Ботаникалық сипаттамасы

1.

«ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ»
Биология және биотехнология
факультеті
«КАЗАХСКИЙ
НАЦИОНАЛЬНЫЙ
УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ
АЛЬ-ФАРАБИ»
Факультет биологии и
биотехнологии
Орындаған:Амирғазин
Еламан
Айдар Медет
Тексерген:Чилдебаева А.

2. Биік андыз

Биік андыз (лат. Inula
helenium) –
астралылар тұқымдас
ына жататын, биіктігі
1,5 м-ге жететін, тік
сабақты көп жылдық
шөптесін өсімдік, анды
здың бір түрі.

3. Ботаникалық сипаттамасы

Жапырақтары ірі, сопақша-
эллипс пішінді, шеттері
бейтегістісті болып келеді.
Тамырсабағы қысқа, Жуан, көп
басты, диаметрі 6-7 см,
тамырсабақтан аз санды
тамырлар тарайды,
ұзындығы 20 см-ге дейін,
жуандығы 2-3 см болады.
Гүлдері алтын-сары түсті,
диаметрі 7 см-ге жететін ірі
себетке жиналған.
Себеттерде жалғыздан
болады. Шілде-тамызда
гүлдейді.

4. Таралуы

ТМД елдерінің Европалық
бөлігінің Оңтүстік және
Орталық аймақтарында,
Кавказда, Батыс Сібірде,
Орта Азияда өседі.
Қазақстанда Семей,
Көкшетау, Ақтөбе, Орал,
Қостанай, Қарағанды,
Шымкент маңайларына
өседі. Дайыңдау
аймақтары – Краснодар,
Ставрополь өлкелері мен
Қазақстан.

5. Дайындалуы

Тамырлары мен
тамырсабақтарын күзде,
жемістері пайда болғаннан
бастап үсік жүргенге дейін
дайындайды. Өсімдік сабағының
маңын 20 см радиусында қазады,
одан кейін сабағының түбінен
ұстап, тік тартып
тамырсабағын тамырларымен
бірге тартып шығарады.
Топырақтан тазартады, суда
тез жуады. Тамырлар мен
тамырсабақтарды ұзына
бойына, ұзындығы 10-15 см,
жуандығы 1-2 см болатындай
етіп турайды. Шикізатты 2-3
күн бойына ашық ауада
қақтайды. Кептіргіштерде, 40º С
– тан артпайтын
температурада кептіреді.

6. Шикізаттың сапалық көрсеткіштері

Тамырсабақтары мен
тамырларының ұзындығы 2ден 20 см-ге дейін, жуандығы
0,5 см-ден 3 см-ге дейін
болады. Сынған жері
бейтегіс. Сырты сұрғылтқоңыр, іші сарғылт-ақ түсті,
хош иісті, ащы дәмді.
Ылғалдығы 13%-дан артпау
керек, жалпы күлі 10%-дан
артпау керек, солған
тамырсабақтар мен
тамырлар 5%-дан артпау
керек, сынған жерінде
қарайған тамырсабақтар
мен тамырлар 5%-дан
артпау керек. Органикалық
қоспалар 0,5%-дан көп болмау
керек. Минералдық қоспалар
1% - дан артпау керек.

7. Химиялық құрамы

Тамырсабағы мен тамырында эфир майы (1-3
пайыз), сапониндер, шайырлар, сілемейлі және
ащы заттар (ащы зат тек жапырағында) болады.
Эфир майының негізгі бөлігі алантолактон,
изоалантолактонның қоспасы. Тамырының
дигидроалантолактон, фриделан,
даммарадиенилацетат, даммарадиенол,
фитомелан инулин (44 пайызға дейін), Е
дәрумені (25,5 – 1,73мг пайыз) бөлініп алынады.
Қолданылуы. Биік аңдыздан жасалған
препаратты асқазанды жақсартуға, әртүрлі
мүшелер қабынғанда қолданылады. Тамырының қайнатындысын қақырық түсіруге, ты-ныс
алу жолдарының ауруына және зәр айдау үшін
ішеді. Тамыр қайнатындысын тыныс жолдары
ауырғанда қақырық түсіру үшін пайдаланады
және зат алмасуды жақсартады.
Халық медицинасында тыныс алу жолдары
қабынғанда, несеп айдауға, тері ауруларын және
жараны емдеуге пайдаланады.

8. Қолданылуы

Қақырық түсіретін дәрі
ретінде қолданылады.
Эфир майының
антисептикалық,
қабынуға қарсы әсері
бар. «Аллонтон»
препараты асқазанішек жарасын
емдегенде
қолданылады.

