Б.з.б. ІІ ғасырда Қаңлылар туралы алғашқы деректер кездеседі

1.

Қаңлылар
Б.з.б.ІІ ғасыр-б.з. V ғасыры

2.

Б.з.б. ІІ ғасырда Қаңлылар туралы
алғашқы деректер кездеседі.
Сырдарияның орта ағысында күшейген
мемлекет.
Алғашында оңтүстігінде юэчжилерге,
солтүстігінде ғұндарға тәуелді болды,
бірақ кейін күші жағынан олармен
теңесті. Кұрамына Шаш, Ферғана,
Хорезм жерлері кірді.

3.

Халқы 600 мың адам (120 мың отбасы)
Әскер саны-120 мың
Шығысы- Қаратау бөктерілерінен басталып,
Талас
өзеніне
дейін
созылған.
Үйсін
мемлекетімен көрші болды.
Оңтүстігінде- Ташкент аймағынан Әмудария
өзенінің солтүстік алабына дейін Ферғанамен
шекаралас болды.
Солтүстікте- Балқаш көліне дейін.
Батыста –Арал теңізіне дейін.
Солтүстік-батысындаСарматтар
мен
Аландар көршілес жатты.
Қысқы орда немесе астана-Тарбан қаласы
(ежелгі Отырар, Қытай деректерінде Битянь)
Сыр бойында (қазіргі Түркістан маңында)
орналасты.
Ортағасырлық
қала
мәдениеті
қаңлылар дәстүрінде қалыптасты.
ежелгі

4.

САЯСИ ТАРИХЫ
Халқы 600 мың адам (120 мың отбасы)
Әскер саны-120 мың
Б.з.б. ІІ ғасырда Сырдарияның орта ағысында Қаңлы мемлекеті күшейді.
Қаңлылар билігі біршама уақыт Батыс Қазақстанға, Каспийдің солтүстік
жағалауларына дейін таралды. Қаңлылардың гүлденген шағында
батыстағы көршілері массагеттер мен Сармат-алан тайпалары тәуелді
болды. Орал маңындағы орман тайпалары да алым төледі.
Б.з.б.
101
жылы
қытайлар
Даваньды ( Ферғананы) жаулап
алған кезде Қаңлы мемлекеті
ферғаналықтар жағына шықты.

5.

Б.з.б. 47-46 жылдары
Қаңлылар солтүстік ғұн билеушісіне үйсіндерге қарсы
күресте қолдау көрсетті. Кейін олардың арасында жанжал
шығып, қаңлы ғұндарға қарсы Қытаймен одақ жасасты.
«Қаңлы басшысы Чжи-чжиді қолбасшы етіп,қызын
ұзатып, Талас өңірінен жер берді. Алайда ғұн әскері
үйсіндерді толық талқандай алмайды. Қаңлылардың
талаптары орындалмай, араларында шиеленістер
басталады».
-«Чжи-чжи тәңірқұты өз жеңісіне масаттанып, қаңлы
патшасын да көзге ілмеді.Ол тіпті қаһарланып, қаңлы
патшасының қызын, ақсүйек төрелерінің жүздеген
қарапайым адамдарын өлтіріп, Талас өзеніне тастап
жіберді».
-Қаңлы-ғұн одағы ыдыраған кезде үйсін мен Қытай
әскері ғұндарды жеңді.

6.

І-V ғасырларда Батысқа қарай жылжыған ғұндар мен аландарға
қаңлылардың біраз тайпалары еріп кетті. Олар Еділ бойына барғанда
печенег тайпалары деп аталды.
ІІІ-Vғасырларда
Қаңлы
мемлекеті
әлсірей
бастады.Оңтүстік өңірдегі қала-қыстақтық аймақтары
дербес иеліктерге ыдырады.
Vғасырға қарай Көрші мемлекеттермен, қаламемлекеттермен Ұлы Жібек жолына үстемдік үшін
соғыстардан әлсіреген қаңлы мемлекеті оңтүстіктен
басып кірген эфталиттердің бағынышты аймағына
айналды.
VІ ғасырда Қаңлы тайпалары Түрік қағанатының
құрамына қосылды.

7.

Хан
билеуші
Уәзір- елді басқарудағы
көмекші (3 орынбасары)
Көсем
ру, тайпа басшылары
Қоғамдық
құрылысы
5 иелікке бөлінген, әр
иелікті кіші хандар
басқарған

8.

