1-дәріс

1. №1 Дәріс Кәсіпорын - шаруашылық объектісі, экономикалық жүйенің негізгі буыны ретінде

Дәріс мақсаты: Бұл тақырып экономиканың
іргетасын түсіну үшін аса маңызды, себебі кез
келген мемлекеттің қуаты оның кәсіпорындарының
тиімді жұмысына тікелей байланысты.

2. Негізгі сұрақтар:

1.
Қазақстан экономикасындағы өнеркәсіптің
орны мен ерекшеліктері.
2. Кәсіпорынның дамуындағы индустриалдықинновациялық саясаттың рөлі.
3. Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметі.

3. 1. Қазақстан экономикасындағы өнеркәсіптің орны мен ерекшеліктері

Әлемдік тәжірибеде тұрақты экономикалық өсудің негізгі
факторы ретінде өнеркәсіптің тиімді қызметі танылады. Ол
экономиканың басқа секторларының дамуына ықпал етіп,
әлеуметтік
салада
маңызды
рөл
атқарады.
Қазақстан
Республикасының өнеркәсібі ұлттық экономикамыздың ең маңызды
құрамдас бөлігі болып табылады.
Өнеркәсіптің экономикадағы үлесі:
Өнеркәсіп – Қазақстан экономикасының жетекші секторы.
Қазіргі деректер бойынша, өнеркәсіп өндірісінің үлесі еліміздің
жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) шамамен 30%-ын құрайды.
Республика экономикасында жұмыс істейтін барлық
адамдардың шамамен 20%-ы өнеркәсіптік кәсіпорындарда еңбек
етеді.
Тау-кен өнеркәсібі Қазақстанның өнеркәсіптік өндірісінде
жетекші орын алады, оның үлесі шамамен 60% құрайды. Бұл
әлемдік нарықта мұнай-газ және уран сияқты ресурстарға
сұраныстың артуымен байланысты.

4.

Қазақстан өнеркәсібінің басты ерекшелігі – оның аса
бай минералдық қорлармен қамтамасыз етілуі. Біздің еліміз
көптеген пайдалы қазбалардың қоры бойынша әлемде жетекші
орындарды иеленеді:
Республика аумағында вольфрамның әлемдік қорының
50%-тен астамы, уранның 21%-ы, хромның 23%-ы,
қорғасынның 19%-ы, мырыштың 13%-ы, мыс пен темірдің
10%-ы шоғырланған.
Әлемдік деңгейде Қазақстан мырыш, хром, вольфрам
бойынша 1-ші орында, уран қоры бойынша 2-ші орында,
асбест бойынша 3-ші орында, ал марганец, фосфат, газ
қорлары бойынша 4-ші орында. Темір рудасынан 7-ші, көмір,
мыс және алтыннан 9-шы орында тұр.

5. Өнеркәсіптің негізгі салалары:

Мұнай-газ
өнеркәсібі:
Бұл
–
мемлекетіміздің
ұлттық
экономикасының жетекші саласы. Қазақстан барланған мұнай қорларының
көлемі бойынша әлемдегі мұнай державаларының ішінде 12-орынды, ал газ
және конденсат бойынша 15-орынды иеленеді. Елімізде 200-ден астам
мұнай және газ кен орны бар. Ең ірі кен орындарына Қашаған, Теңіз, Өзен,
Қарашығанақ және Жаңажол жатады. Бұл сала ел бюджетінің негізгі кіріс
көзі және валюталық түсімдердің басым бөлігін қамтамасыз етеді.
Металлургия (түсті және қара): Қазақстан сапалы мыс, мырыш,
титан және сирек кездесетін металдарды өндіреді. Еліміз мыс өндірісі
бойынша әлемдік көшбасшылардың бірі болып табылады және оның негізгі
бөлігі Батыс Еуропа елдеріне экспортталады. Сонымен қатар, Қазақстан
170-тен астам алтын кен орнына ие және темір рудасын өндіруден де
әлемдік көшбасшылар қатарында.
Көмір өнеркәсібі: Еліміз жан басына шаққандағы көмір өндіру және
оның қоры бойынша көшбасшылардың бірі. Негізгі қорлар Орталық және
Солтүстік-Шығыс Қазақстанда шоғырланған.
Машина жасау: Бұл салада әртүрлі мақсаттарға арналған
жабдықтар, станоктар мен сорғылар шығарылады. Салаға ресейлік және
басқа да шетелдік инвестициялар белсенді түрде тартылуда.