9. Дәрілік препараттары

Өт пен асқазанды қуат
тандырады, у
қайтарып сарай
ашады. ауыруды басып,
төрелмені
тыныштандырады

10. Андыздың пайдасы

Андыздың негізгі тамыры жуантық, көлбей
өседі. Көлбеудің үстінен сабақ шығарып тік
өседі. Жапырақтары сабағына орай жабысып
өседі. Жоғары гүл шоғырына барғанда
сопақша үшкіл гүлдері көрініп, бөлектене
бастайды. Сабағының түсі жасыл үш қырлы
болып келеді. Тамырының сырты жасыл, іші
ақ болып келеді. Сындырып қарағанда іші
қуыс, ауа жүретіні байқалады. Сабақ
бастарында ұзындығы 12 см дейін жететін
гүл шоғыры болады. Гүл түсі жасыл , көк
болады. Гүл шоғы ортасында қызыл жемісі
сияқты жемісі өсіп тұрады. Бірақ бұл табиғи
отаны Қытай мен Үндістанда ғана көрінеді.
Ал бізде басқа да өңірде өскендері тұқым
бермейді. Тек тамырынан өседі.
Андыз көне заманнан бері бауыр, буйрек
ауруларын емдеуге, жүрек қалыптан тыс
соққанда, зәрді жүргізетін дәрі ретінде
қолданған. Оның тамыр сығынды шырынын
көзге тамызғанда көру мүмкіндігі артып, есте
сақтау қабілеті сақталған.

11. Қызық дерек

Андыздың тамыры Азияның шығыс бөлігінде
өсетін андызды Шыңғыс хан тараты деген аңыз
бар. Андыздың дәрілік қасиетіне сенген
Шыңғысхан атты армияны сақтап қалу
үшінәрбәр әскеріне өздерімен бірге андыздың
тамырын алып, басып алған жерлеріндегі
шалшық сулы, сазды жерлерге егуді бұйырады.
Сонда сол жердегі су тазарады, әскер, ат сол
жерден таза су ішіп ауру-сырқаудан аман
қалады деген түсінік қалыптасқан.
Андыздың негізгі тамыры жуантық, көлбей
өседі. Көлбеудің үстінен сабақ шығарып тік
өседі. Жапырақтары сабағына орай жабысып
өседі. Жоғары гүл шоғырына барғанда сопақша
үшкіл гүлдері көрініп, бөлектене бастайды.
Сабағының түсі жасыл үш қырлы болып келеді.
Тамырының сырты жасыл, іші ақ болып келеді.
Сындырып қарағанда іші қуыс, ауа жүретіні
байқалады. Сабақ бастарында ұзындығы 12 см
дейін жететін гүл шоғыры болады. Гүл түсі
жасыл , көк болады. Гүл шоғы ортасында қызыл
жемісі сияқты жемісі өсіп тұрады. Бірақ бұл
табиғи отаны Қытай мен Үндістанда ғана
көрінеді. Ал бізде басқа да өңірде өскендері
тұқым бермейді. Тек тамырынан өседі.

12.

13. Биологиялық сипаттамасы

Республикадағы майлы дақылдардың ең
бастысы — күнбағыс. Оның дәнінде 50-52
пайыз май және 16-16,5% протеин болады.
Күнбағыс майы негізінен тағам үшін, яғни
маргарин, майонез, балық және көкөніс
консервілерін, нан және кондитер өнімдерін
шығаруға қолданылады. Сонымен қатар,
оның майы сабын қайнату және зәйтүн
өндірісінде пайдаланылады. Дәнінің қауызы
жақсы отын. Күнбағыс табағының күлте
жапырақшаларынан дәрі
дайындайды. Күнбағыстың күнжарасында
8-10% май, 1,1% мал азықтық өлшем
болады, сондықтан ол — малға бағалы
концентратты жем. Күнбағыс — балды
өсімдік және отамалы дақыл болғандықтан,
ауылшаруашылық өсімдіктері үшін жақсы
алғы егіс.

14. Тарихы

Еуропалықтар тұңғыш рет күнбағысты
Американы ашқан кезде Мексиканың кең
байтақ жазықтарынан көрген. Олар
күнбағысты Еуропаға бұдан төрт жүз жыл
бұрын алып келді. Оны «күн гүлі» деп
атады. Қазір күнбағыс – біздегі ең кең
тараған майлы дақыл. Әрине, ол өзінің
жабайы арғы тегіне аздап қана ұқсайды.
Мәдени күнбағыстың себеті ірі. Онда 7
мыңға тарта дән болады. Сонымен бірге
мәдени күнбағыстың сабағы 4 метрге
дейін жетіп, оның жуандығы білектей
болып өседі.