Шаруашылығы
Ерте дәуірде егіншілігі қарқынды дамыған мемлекет.
Зах арығы Қаңлы мемлекетінде егіс алқаптарын
суару үшін тоғандар мен су қоймалары салынғанын
дәлелдейді.
Тәлімді егіншілік ежелгі Қаңлы мемлекеті өңірінде
тараған отырықшы малшаруашылығымен ұштасқан
суармайтын егіншілік түрі.

9.

Ақтөбе қалашығында (Сырдарияның оң
жағалауы) және Хорезмде Қаңлылардың
сарай үлгісіндегі құрылыстарына қазба
жұмыстары жүргізілген.

10.

Үйсіндер
(Б.з.б. ІІІғ.-б.з.Vғ.)

11.

Б.з.б. І мың жылдықтың соңында Жетісу,
Тарбағатай және Тянь-Шань аумағында
құрылған мемлекет.
Үйсіндер
сақ-тиграхауданың
ұрпағы
саналды.
Астанасы:
Чигу (Чигучен) -Қызыл Аңғар- Іле өзенінің
оңтүстігі мен Ыстықкөл маңы.
-Батысы- Шу, Талас өзендерімен Қаратаудың
шығыс беткейлерінде қаңлылармен шектесті.
-Шығысы- Қытайдың солтүстік-батысындағы
Бесбалыққа дейін ғұндармен және Қытаймен
шектесті.
-Солтүстігінде -Балқаш көлііне дейін жетіп,
Тарбағатайға дейін көшіп жүрген қаңлылармен
шекаралас болды.
-Оңтүстігінде – Ыстықкөлдің оңтүстік
жағалауына дейін, оңтүстік-батысында
Ферғанамен шекаралас болды.

12.

Саяси тарихы
Халқы -120 мың түтін, 630 мың адам
Әскері-188800
Үйсін мемлекеті Сақ патшалықтары мен Қаңлы мемлекетінен
әкімшілік-төрешілдік аппаратының пайда болуымен ерекшеленді.
Б.з.б.ІІ ғ. бас кезі
Б.з.б. I ғасыр
ІІ ғасыр
Үйсіндер күшті мемлекетке айналды. Үйсіндер
ғұндармен күресте қытайлармен одақтасты.
Үйсін мемлекеті «кіші күнби» және «үлкен күнби» иеліктеріне бөлініп, өзара
соғыс басталды. Нәтижесінде екі иелік те қытайлардың билігінде қалып қойды.
Үйсіндердің бір бөлігі батысқа кетіп, қаңлылардың көмегімен қытай
билеушілерімен нәтижелі соғыс жүргізді. Қытайдан толық құтылды.
Халқы -120 мың түтін, 630 мың адам
Әскері-188800

13.

IV ғасыр
Көшпелі жужандардың қысымымен үйсіндер Тянь-Шань
тауларына қоныс аударды.
V ғасыр
Осы күнге дейін үйсіндер V ғасырда Қытайға елшілер жіберген
мемлекеттердің бірі ретінде аталады.
Б.з. Vғасырда Үйсін мемлекетін аварлар (жужандар) құлатты.
VІ ғасырда Үйсіндер Түрік қағанатының құрамына қосылды.

14.

Күнби (Гуньмо)- басшысы.
Гуньмолардың жасағы отыз
мың атты әскерден тұрған.
Бек
тайпа көсемі
Тулы (дулы)- уәзір
Қоғамдық
құрылысы
Бұқара халық
малшылар мен егіншілер
Құл- соғыс кезінде тұтқынға
түскен, үй шаруашылығында
пайдаланған.
Оңқа би
соттың қызметін
атқарушылар

15.

ҒҰНДАР
(б.з.б. ІІІғ. -б.з.ІV ғ.)

16.

Ғұндар мемлекеті- ерте көшпелілер империясы
Көшпелілер мемлекетінің екінші үлгісіне
жататын, көшпелілер тарихындағы алғашқы
империяны құрушылар. Байкалдан Ордосқа
дейін Ғұндардың алғашқы мемлекеттік
бірлестігі
құрылды.
Ғұндар
мемлекеті
көршілес тайпалық одақтар мен Қытай
патшалықтарымен күресте қалыптасты.
Ғұн империясы-көшпелілер тарихындағы
алғашқы империя және Ұлы Даладағы екінші
үлгідегі көшпелілердің алғашқы мемлекеті.

17.

