Қазақстан тарихы Қазақ зиялылары

1.

Қазақстан тарихы
Қазақ зиялылары
Таунар Ұлан

2.

Сабақтың мазмұны:
1
Қазақ зиялылары
2
Қазақ
зерттеушілері

3.

Шыңғыс Уәлиханов
1811‒1895 жылдары
• Ш.Уәлихановтың әкесі, Құсмұрын бекінісінің
сұлтаны.
• Сібір әкімшілігіне қажетті тарихи-этнографиялық
материалдар жинақтады.
• 1867 жылы Мәскеуде өткен көрмеге қазақтар
өмірін бейнелейтін экспонаттар жіберді.
• «Жейде, шапан, тон аң терісінен тігіледі.
Малақай, шалбар, бешпент, қамзол, тақия –
осының барлығын әйелдер өздері дайындайды,
сатып алмайды».

4.

Мұса Шорманов
1819‒1884 жылдары
• Баянауыл сыртқы округінің
сұлтаны, қазақ этнографы.
болысы,
аға
• Жастық шағында Омбы кадет корпусында
тәмәмдады. Кейін полковниг шенін иеленді.
• «Батыс Сібір қырғыздарының мал өсіру кәсібі
туралы», «Қырғыздардың ұлттық дәстүрлері»,
«Павлодар
уезінің
қырғыздары
туралы
жазбалар» атты мақалалардың авторы.

5.

М.Бабажанов
• 1862
жылдан
бастап
қоғамының мүшесі.
Орыс
географиялық
• Еңбегі үшін күміс медалімен марапатталған
қазақтың тұңғыш этнографының бірі.
• Орынбор кадет корпусында аяқтап, туған жері
Бөкей Ордасында әкімшілік қызметте болды.
• «Нарым құмы туралы географиялық және
этнографиялық
деректер»,
«Ішкі
қырғыз
ордасындағы саятшылық» ғылыми мақалалар
авторы.

6.

М.Ж.Көпейұлы
• Орыс географиялық қоғамы Батыс Сібір бөлімінің
мүшесі болды.
• Қазақ хан, батыр-билерінің шығу тегі туралы деректер
жинаған көрнекті ақын, этнограф, тарихшы.
• 1893 жылы Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы
бағытталған өлеңдер мен мақалалар жариялаған.

7.

М.Ж.Көпейұлы
• 1902
жылы
Орыс
географиялық
қоғамынің
Семейдегі бөлімшесі ашылуына көмегін тигізді.
• «Хал-ахуал», «Сарыарқаның кімдікі екендігі»,
«Тірлікте көп жасағаннан көрген бір тамашамыз»
еңбектері Қазан қаласында баспадан шықты.
• «Ер Олжабай батыр» жырын Сақау ақыннан жазып
қалдырды.
• «Известия», «Записки» және «Отчеты»
басылымдарына мақалалар жариялады.

8.

Х.Досмұхаммедов
• Санк-Петербург әскери-медицина академиясын
аяқтап, Орал облысы Темір уезінде дәрігер болды
• «Қазақ» газетіне «Жұқпалы аурулар түрі»,«Аурусырқаулар жөнінде» мақалаларын жариялады.

9.

А.Сейтов
• Томск университетінің медицина
аяқтаған жоғары санатты дәрігер.
факультетін
• Омбы, Баянауыл, Семей облысында
ауруларды емдеумен айналысты.
жұқпалы
• 1931-1932
жылдардағы
ашаршылықта
жұбайы
Нафиямен бірге жерлестерін аман алып қалды.
• Медицина саласындағы зерттеу мақалалары бүгінгі
күнге дейін маңызын жоғалтпады.

10.

Шоқан Уәлиханов
(Мұхаммед-Қанапия)
1835-1865 жылдары

11.

Жастық шағы
• 1835 жылы Солтүстік Қазақстандағы Сырымбет өңірі
Құсмұрын бекінісінде дүниеге келді.
1865 жылы Жетісудағы Алтын Емел жерінде Тезек
сұлтан ауылында өмірден өтті.
Әжесі Айғаным Шоқанның ерте есеюіне ықпал
еткен.
1847-1853 жылдар Омбыдағы Сібір кадет
корпусында білім алған.
1853 жылы 18 жасында корнет әскери шенімен Сібір
кадет корпусын аяқтады.
1855 жылы Г.Х.Гасфорттың экспедициясына қатысып,
Орталық Қазақстан, Тарбағай, Жетісу аймақтырына
зерттеу жасады.
Г.Н. Потанинмен кадет корпусында бірге оқып, дос
болды.

12.