6. Басқа маңызды салалар:

Құрылыс материалдары өндірісі: Цемент,
құбырлар, шифер, керамика сияқты өнімдер
негізінен ұлттық ресурстық база есебінен
өндіріледі.
Химия өнеркәсібі: Фосфор өндірісі, хром
қосылыстары, бояулар мен лактар шығаратын ірі
кәсіпорындар жұмыс істейді.
Тамақ өнеркәсібі: Бұл ел экономикасының ең
серпінді дамып келе жатқан сегменттерінің бірі.
Негізгі бағыттары – астық, сүт, ет өңдеу және нан
өндірісі.

7. 2. Кәсіпорынның дамуындағы индустриалдық-инновациялық саясаттың рөлі

2. Кәсіпорынның дамуындағы
инновациялық саясаттың рөлі
индустриалдық-
Қазақстан экономикасының тұрақты өсуін қамтамасыз
ету үшін мемлекет арнайы индустриалдық-инновациялық
саясат жүргізеді. Бұл саясаттың қажеттілігі бірнеше
мәселелерден туындады:
Экономиканың бір жақты шикізат секторына бағытталуы.
Кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық
деңгейінің артта қалуы.
Ғылым мен өндіріс арасында нақты байланыстың болмауы.
Ішкі нарықта отандық тауарлар мен қызметтерге
сұраныстың төмендігі.

8.

Осы мәселелерді шешу мақсатында Қазақстанда бірнеше
кезеңді қамтыған мемлекеттік бағдарламалар жүзеге
асырылды:
ҚР Индустриалды-инновациялық даму стратегиясы
(2003-2015 жж.): Бұл еліміздің экономикалық өсімін
тұрақтандыруға бағытталған алғашқы ірі құжат болды.
Үдемелі
индустриалды-инновациялық
даму
бағдарламасы (ҮИИДБ, 2010-2019 жж.): Елбасының
басшылығымен 2010 жылы қабылданған бұл бағдарлама екі
бесжылдықты қамтыды. Оның аясында мыңдаған жоба іске
қосылып, жүз мыңдаған жаңа жұмыс орны ашылды.
«Бизнестің жол картасы-2020», «Экспорттаушы-2020» сияқты
кешенді бағдарламалар шағын және орта бизнесті қолдауға
бағытталды.

9. Қазіргі заманғы басымдықтар:

Бүгінгі таңда индустриялық саясат жаңа деңгейге көтерілді. Негізгі мақсат –
шикізаттық бағыттан бас тартып, ұзақ мерзімді перспективада сервистіктехнологиялық экономикаға көшу. Осы мақсатта келесі бағыттарға баса назар
аударылады:
Экономиканы әртараптандыру: Әсіресе, өңдеу өнеркәсібін үдете дамытуға
басымдық берілуде.
Инвестиция тарту: Дүниежүзілік Банк Қазақстанды инвестиция салуға ең
тартымды елдердің қатарына қосқан. Тәуелсіздік жылдарында ел экономикасына
300 миллиард АҚШ долларынан астам тікелей шетелдік инвестиция тартылды.
(Соңғы мәліметтер бойынша, бұл көрсеткіш 400 млрд доллардан асты).
Цифрлық технологияларды енгізу: Қазіргі кезде өнеркәсіптік
кәсіпорындарда цифрлы технологияларды кеңінен енгізу жұмыстары жүргізілуде.
Бұл өндіріс тиімділігін арттыруға бағытталған.
Кластерлік тәсіл: Бұл бір аймақта орналасқан және технологиялық
жағынан өзара байланысты кәсіпорындарды біріктіруді білдіреді. Оның мақсаты –
интеграцияға қатысушы кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру. Мұндай
кластердің жарқын мысалы – Павлодар-Екібастұз отын-энергетика кешені.
Бұл саясатты жүзеге асыруда Қазақстанның Даму Банкі
Инвестициялық қоры сияқты даму институттары маңызды рөл атқарады.
және