15.

Шикі май немесе бірінші
сығылған май ең сапалы әрі
пайдалы түрі. Бұл май өңдеудің
ең жұмсақ түрінен өтеді, сол
себепті құрамына барлық
дәрумендер мен пайдалы
заттарды сақтап қалады. Мұндай
май хош иісті, өзіне тән дәмі
болады. Шикі майды көбінесе
салаттарға қосады. Жалпы
мұндай май жоғары
температураларға шыдай
алмайды, оны қуыру үшін
қолдануға болмайды. 90
градустан асқан кезде май өзінің
пайдалы қасиеттерін жоғалтып,
тіпті канцерогенді болып кетуі
мүмкін.

16. Күнбағыс майының пайдасы мен зияны

Жалпы көптеген қолжетімді майлардың арасында күнбағыс майы ең пайдалы
түрлердің бірі деп айтуға болады. Соя, жүгері майлары пайдасы жағынан
күнбағыс майының артында тұр. Оның құрамындағы қанықпаған майлы
қышқылдар, майда ерігіш А, В, Е және F дәрумендер мен минералдар бар.
Күнбағыс майы адамға күнделікті қажет, бірақ ағзаның өзі шығармайтын пайдалы
заттарды береді.
F дәрумені теріміздің жағдайын жақсартып, қан тамырларының беріктігін
арттырады, гормондар синтезін реттеп, иммунитетті жақсартады. Қан айналымын
дұрыстап, атеросклерозға қарсы тұрып, ағзадан артық холестеринді шығарады.
Е дәрумені есті жақсартып, қартаюға қарсы күреседі. Майлардың қабылдануын
дұрыстап, жүйке жүйесін де жақсартады. Бұл дәрумен қауіпті Альцгеймер
ауруының алдын алып, қант диабетіне де қарсы тұра алады.
А дәрумені көздің саулығы мен тырнақ, шаш, тіс пен сүйек беріктігіне жауап
береді. Жақсы антиоксидант болып табылатын бұл дәрумен онкологиялық
аурулармен күресуде көмектеседі.

17.

Май таңдау мен қолдануға
қатысты кеңестер:
Май таңдау мен қолдануға қатысты
кеңестер: Салат әзірлегенде, көкөністерді
май құймай тұрып тұздаған жөн. Себебі
тұз майда ерімейді. Рафинацияланбаған
май сатып алғанда, оның ашық, мөлдір
түрлерін іздеңіз. Рафинацияланған
майдың да ақшыл, мөлдір түрлерін
таңдаған дұрыс: күңгірт түрлеріндегі
каротиноидтар температура әсерінен
бұзылады. Дүкенде сөренің ең бергі
жағында тұрған майды алмаңыз, оның
құрамында жарық әсерінен пайдалы
заттар жойылған. Шыны күңгірт
бөтелкелерінде сақталынатын май түрлері
сапалы болады. Әрине сақталу мерзімі
өткен майды қолданушы болмаңыз.
Сақталу мерзімі 4 айдан көп майларды
алмаңыз. Оның құрамына бұзылуына
қарсы, бірақ ағзамызға зиян заттар
қосылған.

18.

Рафинацияланған май күңгірт,
тұнбалы болмайды. Ал
рафинацияланбаған май
керісінше мөлдір емес, тұнбалы
болады. Оның сақталу мерзімі 2
айдан артық бола алмайды.
Арзан бағаларды іздегенше,
сапалы, жақсы өнім ұсынатын
үлкен өндірушілердің тауарын
алғаныңыз жөн. Олар өнідіріс
нормаларын сақтайды. Келесіде
қолдан жасалған күнбағыс
майын таңдау мен оны дұрыс
сақтау ережелерімен, сондай-ақ
оны косметикалық дауаларда
қалай қолдануға
болатындығымен таныстыратын
боламыз.

19. Күнбағыс үй тұрмысында

Үй тұрмысында ол дәнін шағып
жейтін шекілдеуік болып қалып
отыр. Бірақ күнбағыстың беретін
басты нәрсесі – оның жақсы майы.
Күнбағыс дәнінен май сығып
алғаннан кейін одан күнжара
қалады. Күнжараны жылқы, сиыр,
қойлар жейді. Сабағын турап, булап
шошқаға береді. Себетін кептіреді
де ұнтақтайды, ол да – жақсы мал
азығы. Күнбағыстың кейбір
сорттарын сүрлем үшін егеді. Бұл
жағдайда оны дәні піспей тұрып
көктей орады.