Алғашқы саяхаттары
Орыс жазушысы Ф.М.Достоевский дос, жолдас
болған.
Ғалым, географ П.П.Семенов-Тяньшанскиймен
бірге марушрутта бірге болды.
Шоқан А. Пушкинді, М. Лермонтовты, Н. Гогольді, Ч.
Диккенс шығармаларын сүйіп оқыды.
1856 жылы Шоқан Құлжаға барып, Қытай-Ресей
арасындағы сауда байланысын жақсартуға үлесін
қосып, Қытай ұлықтарымен келіссөз жүргізді.
1856 жылы Ыстықкөлді топографиялық және
картографиялық деректерде сипаттаған.
1857 жылы Алатау қырғыздарында сапары кезінде
«Манас» жырын жазып алды.
1857 жылы 27 ақпанда орыс географиялық
қоғамының мүшесі болып сайланды.

13.

Әлемді аралауы
• 1858-1859 жылдары Қашқарға сапары Шоқанды
әлемге танытқан саяхаты. Қашғар сапарынан
туған еңбегі Шоқанның атын шығарды.
1860 жылы Санкт-Петербургте орденмен
марапатталып, ІІ Александрдің қабылдауында
болды.
1859-1861 жылдары аралығында Петербург
қаласында тұрды.
1862 жылы Атбасар округінің аға сұлтан болып
сайлануға кандидатурасын ұсынды, бірақ
бекітпеді.
1864 жылы генерал Н.Черняевтің әскери
экспедициясы құрамында Әулиеата бекінісін
басып алуға қатысып, генералдың әділетсіздігіне
ренжіп Верныйға кері қайтты.

14.

Ой-пікірі
• 1865 жылы соңғы еңбекгі Қытайдағы дүнгендер
көтерілісі «Русский инвалид» газетінде
жарияланды.
«Сот реформасы туралы жазбалар» мақаласы:
«Реформа оңтайлы, яғни қоғамдық организм жанжақты дами алатын мызғымас прогресс заңына
негізделіп жасалғанда ғана ұтымды болады».
1862 жылы қазанда досы, белгілі орыс жазушысы
Ф.М. Достоевскийге хат жазады: «Халқыма
пайдамды тигізу үшін аға сұлтан болғым келді.
Оларды шенеуніктер мен қазақ байларынан
қорғамақ болдым. Сондағы ең алдымен көздегенім
– өз басымның мысалы арқылы жерлестеріме
оқыған аға сұлтанның пайдалы екенін көрсету еді.
Болысты төңіректеген ұлықсымақ мырзалар мен
приказнойлар маған түгелімен қарсы болды. Неге
өйткенін білесің бе?

15.

Ой-пікірі
1822 жылы Орта жүзде хандық билік жойылуына
қарсы көзқарасы: «Біздің жерімізді округтер
бойынша бөліп, жазғы және қысқы жайылымдарды
атақты рулар мен адамдарға беру –
малшаруашылығына кесірін тигізетін басты
себептердің бірі ретінде есептелуі тиіс.».
«Орынбор дала басқармасының негізгі кемшілігі, ол
орда шенеуніктерін халықтың сайлауымен емес,
шегара бастықтарының қалауымен
тағайындауында».
«Қисынсыз теорияға немесе өзге халықтың өміріне
зорлықпен, ырықсыз жасалған реформа адам
баласын жойқын апатқа душар етіп келді».
«Ресей империясының құрамына еніп отырған
барлық бұратаналардың ішінде халқы санының
көптігінен, байлығы жөнінен біз бірінші орын
аламыз. Меніңше, алдағы өркендеу де бізге –
қазақтардың үлесіне тиеді».

16.

Ыбырай Алтынсарыұлы
1841-1889 жылдары

17.

• Көрнекті ағартушы, қоғам қайраткері, жаңашыл
педагог. Қазақ өлкесінде қыздарға білім берудің
негізін салушы
1844 жылыдан бастап атасы Балқожа бидің
тәрбиесінде болды.
1857 жылы Орынбор шекаралық комиссиясы
жанындағы мектепті алтын медальмен бітірді.
Орынбор шекаралық комиссиясының төрағасы,
шығыстану ғылымының көрнекті өкілі
В.В.Григорьевпен жақын қарым-қатынас орнатты.
Н.Г.Чернышевскийдің, Н.А. Добролюбовтың, А.И.
Герценнің шығармаларын сүйіп оқыды.
1864 жылы Орынбор бекінісінде қазақ мектебін
ашты.

18.

• 1869 жылы Ы.Алтынсарин Торғай уездік басқармасына
іс жүргізуші ретінде қызметке орналасты.
1879 жылы Торғай облысында мектеп
инспекторлғына тағайындалған.
Ырғыз қаласында қазақ қыздарына арнап мектепинтернат ашты.