Б.з.б. ІІІ ғ. аяғында Ұлы Далада (б.з.б. 209 ж.) Мөде басқарған
Ғұн мемлекеті құрылды. Ол Саян, Алтай, Жоғарғы Енесей
тайпаларын бағындырды.
Олардың
басты қарсыластары
көшпелі
Юэчжи
(тохарлар) мен Қытай болды.
Мөде
б.з.б 209-174 жж.
Б.з.б. 209 жылы Мөденің билігін мойындағысы келмеген
шығыстағы дунхулар (шығыс ғұндар) көсемі онымен
жанжалдасуға сылтау іздеп, бірінші Мөденің жақсы
көретін тұлпарын, екінші әйелін беруді сұрайды. Мөде
уәзірлерінің қарсылығына қарамай екі талапты да
орындайды. Үшіншіде екі елдің арасында бос жатқан
жерді сұрағанда, Мөде «Жер- елдіктің негізі.Оны
қалайша береміз?!»-деп ашуланып, дунхуларға қарсы
жорық ұйымдастырып, жеңіп, олардың жерін иеленеді.
Қытай деректерінде Мөденің
300
мыңдық
тұрақты әскер құрғандығы туралы айтылады.

18.

Тәңірқұты (Шаньюй)
Кіші хандар
Түменбасы
Ғұн
мемлекетінің
құрылымы
Ру-тайпалық ақсүйектер
Бұл құрылым орнықты болды және Ғұн империясының үш
ғасырдан астам өмір сүруіне мүмкіндік берді.
Әскер

19.

Тәңірқұты (Шаньюй)
Ғұндардың жоғарғы билеушісі. Қытай
деректерінде
«шаньюй»
деп
атаған.
Тәңірдің жердегі өкілі.
Оның билігі қатаң түрде мұрагерлікпен
берілді және оның орасан зор билігі болды.
Оны «Аспан ұлы», «Аспан мен Жерден
жаралған»,
«Күн
және
Аймен
тағайындалған», «Ұлы шаньюй» деп атады.
Ол соғыс жариялады және бітім жасады,
жорықтарда
әскерді
басқарып,
келіссөздер жүргізеді, сыртқы саясаттағы
барлық
мәселені
шешті.
Өзіне
бағыныштылардың
кез
келгенін
өлім
жазасына кесуге және кешірім жасауға
құқылы болды.
Шаньюдің бұйрығынсыз тайпалардың орын
ауыстыруына тыйым салынды.
Кіші хандар
Мемлекетте
тәңірқұттан
кейінгі
жоғарғы тұлғалар.
«Сол жақ» және «оң жақ» ( яғни батыс
және шығыс) қанаттарды басқарды.

20.

Түменбасы
Кіші хандардан төмен 24 түменбасы, яғни
он мыңдық әскерді басқарушы тұрды. 10
мың жауынгер саны шартты алынған.
Түменбасылар
тәңірқұттың
туысқандарынан
тағайындалған.
Лауазымдар
мен
атақтар
туыстық
дәрежесіне байланысты еді.
Түменбасыларды
тәңірқұтты
өзі
тағайындады,
орнынан
алды
және
жазалады.
Ол
әрбәр
түменбасының
билігіне үлес бөлді. Үлес көлемінен оның
халық саны маңыздырақ болды. Себебі
онымен түменбасының әскери күші мен
билігінің деңгейі анықталды. Өз иеліктерінің
шектерінде
түменбасы
мыңбасылар,
жүзбасылар
мен
онбасыларды
тағайындап, оларға көшпелі халқымен
бірге жер үлестерін берді.
Ақсүйектер
Ғұн империясының билеуші тобы рутайпалық
ақсүйектерден
құрылды.
Туысқандық
қатынастар
әрбір
шонжардың саяси рөлін белгілеу үшін
шешуші қызмет атқарды. Ақсүйектердің
саяси
күші
олардың
жайылымдық
жерлеріне сәйкес болды.
Кіші хандар мен түменбасылар жылына 3
рет мемлекеттік істерді талқылау үшін
және күз мезгілінде бір рет адамдар мен
мал санын есептеу және тексеру үшін
тәңірқұтының ордасына жиналатын болды.

21.

Әскер
Ер адамдардың негізгі міндеткерлігі
әскери қызмет болды. Әрбір ғұн жауынгер
болып есептелді, әскери борыштан
жалтару өліммен жазаланды. Ғұндар
бала кезден белгілі бір жасаққа тіркелді
және әркім өз түменбасының қол астында
шайқасты.
Әскердің негізі өте жақсы ұйымдасқан
шапшаң қимылдайтын атты әскер болды.
Маңызды қаруы садақ пен жебе болды.
Соғыста
ысқырғыш
жебелер
қолданылды.
Құқық қорғау жүйесі
Ауыр қылмыстар мен опасыздық
жасағандарға- өлім жазасы.
Ұрлық жасағандардың бетін тілген.

22.

