Биоценоз және биогеоценоз туралы ұғым

1.

Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды ұлттық зерттеу университеті
Биология-география факультеті
Мультимедиялық көрсетілім
«Биоценоз және биогеоценоз туралы ұғым»
Дәріс
Топырақтың экологиялық функциялары және топырақ
процестерінің маңызы
Сабақ түрі (Дәріс)
Мамандығы: «6В05201–Экология»
Қарағанды 2025

2.

Дәріс жоспары:
1 Тіршілік ортасы және экологиялық жүйелер.
2 Биотоп пен биоценоз.
3 Экологиялық пирамидалар.

3.

Тіршілік ортасы және экологиялық
жүйелер
Тіршілік ортасы – бұл қазіргі кезде тіршілік етіп жатқан ағзалар негізінде
пайда болған табиғи күштер мен құбылыстардың күрделі жиынтығы.
Экология ғылымында бұл ұғым белгілі бір ағзаның немесе түрдің барлық
даму кезеңдеріне қажетті табиғи орта факторларының толық жиынтығын
білдіреді.

4.

Экологиялық терминдер жүйесі
Экотоп
Биотоп
Тірі ағзалар тіршілік ететін табиғи орталар жиынтығы. Бұл
Грекше «bios» – тіршілік, «topos» – орын дегенді білдіреді.
абиотикалық факторлар жиынтығы деген ұғыммен мағыналас
Белгілі бір ағзалар тіршілік ететін орта жағдайлары.
түсінік.
Биоценоз
Биогеоценоз
Белгілі бір экотопта тіршілік ететін барлық тірі ағзалар
Белгілі бір аумақта тіршілік ететін барлық тірі ағзалар мен
жиынтығы. Грекше «koinos» – жалпы дегенді білдіреді.
орта жағдайларының жиынтығы.

5.

Биотоп пен биоценоздың екі мағынасы
Биотоптың бірінші мағынасы
Биотоптың екінші мағынасы
Нақты экологиялық жағдаймен
Нақты ағзалардың немесе олардың
сипатталатын, нақты биоценоз
қауымдарының тіршілік етуіне
түрлері мекендейтін аймақ. Бұл
барынша ыңғайлы қоршаған орта
нақты географиялық орын туралы
факторларының жиынтығы.
түсінік береді.
Биотоп өзінің табиғи және тарихи қалыптасқан географиялық орны мен фауна,
флора және абиотикалық фактор жиынтығымен ерекшеленеді. Биотоп пен
биоценоз бірігіп, ірі бірлестік – биогеоценоз құрайды.

6.

Экологиялық пирамидалар
1
2
Редуценттер
Екінші реттік консументтер
3
Бірінші реттік консументтер
4
Продуценттер
Экологиялық пирамидалар – экожүйедегі продуценттер, консументтер және редуценттер арасындағы олардың массасымен өрнектелген
арақатынас. Санмен өрнектелуі Элтон сандарының пирамидасы, құрамындағы энергияға қатысты – энергиялар пирамидасы деп
аталады.

7.

Биомасса мен энергия пирамидалары
Биомасса пирамидасының ерекшеліктері
Тұтынушылардың биомассасы продуценттердің биомассасына қарағанда екі
еседей аз
Биомассалардың азаюын көрсетеді
Үш бұрышты нысанға ие
Энергия пирамидасының сипаттамасы
Фитобиомассалардың азаюына байланысты энергияның төмендеуін
көрсетеді
Продуценттер фотосинтез арқылы негізгі фитомасса жасайды
Метаболизмге бастапқы фитомассаның 40%-ы жұмсалады

8.

Биогеоценоз бен фацияның салыстырмалы сипаттамасы
В.Н. Сукачевтің анықтамасы бойынша биогеоценоз
Фация – қарапайым кешен
Бөлінбейтін кешен, оның кеңістігінде бірдей литологиясы,
Атмосферасы, гидросферасы, су режимі, геологиялық
біркелкі жер бедері болады. Бірдей мөлшерде жылылық пен
құрылысы және топырағы біркелкі жердегі өсімдіктер мен
ылғалдылық алады. Біркелкі микроклимат пен топырақтың
жануарлар дүниесі. Бұл қосындылар бір-бірімен тығыз
бір түрі қалыптасады.
байланыста болады және тұтас кешенді түзеді.
Фация – географиялық, биогеоценоз – биологиялық ұғым болып саналады. Мәселен, Қазақстанның құрғақ далалар белдеуіндегі саздық
және құмақ қоңыр топырақтардағы бетегелі дала, альпілік белдеудегі тас қорымдар осы ұғымдардың мысалдары болып табылады.