19.

Орыс-қазақ мектептеріне арнап орыс әліпиінде
«Қырғыздарды орыс тіліне үйретуге негізгі
басшылық», «Қырғыз хрестоматиясы» оқу
құралдарын жазды.
«Кел балалар оқылық» өлеңіне Жаяу Мұса ән
шығарып берді.
Н.И.Ильминский Ы.Алтынсарыұлының
педагогикалық көзқарасына септігін тигізген
Сібірде, Орта Азияда және Қазақстанда
миссионерлік қозғалыстың рухтандырушысы.
«Қыпшақ Сейтқұл» атты әңгімесі арқылы айтқан
шаруашылық түрі: Егіншілік
«Мен түбегейлі терең сеніммен туған халқыма
шамамның келгенінше пайдамды тигізсем деген
ниетімнен ешқашан бас тартпаймын».
«Ең қабілетті деген ұлттың өзін тоқырауға
ұшыратуы мүмкін» деп, патша өкіметінің өзге
халықтарға деген көзқарасын аңғарды.

20.

Абай Құнанбайұлы
1845-1904 жылдар.

21.

• Қазақ жазба әдебиетінің
негізін салушы.
Семей облысындағы
Арғынның Тобықтысы
мекендейтін Шыңғыстау
өңірінде дүниеге келді.
Семейде Ахмет Риза
медресесінде білім салды.
Әкесі Құнанбай Абайды ел
билеу ісіне тарту үшін оқуын
аяқтатпай алып кетті.
Абай Құнанбайұлы 1884
(1878 жылы) саяси жер
аударылғандардың ұсыныс
ы бойынша Семей облыстық
статистикалық
комитетіне мүше болып
сайланды.

22.

• Абайдың 1900 жылы статистикалық комитеттің
басылымында жарияланған «Орта жүз қазақ
ордасы руларының шығу тарихы туралы
жазбалар» еңбегінде Семей облысы
қазақтарының рулық құрамын анықтау
мәселесі айтылды.
Қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы.
Семей облысындағы Арғынның Тобықтысы
мекендейтін Шыңғыстау өңірінде дүниеге
келді.
Семейде Ахмет Риза медресесінде білім салды.
Әкесі Құнанбай Абайды ел билеу ісіне тарту
үшін оқуын аяқтатпай алып кетті.

23.

Абай Құнанбайұлы 1884 (1878 жылы) саяси жер
аударылғандардың ұсынысы бойынша Семей
облыстық статистикалық комитетіне мүше болып
сайланды.
Абайдың 1900 жылы статистикалық комитеттің
басылымында жарияланған «Орта жүз қазақ ордасы
руларының шығу тарихы туралы
жазбалар» еңбегінде Семей облысы қазақтарының
рулық құрамын анықтау мәселесі айтылды.

24.

• Саяси көзқарасының қалыптасуына Е.Михаэлис,
С.Гросс, Н.Долгополов әсер етті.
Нақыл сөздерден құралған «Ғақлиялар» жинағын
жазып қалдырды.
«Масғұд және Ескендір» поэмасын жазып
қалдырды.
Л. Лермонтов пен А.С.Пушкиннің «Евгений
Онегин» шығармаларын қазақ тіліне аударды.
Шыңғыс болысында тоғыз жыл болыстық
қызыметін атқарды.
Замандастары Абайды елдің қамын ойлаған, әділ
би деп білді. Оны Қарқаралы, Өскемен, Зайсан т.б.
алыс уездерден іздеп келетін.
Абайға Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы келіп тұрды.

25.

• Абайдың ұлы Әбдрахманның Петербургте Михайлов
артиллерия училищесі оқып шықты.
Ұлы Әбдірахманның (1895 жылы), одан кейінгі баласы
Мағауияның (1904 жылы) құрт ауруынан дүние салуы
Абайды ауруға шалдықтырды. Ақын 1904 жылы
қайтыс болды.
1909 жылы шығармалар жинағы алғаш жарық көрді.
Абай Құнанбайұлы Семей облысы қазақтарының
рулық құрамын анықтау мәселелсін тұңғыш көтерді.

26.

