Артика олохтооҕо үрүҥ эһэ

1.

Толордулар: Васильева Кэрэчээнэ
Федорова Сайаана
3 «б» кылаас уорэнээччилэрэ
Салайааччы: Андреева С.Г.
Төрөппүт: Николаева Н.П.

2.

• Хамсыыр харамай эйгэтэ олус интириэһинэй. Хас
биирдии тыыннаах харамай бэйэтэ айылҕаҕа
миэстэтин булунуутун уратыта киһини сөхтөрөр.
• Ол курдук, кинигэ ааҕан, киинэ, ойулук көрөн
кыыллар олохторун-дьаһахтарын туһунан элбэҕи
саҥаттан –саҥаны билиэххэ сөп.
• Онон биһиги биир дьикти
кыылы -Артика
олохтооҕун
туһунан
билиһиннэриэхпитин
баҕардыбыт.

3.

Сыала: үрүҥ эһэ тоҕо
тоҥмотун билии
Соруктара:
үрүҥ эһэ туһунан матырыйаалы хомуйуу,
ааҕыы;
эһэ уратыларын тэҥнээн көрүү;
интириэһинэй чахчылары хомуйуу;
ыйытык ыытыы, уоппуттары оҥоруу,
оҕолорго билиһиннэрии.

4.

Чинчийии объега: үрүҥ эһэ
Чинчийи биридмиэтэ: үрүҥ эһэ тымныыны
тулуйумтуота
Сабаҕалааһын: сыата, сылаас тириитэ үрүҥ эһэ
тымныыны тулуйарыгар көмөлөһөр
Чинчийии ньымалара: араас иһитиннэриилэри
кытта үлэ (энциклопедиялар, справочниктар,
интернет-ресурсалар), ыйытык ыытыы, кэтээн
көрүү, түмүгү оҥоруу уонна чопчулааһын

5.

Үрүҥ эһэ — аан дойдуга киэн улахан сиринэн хаамар сиэмэх
кыыл буолар. Кини уһуна 310 см тиийиэн, ыйааһына 900 кг.
Атыыра ортотунан 450—500 кг; уһуна 200—250 см, үрдүгэ
120—153 см дылы тиийэр. Тыһыта быдан кыра буолар
(200—340 кг).
Шпицберген арыыга үөскүүр көрүҥэ саамай кыра,
онтон Беринг проливыгар баар - саамай бөдөҥ буолар эбит.

6.

Үрүҥ эһэ атын эһэттэн уратыта:
Чахчылар:
Тас көрүҥэ: уһун моойо, хаптаҕай төбөтө
Тириитэ хара
Олох-дьаьах эйгэтэ: Артика олохтоҕо (Хотугу
полюс)
Муус анныгар 2мүн
Түүтүн өҥө
Ууга үчүгэйдик харбыыр
Ууга хас да чаас
Кээмэйэ
Түргэнник сүүрэр (чааска 40км, ардыгар 60
км чааска)
Тыҥыраҕын уһуна (7см)
Үрүҥ эһэ үүтэ аан дойдуга саамай сыалаах
Аһылыга: балык арааһа, муора үүнээйитэ, көтөр
сымыыта, тюлень.
Төрүүр-ууһуур кэмигэр хаар хаспаҕар
хорҕойор.
Утуйуута (сыл аайы буолбат)
Үрүҥ эһэ саҥа төрөөбүт оҕото куоска
оҕотугар маарынныыр

7.

• «Орто Дойду» Дьокуускай зоопарката - өрөспүүбүлүкэ киэҥ
туттар зоологическай паарката.
• Зоопаркаҕа 2012с. аатырбыт үрүҥ эһэ Халымаана олорор. Ол
сыл Ленинградтан Ломоносов диэн эһэ аҕалбыттар.
• Халымаана
2016с. бастакы оҕотун төрөппүтэ, куонкурус
түмүгүнэн
Хаарчаана
диэн
ааттаммыта.
Билигин
Ленинградскай зоопаркаҕа баар.
• Иккис оҕотун 2019 с. төрөппүтэ, атыыр Алмаз диэн
сүрэхтэммитэ. Билигин Хабаровскайга баар.
• Онтон бу игирэлэрэ Саха сиригэр
бааллар. Кинилэри Вилюй уонна Яна
диэн ааттаабыттар.

