықта немесе реагентпен
өңдеп, дақтарды визуализациялау.

16.

Қорытынды
Құрамында эфир майы бар дәрілік өсімдік шикізаты фармакогнозияда маңызды орын алады,
себебі олардың биологиялық белсенді қосылыстары дәрілік препараттардың тиімділігіне тікелей
әсер етеді. Сапалық талдау өсімдік шикізатының құрамын анықтауға, сапасын бағалауға және
стандарттауға мүмкіндік береді. Эфир майларын зерттеуде хроматографиялық әдіс ең дәл және
сенімді тәсіл болып табылады. Бұл әдіс арқылы эфир майының жеке компоненттерін анықтап,
олардың сәйкестігін фармакопея талаптарымен салыстыруға болады.
Қорыта айтқанда, хроматографиялық талдау — эфир майы бар өсімдік шикізатының сапасын
бағалаудағы негізгі ғылыми әдіс және фармакогнозиялық зерттеулердің маңызды бөлігі.

17.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. https://kk.wikipedia.org/wiki/Эфир_майлары
2. ҚҰРАМЫНДА ЭФИР МАЙЛАРЫ БАР ӨСІМДІКТЕР
3. Лекарственно растительное сырье, содержащее эфирные масла
4. Фармакогнозия:оқулық/ Махатов Б.Қ.,Патсаев Ә.Қ., Орынбасарова К.К.,Қадишаева Ж.А.-Шымкент.-2011.-492 б.
5. Лекарственные растения и лекарственное растительное сырье, содержащие эфирные масла