• «Қулық саумақ, көз сүзіп, тіленіп, адам саумақ –
өнерсіз иттің ісі. Әуелі құдайға сиынып, екінші өз
қайратыңа сүйеніп, еңбегіңді сау, еңбек қылсаң,
қара жер де береді, құр тастамайды».
• «Үш жылға болыс сайланады. Әуелгі жылы «Сені
біз сайламадық па?» деп елдің
бұлданғандығымен күні өтеді. Екінші жылы
кандидатпен аңдысып күні өтеді. Үшінші жылы
сайлауға жақындап қалып, тағы болыс болып
қалуға болар ма екен деп күні өтеді. Енді несі
қалды?»
• «Болыс пен биді құрметтейін десең, құдайдың өзі
берген болыстық пен билік елде жоқ. Сатып
алған, жалынып, бас ұрып алған биліктің ешбір
қасиеті жоқ».

27.

Әлихан Нұрмұхаммедұлы Бөкейханов
1866‒1937 жылдары

28.

Әлихан Бөкейханов
• Ұлт-азаттық және Алаш қозғалысының жетекшісі.
• Алашорда үкіметінің төрағасы, мемлекет
қайраткері, ғалым, публицист, аудармашы.
• 1866 жылы Қарқаралы уезі Тоқырауын болысына
дүниеге келді. Қазіргі Қарағанды облысы Ақтоғай
ауданы
• Саяси көзқарасын қалыптастыруына Ұлы француз
революциясы әсер етті.
• 1890 жылы Омбы техникалық училищесін, 1894
жылы Санк-Петербург Императорлық Орман
шаруашылығы институтының экономика
факультетін бітірді. Орманшы-ғалым және заңгер
дипломын алды.

29.

Әлихан Бөкейханов
• Ресей империясы полициясының бақылауына 1897
жылдан бастап алынды.
• 1898 жылы алғашқы томы жарық
көрген «Қырғыздардың жер иеленуі бойынша
мәліметтер» атты еңбекті жазуда қажетті деректер
жинады.
• Омбы орман шаруашылығы училищесінде, ғылыми,
әкімшілік қызметтер атқарды.
• 1902 жылы қоғамның Семейдегі бөлімшесінің
ашылуына зор үлес қосты.
• 1904 жылы Тобыл губерниясын зерттеп, орыс
шаруаларының Қазақстанға қоныс аудару
жөніндегі материалдар дайындаған
Ф.А.Шербинаның экспедициясында жұмыс істеді.

30.

Әлихан Бөкейханов
• 1903 жылы Петербургте «Ресей өлкеміздің толық
географиялық сипаттамасы» деген жинақтың 18томында «Қырғыз (Қазақ) өлкесі халқының аумақ
бойынша таралып қоныстануы, оның
этнографиялық құрамы, тұрмысы мен
мәдениеті» тарауын жазған.
• 1905 жылы Кадеттер партиясы мүшелігіне өтті.
Қарқаралы петициясын құрастыруға қатысты.
• 1906 жылы І Мемлекеттік Думаға Семей
облысынан депутат болып сайланды.
• «Дала ұлы» деген бүркеніш атпен «Дума
партиялары», «Дума мен қазақтар», «Август Бебель»
мақалаларды жариялады.

31.

Әлихан Бөкейханов
• 1905-1907 жылдары кадеттердің «Степной пионер», «Степной
край», «Иртыш», Омич», «Голос» атты газеттеріне белсенді түрде
мақалалар шығарды.
• 1913 жылы А.Байтұрсынов және М.Дулатовтармен бірге тұңғыш
жалпыұлттық баспасөз ұйымы ‒«Қазақ» газетінің негізін
қалады. Патша үкіметі тарапынан қуғынға ұшырағандықтан, ол
мақалаларын «Қыр баласы», «Ғали хан», «Қырғыз-қайсақ» т.б.
лақап аттармен атады.
• Шығармалары: «Қырғыздар», «Сұлтан Кенесары Қасымовтың
тарихына қатысты материалдар», «Қарқаралы уезіндегі
қырғыздардың рулық құрылымы», «Абай Құнанбаев» атты
зерттеулері жарық көрді.
• Тұңғыш болып астрономия, геология оқулықтарын қазақ
тіліне аударды.
• 1917 жылы ақпанда Минскідегі Батыс майданның земство және
қала одақтары жанынан ашылған бөлімшесін басқарды: «Ол
жақта қазақ тілін білетін дәрігердің де, фельдшердің де көмегі
өте маңызды».
• 1917 жылы Қазақстандағы Уақытша үкіметтің комиссары болып
тағайындалды.
• 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынборда І Бүкілқазақ съезін
өткізіп, «Алаш» партиясы атқару комитетінің төрағалығына
сайланды.

32.