Ғұн билеушілері «Садақ тартатын халықтарға» ғана емес «жер үйлерде
өмір сүретін адамдарға да» (отырықшы-егінші) билік жүргізуге ұмтылған.

23.

Саяси тарихы
Б.з.б. 200 жылы
Б.з.б. 165 жылы
Б.з.б. 133-127 жж.
Хань әулетінің негізін қалаушы Гао-ди ғұндарға жорық жасап,
қоршауда қалды. Ғұндармен келісімге келіп, «тыныштық пен
туыстық» туралы шартқа қол қойды.Қытай ханшайымын
Мөдеге беріп, императордың өмірін сақтап қалады.
Ғұндар мен юечжилердің шайқасы төрт ғасырға созылып,
ақыры ғұндардың жеңісімен аяқталды.
Ғұндар мен қытай соғысының жаңа кезеңі Хань
императоры У-дидың ғұндарға қарсы жорық жасауымен
басталды. Ғұндар империясында дағдарыс орын алып,
ғұндар жан-жақты қыспаққа түседі.
Қытайлардан жеңілген ғұндар көршілес Жетісу жерін мекендеген
үйсіндердің шабуылына ұшырайды. Осындай жойқын шабуылдар
салдарынан ғұндар одағы ыдырап кетеді.

24.

Ғұндардың бөлінуі
Б.з.б.55 жылы (б.з.б.1 ғ. ортасы) ғұндар екіге бөлінді
Солтүстік ғұндар
Чжи-чжи шаньюй басқарды.
тәуелсіздігін сақтап қалу үшін батысқа қарай
жылжыды.
Б.з.б 49 жылы Чжи-чжи ғұндарды қайта
біріктіруге ұмтылып,үйсіндерге әскери көмек
сұрап елші жібереді. Үйсіндер елшіні өлтіріп,
ғұндармен соғысады. Чжи-чжи үйсіндердің
8000 атты әскерін талқандайды.
Қаңлы елімен бейбіт келісім жасады.Талас
өзенінің шығысында көшіп- қонуға мүмкіндік
алды. Б.з.б. 46-36 жылдары Қаңлылармен
одақтасып, Қытай мен Үйсін әскерімен
соғысты.Бұл
батыс
бағытқа
ғұндардың
алғашқы көшу толқыны болды.
Оңтүстік ғұндар
Хуханье шаньюй басқарды.
Б.з. 1 ғ. оңтүстік ғұндар
толығымен Қытайдың қол астына
өтеді.

25.

Халықтардың Ұлы қоныс аударуының басталуы

26.

Юэбань мемлекеті
Батысқа жылжи отырып солтүстік ғұндар ІІ
ғасырда Шығыс Қазақстан мен Жетісу
жеріне келіп Юэбань (қытайша атау)
мемлекетінің негізін қалады. Ол V ғасырға
дейін өмір сүрді.

27.

IV ғасырда Ұлы Даланы бойлай
батысқа
жорық
жасап
Рим
империясының шекарасына жетті.
Жол бойы өздері бағындырған Дала
тайпаларын
қатарларына
қосып
отырды. Еуропа үшін шығыстан пайда
болған
көшпелілер
нағыз
үрей
туғызды. Ғұндар жорығы өзге де
тайпалардың қозғалысына әсер етті,
әсіресе шабуылға ұшыраған герман
тайпалары бүкіл Еуропаға тарала
бастады.

28.

29.

ЕДІЛ (АТТИЛА)
400-453 жылдары өмір сүрген.
Тағы бір болжам бойынша, Аттила есімі Еділ. Хазар
тілінде Еділ өзенің атауынан алынған. Еділ-Итиль-Аттила.
Еділ (Итиль) –Волга өзені.
Билікке келуі
Еділдің әкесі Мұнзық ғұндардың патша тегінен шыққан,
өзі билік жүргізбесе де оның ағалары Ақтар (немесе
Оптар) және Руғила (Роас, Руа) ғұндардың атақты
көсемдері болған. 434 жылы Руғила дүниеден өткенде
империя билігі оның інілерінің баласы Бледа мен
Еділдің қолына көшеді.
445 жылы Бледа қайтыс болған соң, Аттила дербес
билеушіге айналды. Ғұн мемлекеті Аттила патша
басқарған кезде кемелденген шағына жетті.
V ғасырда ғұндардың ұлы көсемі Аттила Шығыс
Еуропада өз мемлекетін құрды.

30.

