БИДАЙ

1. Ғылыми жұмыстың тақырыбы: Бидайдың пайдасы: дәрумендер, адам денсаулығына маңызы

Дайындаған: Қуаныш Аделя Арнатқызы, 2 А сынып оқушысы
Бағыты: Жаратылыстану
Секция : Биология/Ауыл шаруашылығы
Жұмыс жетекшісі: Ергараева Бибигул Серикбаевна,
бастауыш сынып мұғалімі

2.

Зерттеудің
өзектілігі:
Адам
денсаулығы дұрыс тамақтануға тікелей
байланысты. Қазіргі кезде балалардың
фастфуд пен тәтті газды сусындарға
әуестенуі жиі кездеседі. Бұл олардың
денсаулығына зиян тигізуі мүмкін. Ал
бидайдан жасалған табиғи тағамдар – нан,
ботқа, кеспе – адамға күш-қуат береді әрі
дәрумендерге бай. Сондықтан мектеп
жасынан бастап оқушыларға пайдалы
тағамдарды бағалауды үйрету – маңызды
мәселе. Осы тұрғыдан алғанда, бидайдың
пайдасын зерттеу жұмысы өзекті болып
табылады.
• Зерттеудің мақсаты: Бидайдың
құрамындағы
дәрумендер
мен
минералдардың адам денсаулығына
тигізетін пайдасын анықтау және
тәжірибе арқылы дәлелдеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бидайдың тарихы мен таралуы туралы
мәліметтер жинау.
2. Бидай құрамындағы дәрумендер мен
минералдарды анықтау.
3. Бидай өнімдерінің адам денсаулығына
маңызын түсіндіру.
4. Бидай дәнін өсіріп, оның өсу кезеңдерін
бақылау.
5. Бидай ұнынан дайындалған тағамдарды
салыстырып, пайдалы қасиеттерін талдау.
Бидайдың шығу тегі туралы ғалымдар көп
зерттеу жүргізген. Археологиялық қазбалар
көрсеткендей, бидай алғаш рет Таяу Шығыс
аймағында, яғни қазіргі Түркия, Иран, Ирак,
Сирия жерлерінде өсірілген. Бұл жерлер
«Дәнді дақылдардың бесігі» деп аталады.
Археологтар бидайдың жабайы түрлерін
осы өңірден тапқан. Жабайы бидайды адам
қолына үйрету шамамен 10–12 мың жыл
бұрын басталған.
• Бидайдың негізгі химиялық құрамы
Бидай дәні үш бөліктен тұрады: қабықша
(кебек), эндосперм және ұрық. Әр бөлігінің
өзіндік құрамы бар. Эндоспермінде негізінен
крахмал, ақуыз, аз мөлшерде май болады.
Ұрығында майлар мен дәрумендер мол
шоғырланған. Қабықшасында клетчатка,
минералды
заттар
мен
В
тобының
дәрумендері көп кездеседі.
• Орта есеппен алғанда, бидай дәнінің
құрамында:
- 55–70% көмірсулар (негізінен крахмал
түрінде);
- 10–15% ақуыз (глютен және басқа да
белоктар);
- 2–3% май;
- 2% минералдар;
- 2–3% клетчатка болады.
Бұдан бөлек, бидай дәрумендердің табиғи
көзі саналады.

3.

• Бидай құрамындағы дәрумендер
1. В тобы дәрумендері
• Бидайда В1, В2, В3 (ниацин), В6, В9 (фолий қышқылы)
дәрумендері көп кездеседі.
• В1 (тиамин) – жүйке жүйесінің қалыпты жұмыс істеуіне,
жүрек пен ас қорыту жүйесінің дұрыс қызметіне қажет.
• В2 (рибофлавин) – көздің көруін жақсартады, терінің,
тырнақтың, шаштың саулығын сақтайды.
• В3 (ниацин) – қан айналымын жақсартады, холестерин
деңгейін реттейді.
• В6 (пиридоксин) – қан түзілу процесінде маңызды рөл
атқарады, ағзадағы зат алмасуға қатысады.
• В9 (фолий қышқылы) – жасушалардың дұрыс бөлінуіне
ықпал етеді, әсіресе балалар мен жүкті әйелдер үшін аса
қажет дәрумен.
2. Е дәрумені (токоферол). Бидай ұрығында көп кездесетін
бұл дәрумен күшті антиоксидант болып табылады. Ол
жасушаларды қартаюдан қорғайды, терінің, бұлшық еттің
серпімділігін арттырады. Сонымен қатар, Е дәрумені жүрекқан тамырлары ауруларының алдын алады.
3. А дәрумені (бета-каротин түрінде). Бидайдың
құрамында аз мөлшерде кездеседі. Ол көздің көру қабілетін
жақсартады, иммундық жүйені нығайтады.
4. К дәрумені. Қанның ұюына ықпал ететін маңызды
дәрумен. Бидайдың кебегінде көбірек кездеседі.
Бидайдың денсаулыққа
тигізер пайдасы
Бидай
құрамындағы
дәрумендер
мен
минералдардың
әсерін
мынадай бағытта топтастыруға
болады:
Ас
қорытуға
көмегі:
Бидайдағы клетчатка ішектің
жұмысын жақсартып, зиянды
заттардың шығуына әсер етеді.
Жүрек-қан
тамырлары
жүйесіне
пайдасы:
В
дәрумендері, магний, калий
жүрек
жұмысын
қалыпқа
келтіреді,
қан
қысымын
реттейді.
- Қан түзуді жақсартуы: Темір,
В6 және фолий қышқылы қан
құрамындағы эритроциттердің
қалыптасуына қатысады.
- Жүйке жүйесін нығайтуы: В1
дәрумені, магний жүйкені
тыныштандырады,
ұйқыны
жақсартады.
- Иммунитетті көтеруі: С, А, Е
дәрумендері
мен
мырыш
ағзаның қорғаныс қабілетін
арттырады.

