Сөйлеудің анатомиялық және физиологиялық механизмдері. Лек №2

1. Лек №2 1.Сөйлеудің анатомиялық және физиологиялық механизмдері 2. Ауызша сөйлеудің дыбыстық сипаттамалары 3. Ауызша сөйлеудің

акустикалық сипаттамалары
4. Сөйлеу онтогенезі

2. Кіріспе

• Сөйлеу – адамның ең басты қарым-қатынас
құралы әрі ойды жеткізудің негізгі тәсілі.
Сөйлеудің қалыптасуы мен жүзеге асуы көптеген
анатомиялық құрылымдар мен физиологиялық
процестердің бірлескен жұмысына негізделеді.
Бұл жүйелердің үйлесімділігі бұзылған жағдайда
сөйлеу тілінің дамуы тежеліп, түрлі сөйлеу
патологиялары пайда болады.

3. Сөйлеудің негізгі механизмдері

• Сөйлеу жүйесі бірнеше өзара байланысты
құрылымдардан тұрады:
• 1. Орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ) – сөйлеуді
ұйымдастыру, басқару.
• 2. Тыныс алу жүйесі – сөйлеу үшін қажетті ауа
ағынын қамтамасыз етеді.
• 3. Фонациялық (дауыс) жүйе – дыбыстың пайда
болуын қамтамасыз етеді.
• 4. Артикуляциялық аппарат – дыбыстардың
нақтылығын жасайды.
• 5. Есту аппараты – өзін-өзі бақылау және түзету
қызметін атқарады.

4. Орталық жүйке жүйесі

• Сөйлеудің негізгі реттеушісі – ми қыртысы.
• • Брока аймағы – сөйлеуді құрастыруға,
грамматикалық құрылымдарды жасауға жауап
береді.
• • Вернике аймағы – сөзді түсіну мен мағыналық
өңдеуге қатысады.
• • Ми бағаны, мишық – сөйлеу қимылдарының
үйлесімділігі мен ырғақтылығын қамтамасыз етеді.
• ОЖЖ зақымданғанда сөйлеу бұзылыстары (афазия,
дизартрия, алалия) пайда болуы мүмкін.

5. Тыныс алу жүйесі

• Тыныс алу сөйлеудің энергетикалық негізі
болып табылады.
•
Өкпе,
диафрагма,
қабырға
аралық
бұлшықеттер сөйлеу тынысын қамтамасыз
етеді.
• • Сөйлеу кезінде дем шығару әдеттегі
тыныстан өзгеше: ол ұзақ, баяу және реттелген
болуы тиіс.
• • Ауа ағынының жеткіліксіздігі сөйлеудің анық
еместігіне және дауыс күшінің төмендеуіне
әкеледі.

6. Фонациялық (дауыс) жүйе

• Дыбыстың негізгі көзі – көмейдегі дауыс
қатпарлары.
• • Олар ауаның қысымымен тербеліп, дыбыс
толқындарын тудырады.
• • Дауыс биіктігі, күші, тембрі дауыс
қатпарларының жұмысына, тыныс алу
жүйесінің күшіне және артикуляцияға
байланысты.
• • Дауыс жүйесінің бұзылыстары дисфония,
афония сияқты патологияларға әкелуі
мүмкін.

7. Артикуляциялық аппарат

• Артикуляция – дыбыстың нақты айтылуы.
• • Негізгі мүшелер: тіл, ерін, тіс, жақ, қатты және
жұмсақ таңдай.
• • Әр дыбыс белгілі бір артикуляциялық
қимылдардың үйлесімі арқылы жасалады.
•
Артикуляцияның
жеткіліксіз
дамуы
дыбыстардың бұрмаланып айтылуына (сигматизм,
ротацизм, т.б.) себеп болады.

8. Есту аппараты (кері байланыс)

• • Есту мүшелері дыбысты қабылдап қана қоймай,
сөйлеушінің өзін-өзі бақылауына мүмкіндік
береді.
• • Баланың сөйлеу тілі қалыптасуы үшін естудің
қалыпты болуы аса маңызды.
• • Есту қабілетінің бұзылыстары сөйлеудің
кешігуіне,
фонетикалық-фонематикалық
жетіспеушілікке әкеледі.

9.