• 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда ІІ Бүкілқазақ
съезінде «Алашорда» құрылып, төрағасы болды.
• Өмірінің соңғы жылдарын Мәскеуде өткізіп, кінәсіз 1937
жылы атылды.
• 2016 жылы елімізде Ә.Бөкейхановтың 150 жылдық
мерейтойы аталып өтті.
• 1905 жылы Ресейдің земство және қала қайраткерлерінің
Мәскеуде өткен съезіне делегат болып қатысты. Съезде
қазақ халқының мүддесін, қазақ тілінің мәртебесін қорғап:
«Мен Оралдан Алтайға, Сібір темір жолы желісінен Омбыға
дейін... созылып жатқан орасан зор аумақта тұратын
қырғыз (қазақ) деген халықтың өкілімін.... Бізде.... қырғыз
тілінде оқытатын мектептерге қысым жасалады....шаруалар
бастықтары (олардың басым көпшілігі бұрынғы
ротмистрлер) әкімшілік және құқықтық істі қарау кезінде
қырғыз тілін қолдануға мүлде жол бермейді. Қырғыздар
ана тілінің еркін қолданыста болуына өте мұқтаж...»,‒ сөз
сөйледі.
• «Қазақтың байырғы жерін қашан қазақтар өз бетінше
ғылым мен техникаға сүйеніп толық игермейінше, жер
жекеменшікке де, қоныстанушыларға да берілмейді».
• «Тарих – түзетуші және үйретуші. Келешек күннің
болашағын білуде тарих анық құрал болады».

33.

• «Өзінің тарихын жоғалтқан жұрт, өзінің тарихын ұмытқан ел
қайда жүріп, қайда тұрғандығын, не істеп не қойғандығын
білмейді, келешектің қандай боларына көзі жетпейді».
• «Қазақ орысқа қараған соң би жоғалды. Кім орысқа
жағымпаз болса, сол жұртты бір қамшымен айдайтын
болды. Бұрынғы шешен билерден келе жатқан әділ билік
жорасы парақор билермен аяқасты болды. Пара беріп,
ақты қара, қараны ақ қылатын күн туды».
• Жер үшін қоныстанушылар мен қырғыздар (қазақтар)
арасында күрес күшейе түсті. Кейде тұрпайы түрде көрініс
берген бұл күрес онсыз да заңсыздық негізінде орын алып
отырған ұлттық қарама-қайшылықты тереңдете және
шиеленістіре түсті».
• «Таяу болашақта, қырғыз (қазақ) арасында қалыптасып келе
жатқан екі саяси бағытқа сай екі саяси партия құрылуы
мүмкін. Олардың бірі ұлттық-діни атанып, мақсаты –
қазақтарды басқа мұсылмандармен біріктіру болмақ.
Екіншісі – батыстық бағытта».
• 1913 жылы: «Бұрынғы ел билеушілердің басым көпшілігі
уақыты мен күшін өзара қастандыққа, күш көрсету мен
зорлық-зомбылық, алауыздыққа жұмсады».
• «Өмірімнің соңына дейін қазақ халқына қызмет етемін».

34.

Ахмет Байтұрсынұлы
1873‒1938 жылдары

35.

Ахмет Байтұрсынұлы
• Торғай уезінің Сарытүбек жерінде дүниеге
келген.
• Ауыл мектебінен алғашқы білімін алып, сауатын
ашты.
• Торғайдағы екі сыныптық орыс-қазақ
училищесінде оқиды.
• 1895 жылы Орынбордағы мұғалімдер мектебін
аяқтады.
• Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралыда, одан кейін орысқазақ училищелерінде ұстаздық етіп, бала оқытты.
• 1905 жылғы Қарақаралы петициясы
құрастырушылардың бірі.
• 1909 жылға дейін Қарқаралыда мұғалімдік
қызымет атқарды.
• Ресей империясына қарсы ұстанымдары үшін
Семей түрмесіне қамалды.

36.

Ахмет Байтұрсынұлы
• 1907-1909 жылдары саяси белсенділігі үшін қуғынға
ұшырады.
• 1909 жылы Петербургте «Қырық мысал» деген кітабы
жарық көрді.
• 1910-1917 жылдары сотталып, Орынборға жер
аударылды.
• 1911 жылы Орынборда «Маса» атты жинағы шықты.
• 1913-1918 жылдары «Қазақ» газетінің редакторы болды..
• В.И.Ленин мандатмен қазақ өлкесі революциялық
Комитетінің мүшесі болып бекітілді.
• 1920-1921 жылдары оқу-ағарту халық комиссары
қызыметін атқарды.
• Қазақ жазуына реформа ұсынып, 1924 жылы ресми
қабылданды. Төте жазуды ретке келтірді.
• 1921-1928 жылдары Ташкенттегі Халыққа білім беру
институтында қазақ тілі және әдебиеті, тарихы мен
мәдениетінен дәрістер мен сабақ өткізді.
• 1929 жылы кінәсіз сотталып түрмеде отырғызады, кейін
Архангельскіге жер аударылды.
• 1934 жылы М.Горкий, Е.П.Пешковалардың араласуымен
Халықаралық Қызыл Крест ұйымының көмегімен
босатылды.