451 жылы Каталаун (Галлия) даласында Аттила бастаған ғұндар
Батыс Рим империясының, франктердің, вестготтардың,
аландардың, бургундардың біріккен күштерімен соғысты. Римнің
әскерін қолбасшы Аэций басқарды.Басқа еуропалық тайпаларостготтар мен гепидтар ғұндарды қолдады. Шайқаста готтардың
королі Теодорих қайтыс болды. Бұл соғыс тарихта «халықтар
шайқасы» деген атпен қалды.

31.

452 жыл
Аттила Рим империясына жорық жасап,
Италияның Аквелия, Медиоланум (Милан),
Тицинум ірі қалаларын басып алады.
Император ІІІ Валентиан қаладан қашып
кетті. Рим қақпасына жақындаған кезде,
Рим папасы І Лео ғұндардың алдынан
шығып, баға жетпес сәулет ескерткіштері,
қолжазбаларға бай кітап қоймасы бар
қаланы қиратпауын сұрайды. Аттила қалаға
әскерін кіргізбей, тек контрибуция (жеңген
елдің жеңілген елден алатын салығы) алады.
Аттила мен І Леонның
кездесуі Ватикандағы
Рафаэл фрескасында
бейнеленген (1514ж
453 жыл
Аттила
қайтыс
болып,
ғұн
мемлекеті ыдырады. Аттила ұлы
Эллахты мұрагер етіп белгілеген.

32.

ҒҰНДАР ТУРАЛЫ
ПІКІРЛЕР
Ғұндардың жауынгерлігін ерекше сипаттаған.
«Ертелі-кеш ат үстінен түспейді. Маңызды істер
туралы кеңесетін болса, кеңесті де ат үстінде отырып
өткізеді».
«Ғұндар жақсы шыныққан, олар отты да қажет
етпейді. Олар тау мен орманда көшіп жүреді, жас
кезінен ыстық-суыққа, шөлге үйренген».
Аммиан Марцелин
Рим тарихшысы
448 жылы Аттила сарайында елшілік құрамында
болған. Аттиланың сырт сипаттап, ғұндар туралы
жазады.
Прииск
Византия елшісі

33.

Прииск жазбалары
Еділдің тойлауы
оң жағында Шығыс Рим елшісі Прииск.
Мор Тан, 1870ж.
Аппақ
тастан
қаланған
моншаға ерекше таңқалған.
«Олар
соғыстан
кейін
тынығады, әрі қамсыз тіршілік
етеді,
әркім
қолында
барымен қанағат етеді».
Аттиланың сырт келбетін сипаттайды. «бір көрген адам
оның нағыз азиялық екенін бірден айтады. Басы үлкен, орта
бойлы, мығым денелі. Қараған жерін тесіп өтетіндей,
көзқарасы сұсты. Қозғалысы шапшаң, сенімді. Дауысы
күмістей сыңғырлайды әрі құлаққа жағымды».
«Ол
халықтарды
сілкіндіру
үшін
жаратылды.Бәрін
қалтыратып жіберді, ол туралы хабардың өзі қорқынышты
еді.Көзқарасы мен қимыл-қозғалысы аса тектілікті
көрсетеді. Соғысты жақсы көргенімен тонаушылығы аз,
ойлау қабілеті жоғары, сұраушыға қайырымды, сенген
адамына мейірімді болды».
«Біз бірнеше өзендерден өтіп, Аттиланың сарайы тұрған
үлкен ауылға келдік. Бізге басқа жерлердегіге
қарағанда оның тамаша сарай екенін айтты.Сарай
шеберлікпен
өңделген
бөренелер
мен
тақтайшалардан салынып, әсем безендірілген. Барлық
мұнаралар патша сарайының сәнін келтіріп тұр. Барлық
үйлер де түгелдей бөренелерден қиып салынған».

34.

Ғұндар шапқыншылығы:
Еуропаны Рим үстемдігінен
азат етті.
Құл иеленушіліктің жойылуына
ықпал етті.
Ғұндар кейінен кейбір Еуропа
халықтарының қалыптасуына
ықпал
етті.
Ғұндар
құрамындағы тайпалар венгр
халқының этникалық бөлігіне
айналды, олар өздерін ғұндар
деп атады.
Еуразия
тарихындағы
ғұндардың орны
Олардың жорығынан кейін
Еуропа
халықтары
қазіргі
қоныстанған
жерлерін
тұрақты мекенге айналдырды.
Ғұндар Еуропада VІІІ ғасырдың
соңына дейін өмір сүрген
Уархун (Арғын) деген қағанат
құрды. Бұл мемлекет кейін
Хунгария (Венгрия) деп
аталды.
2009 жылы Қазақстан
Ұлттық
Банкі
«Ұлы
қолбасшылар»
топтамасының
ішінде
«Аттила» атты монета
шығарды.