• Сөйлеу – анатомиялық және физиологиялық
жүйелердің күрделі үйлесімді қызметінің
нәтижесі. Орталық жүйке жүйесі сөйлеуді
ұйымдастырады, тыныс алу сөйлеу үшін
энергия береді, фонациялық жүйе дыбыс
шығарады, артикуляциялық аппарат оны
нақтылайды, ал есту аппараты сөйлеуді
бақылап отырады.
• Логопед
маманы
осы
механизмдердің
әрқайсысын жақсы меңгеруі арқылы сөйлеу
бұзылыстарының себептерін дұрыс анықтап,
түзету жолдарын тиімді ұйымдастырады.

10. Ауызша сөйлеудің дыбыстық сипаттамалары

Ауызша сөйлеу дыбыстары адамның
артикуляциялық аппаратының, дауыс және
тыныс алу жүйесінің үйлесімді әрекетінің
нәтижесінде пайда болады. Әр дыбыстың
өзіндік акустикалық және артикуляциялық
ерекшелігі бар. Дыбыстық сипаттамалар
сөйлеудің
сапасын,
анықтығын,
түсініктілігін
және
коммуникативтік
тиімділігін қамтамасыз етеді.

11.

Негізгі компоненттері
• Фонетикалық сипаттамасы – дыбыстарды
дұрыс айту, фонетикалық заңдылықтарға
сәйкестігі.
• Фонематикалық сипаттамасы – дыбыстарды
ажырату
қабілеті,
яғни
фонемаларды
қабылдап, бір-бірінен айыра білуі.
• Акустикалық сипаттамасы – дыбыстың
физикалық қасиеттері: жиілік, қарқындылық,
ұзақтылық, тембр.
• Артикуляциялық сипаттамасы – дыбыстың
сөйлеу мүшелерінің қозғалысы арқылы
жасалуы.

12.

Дыбыстың акустикалық параметрлері
• Жиілік (тональділік) – дыбыстың биіктігін
анықтайды. Жоғары жиілікті дыбыстар
жіңішке, ал төмен жиілікті дыбыстар жуан
естіледі.
• Қарқындылық (интенсивтілік) – дыбыстың
қатты немесе жай шығуын білдіреді.
• Ұзақтылық – дыбыстың уақыт бойынша
айтылу ұзақтығы.
• Тембр – әрбір адамның дауысын даралайтын
ерекшелік.

13.

Дауыс пен сөйлеу
• Дауыс – сөйлеудің негізі. Көмейдегі дауыс
қатпарларының тербелісі арқылы дыбыс пайда
болады. Дауыс биіктігі, күші, тембрі және
созылмалылығы сөйлеудің эмоционалды бояуын
айқындайды. Дауыс сапасының бұзылуы сөйлеудің
түсініктілігіне де әсер етеді.
Артикуляция
• Артикуляция – дыбыстарды қалыптастыру процесі.
Сөйлеу мүшелері (тіл, ерін, тіс, қатты және жұмсақ
таңдай, жақ) әртүрлі дыбыстарды жасау үшін
ерекше қозғалыстар орындайды. Артикуляциялық
аппараттың қызметі дұрыс болмаса, дыбыстардың
бұзылысы байқалады.

14.

Сөйлеудің просодикалық сипаттамалары
Просодика – сөйлеудің әуендік және ырғақтық жақтары.
Оған:
• Интонация – сөйлеу әуені, ойды, эмоцияны жеткізеді.
• Ритм – сөздер мен буындардың уақыт бойынша
орналасу үйлесімі.
• Темп – сөйлеудің жылдамдығы (тез, орташа, баяу).
• Паузалар – ойды бөліп көрсету, мағынаны нақтылау
қызметін атқарады.
Сөйлеудің сапалық көрсеткіштері
• Анықтық – дыбыстарды дұрыс айту, фонетикалық
нормаға сай болуы.
• Түсініктілік – сөйлеушінің ойы тыңдаушыға толық әрі
айқын жетуі.
• Экспрессивтілік – сөйлеудің эмоционалдық бояуы,
тыңдаушыға әсер ету күші.

15.

Акустикалық
сипаттамалардың
негізгі
компоненттері
Ауызша сөйлеудің акустикалық ерекшеліктері
дыбыстың
үш
негізгі
параметрі
арқылы
сипатталады:
• Жиілік (тональділік) – дыбыстың биіктігін
білдіреді. Жоғары жиілік – жіңішке, төмен жиілік –
жуан дыбыстарды қалыптастырады.
• Қарқындылық (интенсивтілік) – дыбыстың қатты
немесе бәсең шығуы. Дыбыстың күшіне дауыс
аппараты мен тыныс алу жүйесінің жұмысы әсер
етеді.
• Ұзақтылық
(темпоралдық
сипаттама)
–
дыбыстың уақыт бойынша созылу мерзімі. Әр
дыбыстың белгілі бір айтылу ұзақтығы бар.