37.

Ахмет Байтұрсынұлы
• Қазақ жазуына реформа ұсынып, 1924 жылы
ресми қабылданды. Төте жазуды ретке келтірді.
• 1921-1928 жылдары Ташкенттегі Халыққа білім
беру институтында қазақ тілі және әдебиеті,
тарихы мен мәдениетінен дәрістер мен сабақ
өткізді.
• 1929 жылы кінәсіз сотталып түрмеде отырғызады,
кейін Архангельскіге жер аударылды.
• 1934 жылы М.Горкий, Е.П.Пешковалардың
араласуымен Халықаралық Қызыл Крест
ұйымының көмегімен босатылды.

38.

Ахмет Байтұрсынұлы
• 1937 жылы репрессия кесірінен жазықсыз қайта
тұтқындалып, атылды.
• И.С.Крылов мысалдарын алғашы аударып, бірінші
қазақ әліппесі «Оқу құралы», 3 кітаптан
тұратын«Ана тілі бойынша оқу құралы»,
әдебиеттану ғылымының негізі «Әдебиет
танытқыш», алғаш қазақ тілі оқулығы «Тіл-құралы»,
«Қазақ салты», «Тіл жұмсар» «Баяншы» еңбектрін
жазды.

39.

Ахмет Байтұрсынұлы
• 1929 жылы тергеушілерге жауабы: «Менің мақсатмұратым ‒ қазақ халқының материалдық
жағдайын жақсарту, мүмкін болғанынша
мәдениетін көтеру. Мен осы мақсатты қамтамасыз
ететін үкіметті қолдауға әрқашан әзірмін».
• «Жастардың оқу-тәрбие жұмысы түзелмей, жұрт ісі
түзелмейді».
• «Өз тілінде сөйлейтін және төл әдебиеті бар халық
қана дербес өмір сүруге ұмтылуға қақылы екенін
еш уақытта ұмытпау керек».

40.

Мұхаметжан Тынышбаев
1879-1937 жылдары

41.

Мұхаметжан Тынышбаев
• Тұңғыш кәсіби-техникалық маман, тарихшығалым.
• Жетісу өңірі Лепсі уезінің Садыр болысында
дүниеге келген.
• 1900 жылы Верный гиназиясын алтын медальмен
бітірген.
• 1906 жылы Санк-Петербург Қатынас жолдары
инженерлері институтын үздік аяқтады.
• Студентік шағында социалист-революционерлік
партияға мүше болып қабылданды.
• ІІ Мемлекеттік Думаның депутаты, мұсылман
фракциясының мүшесі болып сайланды.

42.

Мұхаметжан Тынышбаев
• 1916 жылғы көтерілісінен Қытай кетуге мәжбүр
болған халықты Жетісуға қайтаруда көп еңбек етті.
• «Сын Отечества», «Речь», «Радикал», «Руский
Туркестан» басылымдармен байланыс орнатты.
• Алашорда үкіметінің құрамында ақпан
революциясынан кейін саяси қызметпен
айналысты.
• 1917 жылы қарашада Қоқанда құрылған Түркістан
автономиясының болып тағайындалды.
• 1919 жылы Алматыда оқытушылық, ғылыми-зерттеу
жұмыстарымен айналысты.
• 1926 жылы Т.Рұсқұловпен бірге Түрксіб құрылыс
жобасын жасауға қатысты.

43.

Мұхаметжан Тынышбаев
• 1926-1927 жылдары «Материалы по истории киргизказахского народа», « Киргиз-казахи в ХVІІ‒ХVІІІ
веках», «Ақтабан шұбырынды» зерттеу еңбектерін
шығарды.
• 1930 жылы кінәсіз тұтқындалып 5 жылға сотталады.
• 1937 жылы қайта тұтқындалып, 1937 жылы Ташкентте
«Халық жауы» деген жаламен атылады. 1958 жылы
ақталды.

44.

Жақып Ақбаев
1876-1934 жылдары

45.

Жақып Ақбаев
• Қазақстан шыққан тұңғыш кәсіпқой заңгер, құқық
магистрі, Алаш зиялысы.
• Семей жері Берікқара болысы Төңіректас жерінің
тумасы.
• 1886 жылы Қарқаралы қазақ интернатында бастауыш
білімін алды.
• 1889-1898 жылдары Омбы және Томск
гимназияларында орта білімді аяқтайды.
• 1898-1903 жылдары Петербург университеті заң
факультетін алтын медальмен аяқтайды.
• 1903-1905 жылдары Омбы сот мекемелерінде қызмет
еткен.
• 1905-1907 жылдардағы революция саяси
белсенділігінің оянуына әсер етті.