10. 3. Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметі

Кез келген экономиканың негізгі буыны – кәсіпорын. Дәл осы
жерде өнім өндіріліп, қызмет көрсетіліп, ұлттық байлық құралады.
Кәсіпорын дегеніміз не? Кәсіпорын – бұл пайда алу
мақсатында бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызметтерді өндірумен
және оны өткізумен айналысатын, заңды түрде құрылған дербес
шаруашылық субъект.
Кәсіпорынның негізгі мақсаты мен міндеттері:
Басты мақсат: Барынша жоғары пайда алу, жоғары
рентабельділікке жету және жергілікті тұрғындарды жұмыспен
қамтамасыз ету.
Негізгі міндеттер:
Тұтынушы сұранысына сай жоғары сапалы өнім шығару.
Қолда бар өндірістік ресурстарды ұтымды пайдалану.
Өндіріске,
еңбекті
ұйымдастыруға
және
басқаруға
инновацияларды енгізу.
Өз қызметкерлерінің біліктілігін арттырып, оларға жағдай жасау.

11.

Кәсіпорынның
негізгі
қызметтері:
Өнеркәсіптік кәсіпорын келесідей қызметтерді
атқарады:
Өнім шығару;
Тұтынушыға өнімді жеткізу және сату;
Өндірісті материалдық-техникалық жабдықтау;
Қызметкерлердің
еңбегін ұйымдастыру және
басқару;
Мемлекеттік бюджетке салықтарды төлеу;
Мемлекеттік
заңдарды,
нормативтер
мен
стандарттарды орындау.

12. Кәсіпкерлік қызмет және оның түрлері:

Кәсіпорындағы шаруашылық қызметтің бір түрі –
кәсіпкерлік. Бұл пайда табуға бағытталған ынталы қызмет.
Оның негізгі түрлері бар:
Өндірістік кәсіпкерлік: Негізінде материалдық немесе
интеллектуалдық өнімді (тауар, қызмет, ақпарат) өндіру
жатыр.
Коммерциялық кәсіпкерлік: Дайын тауарларды сатып
алып, оны қайта сатумен байланысты сауда-саттық
операциялары.
Қаржылық кәсіпкерлік: Бұл ақша, валюта, бағалы
қағаздарды сату-сатып алумен айналысатын коммерциялық
кәсіпкерліктің ерекше түрі.
Делдалдық кәсіпкерлік: Кәсіпкер өндіруші мен сатып
алушы арасында байланыс орнатып, мәміле жасасуға
көмектеседі.

13. Кәсіпорын қызметіндегі тәуекелдер:

Кез келген кәсіпкерлік қызмет тәуекелмен
тығыз байланысты. Тәуекел – бұл жоспарланған
табысты
ала
алмау
немесе
зиян
шегу
ықтималдылығы. Негізгі түрлері:
Өндірістік
тәуекел: Өнім өндіру үдерісінде
туындайды. Себептері – жоспардың орындалмауы,
материалдық шығындардың өсуі, т.б..
Коммерциялық тәуекел: Өнімді сату немесе
шикізатты сатып алумен байланысты. Себептері –
логистикадағы
кемшіліктер,
шикізатпен
қамтамасыз етудегі іркілістер.
Қаржылық тәуекел: Ақшалай қаражаттардың
шығындарының ықтималдығымен байланысты.

14. Қорытынды

Сонымен, бүгінгі дәрісте біз кәсіпорынның
экономикадағы негізгі буын екенін анықтадық.
Қазақстанның
өнеркәсібі
бай
минералдық
ресурстарға негізделген қуатты сектор болып
табылады. Мемлекеттің индустриалды-инновациялық
саясаты осы секторды әртараптандыруға, оның
бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және шикізатқа
тәуелділіктен арылуға бағытталған. Кәсіпорынның
өзі – пайда табу мақсатында көптеген өндірістік,
коммерциялық және қаржылық қызметтерді жүзеге
асыратын және түрлі тәуекелдерді басқаратын
күрделі жүйе.