9.

Экожүйе мен ландшафт ұғымдары
Экожүйе биогеоценозға қарағанда, әлдеқайда ірі масштабтағы, көлемі де шексіз
түсінік болып табылады.
С.В. Колесниктің анықтамасы
бойынша ландшафт
Геохимиялық тұрғыдан
ландшафт
Жердің географиялық қабығының
Күн энергиясының әсерінен
бірсыпыра кеңістігінде адамның іс-
литосферадағы, гидросферадағы,
әрекетінің және органикалық дүниенің,
атмосферадағы химиялық элементтер
топырақ, климат, геологиялық
тасымалданатын жер бетінің бөлігі.
құрылысының қайталауындағы жер
бедерінің үйлесімділігінің
диалектикалық тұтастығы.

10.

Экологиялық факторлардың жіктелуі
Абиотикалық факторлар
(абиогендер)
Биотикалық факторлар
(биогендер)
Климаттық: жарық, жылу,
Өсімдіктердің өсімдіктерге әсері
ылғалдылық, су, ауа
Жануарлардың өсімдікке әсері
Антропогендік факторлар
Адамның биоценоздарға әсері
Эдафикалық: топырақ (жер бетінде),
су (су ағзалары үшін)
Жер бедер факторлары
Орта факторлары әрқайсысы жеке-жеке әсер етпей, барлығы қосылып бірлікте әсер етеді. Қандай болмасын бір фактордың
әсері екінші фактордың әсер ету дәрежесіне байланысты болады.

11.

Ағзалардың экологиялық факторларға бейімделуі
Бірінші тип - Қозғалу арқылы бейімделу
Екінші тип - Экологиялық амплитуда
Ағзалардың тез қозғала алатындығына байланысты. Құстардың қайтуы,
Жасушаның химиялық құрамының өзгеруі арқылы аязға төзімділігін арттыру,
жануарлардың ін қазуы, маусымдық өріс алмастыруы. Өсімдіктерде сирек
жапырақтарды түсу. Тек қозғалмайтын өсімдіктерге тән.
кездеседі.
Үшінші тип - Тыныштық күй
Төртінші тип - Ішкі орта жасау
Ағзалардың қолайсыз жағдайда даму циклін өзгертуі. Жануарлардың ұйқыға
Ағзалар ұлпаларында сыртқы ортаның қолайсыз әсеріне қарсы тұратын ішкі
кетуі, эфемерлер мен эфемериодтардың дамуы.
орта жасайды. Жылы қанды жануарлардың мысалы.

12.

Жарық факторының биологиялық маңызы
Жарыққа деген қажеттілік бойынша
ағзалардың жіктелуі
Жарық сүйгіш ағзалар: тек жарық
жақсы түсетін жерлерде тіршілік етеді
Көлеңке сүйгіш ағзалар: жарық нашар
түсетін жерлерде дамиды
Қараңғыға төзімділер: жарықта жақсы
өсіп, қараңғыға төзе алады
Фотопериодтық бейімделу
1.
2.
Қысқа күн өсімдіктері: тары, соя, жүгері,
Жарық өсімдіктерінің сыртқы пішіні мен ішкі
мақта, күріш
құрылысына үлкен әсерін тигізеді. Жарық
Ұзақ күн өсімдіктері: үрме бұршақ, пияз,
жетіспеген жағдайда өсімдіктердің түсі
қызылша, капуста
солғын, буын аралықтары ұзарып өседі
(этиолданады).
Жылу факторы да биосфераның әр жеріндегі ағзалардың таралуына үлкен әсерін тигізеді.
Температуралық фактор жануарлар мен өсімдіктердің әрбір түріне түрліше әсер етеді және ол
басқа факторлармен тығыз байланыста іске асады.