4.

• Зерттеу мақсаты мен барысы
Өнім түрі
Белок
(%)
Май
(%)
Көмір
су (%)
В1
дәрумені
(мг
Темір
(мг)
Клетчатка
(г)
Ерек-шелігі
Жоғары
сорт ұны
10
1,1
74
0,20
1,0
2,5
Көмірсу
көп,
дәрумендер аз
1-ші
ұн
11,5
1,2
70
0,25
2,1
4
Дәрумендер
көбірек сақталған
Ақ нан
8,5
3
72
0,15
1,2
2
Жеңіл
қорытылады,
бірақ дәрумен аз
Қара нан
9
2,5
68
0,30
2,5
8
Клетчаткаға бай,
дәрумендері мол
Бидай
жармасы
12
2
65
0,40
2,8
6
Балаларға
пайдалы,
дәруменге бай
Макарон
11
1,5
73
0,22
1,6
3,0
Ұзақ сақталады,
қуат береді
|
сорт
Зерттеу нәтижелерін талдау
Кестеден байқағанымыздай, бидай
өнімдерінің әрқайсысының құрамы
әртүрлі. Мысалы:
- Жоғары сортты ұн мен ақ нан –
көмірсуға бай, бірақ дәрумендері аз.
- Қара нан – адам ағзасына аса
пайдалы, өйткені онда темір, В
дәрумендері мен клетчатка көп.
- Бидай жармасы – балалар үшін өте
пайдалы тағам, энергия береді,
дәрумендерге бай.
- Макарон өнімдері – негізінен
көмірсуға бай, тез қуат береді, бірақ
дәрумендер аздау.

5.

Зерттеу барысы:
Тәжірибе үшін төмендегі тағам түрлері
таңдалынды:
1. Ақ нан (жоғары сортты ұннан).
2. Қара нан (бидай + қара бидай ұнынан).
3. Бауырсақ.
4. Шелпек.
5. Печенье.
Бұл тағамдар дүкеннен алынып, олардың
қаптамасындағы немесе ашық дереккөздердегі
тағамдық құрамы салыстырылды. Сонымен
бірге үй жағдайында олардың дайындалу
жолдары
қарастырылып,
калориялық
айырмашылықтары зерттелді
Тағам
түрі
Бел
ок
(%)
Май
(%)
Көмі
рсу
(%)
Калор
ия (100
г)
Ерекшелігі
Ақ нан
8,5
3
72
260
ккал
Жеңіл қорытылады,
дәрумендері аз
Қара
нан
9
2,5
68
230
ккал
Клетчатка, темірге бай,
дәрумендері мол
Бауырса
қ
7
15
55
350
ккал
Майда қуырылған,
калориясы жоғары
Шелпек
7,5
8
60
300
ккал
Қуырылған, бірақ
бауырсаққа қарағанда
жеңіл
Печенье
6
20
65
400
ккал
Қант пен май көп, тәтті
тағам
80
70
60
50
Белок (%)
40
Май (%)
Көмірсу (%)
30
20
10
0
Ақ нан
Қара нан
Бауырсақ
Шелпек
Печенье

6.

• Қорытынды
Бұл ғылыми жұмыста бидайдың адам өміріндегі маңызы жан-жақты
қарастырылды. Алдымен бидайдың тарихы мен ежелгі дәуірден бері
адамзатқа азық-түлік көзі болып келгені баяндалды. Бидай – өркениет
дамуына ықпал еткен ең көне дақылдардың бірі екені дәлелденді. Оның
таралу аймақтары мен халық шаруашылығындағы орны айқындалды.
Бидай құрамындағы дәрумендер мен минералдарға жүргізілген талдау
арқылы оның адам ағзасына қажетті негізгі заттарға өте бай екені
анықталды. Әсіресе В тобы дәрумендері жүйке жүйесін нығайтуға, темір
қан айналымын жақсартуға, клетчатка ас қорытуға пайдалы әсер беретіні
көрсетілді.
Сонымен бірге, бидай өнімдерінің денсаулыққа әсері тәжірибе арқылы
зерттелді. Практикалық жұмыстарда оқушы бидай дәнін өсіріп, оның
өсу динамикасын бақылады. Бұл тәжірибе бидайдың тіршілік көзі екенін
және өсімдіктің өсуі үшін су, жарық, жылу қажет екенін дәлелдеді. Ал
екінші тәжірибеде бидай ұнынан жасалған тағамдар салыстырылып,
олардың құрамы мен пайдасы бағаланды. Салыстыру нәтижесі бойынша
қара нан дәрумендерге бай әрі пайдалы екені, ал майлы тағамдар
(бауырсақ, печенье) көп жеуге болмайтыны анықталды