16.

Тембр
• Тембр – дыбыстың өзіндік ерекшелігі, дауыс
иесінің даралық сипаты.
• Тембр сөйлеушінің жынысына, жасына, дауыс
аппаратының құрылымына байланысты.
• Ол сөйлеудің эмоционалды әсерін күшейтеді.
Просодикалық элементтері
• Акустикалық
сипаттамалар
сөйлеудің
просодикалық жүйесімен тығыз байланысты:
• Интонация – сөйлеудің әуендік құрылымы.
• Ритм – буындар мен сөздердің үйлесімді кезектесуі.
• Темп – сөйлеудің жылдамдығы, ол ойды жеткізудің
қарқынын анықтайды.
• Паузалар – сөйлеуді мағыналық бөліктерге бөледі.

17.

Сөйлеудің сапасына әсері
• Жиілік, қарқындылық пен ұзақтылық
сөйлеудің анықтығы мен түсініктілігін
қамтамасыз етеді.
• Акустикалық сипаттамалардың бұзылысы
сөйлеудің монотонды, түсініксіз немесе
әсерсіз шығуына әкелуі мүмкін.
• Дұрыс
акустикалық
ұйымдасуы
тыңдаушыға ойды толық жеткізеді.

18.

Сөйлеу онтогенезі
Кіріспе
• Сөйлеу онтогенезі – баланың өмірінің
алғашқы жылдарынан бастап тілдік қарымқатынасты меңгеру процесі. Бұл кезеңде
сөйлеу қабілеті біртіндеп дамып, тілдік
құралдар арқылы ойды жеткізу мүмкіндігі
қалыптасады. Сөйлеу онтогенезін зерттеу
логопедияда,
психологияда
және
педагогикада ерекше мәнге ие, себебі ол
сөйлеу бұзылыстарын ерте диагностикалау
мен түзетудің негізін құрайды.

19.

Сөйлеудің дамуының негізгі кезеңдері
1. Дайындық кезеңі (0–1 жас)
• Баланың сөйлеуге дейінгі кезеңі.
• Жылау, гуілдеу, былдырлау сияқты алғашқы
вокалдық реакциялар байқалады.
• Бұл кезеңде бала дыбыстарды есту арқылы
қабылдап, сөйлеуге алғышарт жасайды.
2. Алғашқы сөздер кезеңі (1–2 жас)
• Бала қарапайым сөздерді қолдана бастайды.
• Белгілі бір затқа немесе әрекетке қатысты бір сөздік
сөйлемдер қолданылады («мама», «бер», «ата»).
• Сөздік қоры шамамен 30–40 сөзден 300–400 сөзге
дейін жетеді.

20.

• 3. Фразалық сөйлеу кезеңі (2–3 жас)
• Бала екі-үш сөзден тұратын қарапайым сөйлемдер
құрастырады.
• Сөздік қоры 1000-ға дейін артады.
• Грамматикалық құрылымдар пайда бола бастайды
(жіктік жалғаулар, септік жалғаулар).
• 4. Грамматикалық сөйлеудің қалыптасу кезеңі (3–6
жас)
• Сөйлеудің барлық грамматикалық құрылымдары
біртіндеп қалыптасады.
• Баланың сөздік қоры 3000–4000 сөзге жетеді.
• Сөздердің морфологиялық түрленуі, сөйлемдердің
синтаксистік құрылысы дамиды.
• Сөйлеу қарым-қатынас құралы ретінде толыққанды
қолданыла бастайды.

21.

5. Мектеп жасындағы сөйлеу (6 жастан кейін)
• Сөйлеу мәдениеті, байланыстырып сөйлеу,
монологтық және диалогтық сөйлеу дамиды.
• Жазбаша сөйлеу (оқу, жазу) қалыптасады.
• Фонематикалық есту, грамматикалық құрылымдар
толық жетіледі.
Сөйлеу онтогенезіне әсер ететін факторлар
• Биологиялық факторлар – жүйке жүйесінің жетілуі,
есту және сөйлеу аппаратының дамуы.
• Әлеуметтік факторлар – қарым-қатынас ортасы,
ата-анамен және құрдастармен байланыс.
• Тәрбиелік факторлар – баланың тілдік ортасы,
тәрбиелеу мен оқыту ерекшеліктері.