46.

Жақып Ақбаев
• 1905 жылы Қарақаралы петициясын
құрастырушылардың бірі.
• 1906 жылы императорға тіл тигізгені үшін және
империяға қарсы үгіт-насихаты үшін тұтқындалады.
• 1908 жылы Якутияға, 1910 жылы Тобылға жер
аударылды. Революция кезінде Якутияда болды.
• 1917 жылы Алашорда үкіметінің мүшесі болып
сайланды.
• 1918-1920 жылдары Колчак әскери соты ату жазасына
кесіп, артынша үкім бұзылып тұтқындалады.
• 1919-1929 жылдары Қазақстандағы сот мекемелерін
ұйымдастыруға белсене араласты.
• 1929 жылы кінәсіз тұтқындалып, Воронеж жеріне жер
аударылды.
• 1934 жылы 4 шілдеде днсаулығына байланысты
ауырып Алматыда қайтыс болады.
• «Степной край» газетінде самодержавиені
әшкерелеген, патша өкіметінің отаршылдық
саясатына қарсы күреске шақырған мақалалар
жариялады.

47.

Жақып Ақбаев
• 1919-1929 жылдары Қазақстандағы сот мекемелерін
ұйымдастыруға белсене араласты.
• 1929 жылы кінәсіз тұтқындалып, Воронеж жеріне жер
аударылды.
• 1934 жылы 4 шілдеде днсаулығына байланысты ауырып
Алматыда қайтыс болады.
• «Степной край» газетінде самодержавиені
әшкерелеген, патша өкіметінің отаршылдық саясатына
қарсы күреске шақырған мақалалар жариялады.

48.

Бақытжан Қаратаев
1860-1934 жылдары

49.

Бақытжан Қаратаев
• Заңгер, қоғам қайраткері, ақсүйек тұқымы.
• Батыс Қазақстан Қаратөбе ауданында дүниеге
келген.
• 1890 жылы Петербург университеті заң факультетін
алтын медальмен баяқтады.
• 1905-1907 жылдары сот тергеушісі, адвокат болды.
• 1905-1914 жылдары кадет партиясы мүшесі болды.
• 1907 жылы ІІ Мемлекеттік Думаға Оралдан депутат
ретінде сайланды.
• 1917 жылы мамырда Мәскеудедегі І Бүкілресейлік
мұсылман съезіне қатысты.

50.

Бақытжан Қаратаев
• 1918 жылы наурызда Кеңестердің Орал комитетінің
мүшесі мен заң комиссары болып тағайындалды.
• 1919 жылы азамат соғысында қазақ бригадасы саяси
бөлімінің меңгерушісі.
• 1921-1924 жылдары Ақтөбе губерниялық бөлімінің
төрағасы.
• 1934 жылы тамызда Ақтөбеде аурудан өмірден өтті.
• Думада қоныс аудару саясатының қазақтар үшін
ауырпалығы туралы: «Сіздер мынадай сұмдық
жағдайды түсінуге тиіссіздер: бүгінгі таңда қоныс
аударушы орыс шаруаларына жер телімдерін беру
үшін қазақтарды өздерінің ежелгі атақоныс

51.

Шәкәрім Құдайбердиев
1858-1931 жылдары

52.

Шәкәрім Құдайбердіұлы
• Ақын, жазушы, философ, тарихшы, аудармашы.
• Семей жері Шыңғыстау өңірінде дүниеге келді.
• Араб, парсы, түрік, орыс тілдерін жетік білді.
• Ыстамбұл, Париж кітапханалары мен архивтерінде
жұмыс істеді.
• Орыс географиялық қоғамының Семей бөлімшесіне
мүше болды.
• 1931 жылы қыстаудан көшіп келерінде қызыд
әскер қолынан қаза тапты.
• «Мұтылғанның өмірі», «Түрік, қырғыз, қазақ һәм
хандар шежіресі», 1911 жылы «Мұсылмандық
шарты», 1912 жылы «Қазақ айнасы», «ҚалқаманМамыр», «Еңлік-Кебек», «Нартай-Айсұлу»
шығармаларын жазып қалдырды.

53.

Мағжан Жұмабаев
1893‒1938 жылдары

54.

Мағжан Жұмабаев
• Ақын, аудармашы, педагог.
• Еуропалық мәдениет биігіне жеткен талантты ақын.
• Уфадағы «Ғалия» медресесін бітірген.
• Омбы мұғалімдер семинариясында білім алды.
• «Бірлік» ұйымының жұмысына араласып, «Балапан»
журналын шығаруға қатысты.
• 1923-1927 жылдары Мәскеуде көркемөнер
институтында білі алды.
• 1927 жылдан бастап мұғалімдік қызыметпен білім
берді.
• 1929 жылы айыпталып 10 жылға сотталып,. 1936
жылы бостандыққа шықты.

55.

Мағжан Жұмабаев
• 1937 жылы репрессия жылдары қайта
тұтқындалып, 1938 жылы атылды.
• 1912 жылы Қазанда «Шолпан» өлеңдер жинағы,
кейін «Батыр Баян», «Қойлыбайдың қобызы»,
«Оқжетпестің қиясында», «Педагогика»,
«Бастауыш мектептегі ана тілін оқыту жөні»,
«Сауатты бол!», «Әліппе», «Оқу-жазуға үйрету»,
«Ересектерге оқу кітабы» еңбектерін шығарды.

56.

Жүсіпбек Аймауытов
1895-1930 жылдары

57.

Жүсіпбек Аймауытов
• Көрнекті жазушы, драматург, аудармашы,
әдебиеттанушы, педагог, «Алаш» партиясының
мүшесі.
• 1904-1911 жылдары Баянауылдағы ауыл шаруашылық
семинариясында білім алды.
• «Қазақ тілі» газетінің редакторы, «Ақ жол» газетінің
әдеби қызметкері.
• Шымкент педагогикалық техникумының директоры
қызметтері болды.
• 1929 жылы тұтқындалып, 1930 жылы атылды.
• «Қанапия мен Шәрбану», «Мансапқорлар», «Бақыт
әуені», «Шернияз», «Қартқаожа», «Ақбілек»
еңбектерінің авторы.

58.

Сұлтанмахмұт Торайғыров
1893-1920 жылдары
• 1912 жылы Троицкідегі медреседе білім алады.
• 1913 жылы «Айқап» журналының хатшысы
қызыметін атқарды.
• 1917 жылы «Алаш ұранын» жариялады.
• «Оқып жүрген жастарға», «Талаптарға»,
«Оқудағы мақсат не», «Шәкірт ойы», «Қамар
сұлу» шығармаларын жазып қалдырды.

59.

Спандияр Көбеев
1878-1956 жылдары
• Алғашқы еңбекжолын орыс шығармаларын қазақ
тіліне аударуан бастады.
• И.Крыловтан мысалдар жинағын қазақ тіліне
аударды.
• 1913 жылы «Қалың мал» романын жазып шығарды.

60.

Мұхамеджан Сералин
1872-1929 жылдары
• «Айқап» журналының редакторы, аудармашы.
• Шахнаманың «Рүстем-Зораб» бөлімін қазақшаға
аударды.
• 1900 жылғы «Топжарған» шығармасында Кенесары
көтерілісін сипаттады.
• 1919 жылы әйел теңсіздігі көтерілген «Гүлқашима»
шығармасы жарық көрді.

61.

Халел Досмұхамедов
• Санк-Петербургтегі әскери-медицина академиясын
үздік аяқтады.
• Орал обылысының Темір уезінде дәрігер қызымет
атқарды.
• «Қазақ» газетіне «Ауру-сырқаулар жөнінде»,
«Жұқпалы ауру түрлері» мақалалары жарияланды

62.

Асылбек Сейітовт
• Томск университетінің медицина факультетін
жақсы нәтижемен аяқтады.
• Омбыда, Баянауыл мен Семейде дәрігерлік
қызыметін атқарды.
• Семей облысында жұқпалы ауруларға қарсы егу
мен алдын алу шараларын басқарды

63.

XX ғасырдың басында
• XX ғасырдың басында халық арасында С.Көбеевтің
«Қалың мал» романы кең тарады.
• XX ғасырдың басында халық арасында батырлар
жырын Н.Байғанин кеңінен насихаттады.
• XX ғасырдың басында Үкілі Ыбырайдың «Гәкку»
әні тарады.
• XX ғасырдың басында М.Шамсуддинованың есімі
бүкіл қазаққа танымал болды.
• XX ғасырдың басында М.Шамсуддинова музыка
өнерін дамытуда зор үлес қосты.
• XX ғасырдың басында Естайдың «Майдақоңыр»
әні кең тарады.
• XX ғасырдың басында Динаның «Көңіашар» күй
кеңінен тарады.

64.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!
Сабақ аяқталды,
Келесі жүздескенше!