8.

9.

Артиканы харыстыыр уонна харыбыллыыр
территориялар

10.

• «Остров Врангеля “ заповедник Чукотскай Автономнай
уокурук территориятыгар киирэр. Кулун тутар 23 күнүгэр
1976с.
• Ыам ыйын 11 күнүгэр 1993с. “Большой Арктический” диэн
заповедник тэриллибит.
• «Земля Франца-Иосифа» заказник муус устар 24 күнүгэр 1994 с.
тэриллибит.
• «Русская Арктика» —Архангельскай уобаласка киирэр.
национальный парк. Новая Земля хотугулуу чааһыгар уонна
Земля Франца- Иосифа архипелагка баар. Бэс ыйын 15 күнүгэр
2009с. тэриллибит.
Бу заказниктар, нацинальнай паркалар, заповедниктар
тэриллибит сыаллара:
- экологическай балаһаны чөлүгэр түһэрии,
айылҕа
ресурсаларын оҥорон таһаарыы, айылҕа туругар хаалларыы...

11.

Түүтүн оҥоһуута бүтэй, өҥө суох, онтон
сылтаан сабаҕалааһын үөскээбит:
үрүҥ эһэ түүтэ сардаҥаны аһарар уонна
ультрафиолет өҥүн иҥэринэр.
Ол курдук,
ультрафиолет
хаартысканан
түһэрдэххэ үрүҥ эһэни хара гына көрдөрөр.
Кини күн уотугар сылытар уонна эһэ тириитэ
ууттан кураанах тахсарыгар көмөлөһөр.
Ону сабаҕалаан көрөргө маннык уопуттары
оҥордубут.
Барыта 4 уопут оҥоһулунна.

12.

1 уопут. Маҥан уонна хара. Оннук өҥнөөх лиистэри
ылабыт. Хара кумааҕы –эһэ хара тириитин көрдөрөр. Маҥана
–эһэ маҥан түүтүн. Иккиэннэрин лаампа анныгар уурабыт. 30
мүн ханнык кумааҕы ордук сылыйарын бэрибиэркэлиибит.
Түмүк. Хара кумааҕы ордук сылыйбыт, ол аата
хара тириитэ күн сылааһын ордук тутар эбит.

13.

2 уопут. Эһэ түүтэ тымныыны тулуйарын бэрибиэркэлиибит.
Тэҥнииргэ баайыы уонна туулээх үтүлүктэри уонна фен ылабыт.
Түмүк. Үрүҥ эһэ этин- сиинин халыҥ сылаас түүлээх тириитэ
ханнык да тымныыга тоҥорбот эбит.

14.

№3 уопут. Салгын араҥатын иһинээҕитэ эһэ этин-сиинин температуратын
тутарга көмөлөһөрүн чинчийии. Эһэ түүтэ синньигэс туруупка курдуктан турар
эбит. Бу бэртээхэй теплоизоляция эһэ итиитин харыстыырга көмөлөһөрө буолуо
дуо? Икки пластиковай бутыылканы уонна салапаан ылабыт. +42* ууну кытабыт,
үчүгэйдик хаппахтыыбыт. 15-20 мүн. холодильникка угабыт, салапааннаах бытыылка
сылааһын
тутар,
биир
бытыылка
уута
сойон
хаалбыт.
Түмүк. Салапааҥҥа
салгын бутылка уутун
холодильник
тымныытыттан
көмүскээбит.
Арктика Муустаах
салгыныттан эһэ
тириитэ эмиэ
көмүскүүр.

15.

№4 уопут. Хайдах эһэ халыҥ сыата
тоҥмотугар көмөлөһөрүй.
Тааска тымныы уу уонна илдьиритиллибит муус кутабыт. Биир
илиибитигэр арыынан сотуллубут бэрчэккэ кэтэбит. Биир
илиибитигэр туга да суох.. Сыгынньах илиибит 5 мүн. олус тоҥон
барар.
Түмүк. Халыҥ араҥа сыа тымныыттан харыстыыр, ууга уста
сылдьарыгар кыылга көмөлөһөр.
Эһэ тириитэ намылыйбат, ууттан кураанах тахсар.

16.

Үрүҥ эһэ туһунан элбэх информцияны
хомуйдубут,
интириэһинэй
уонна
саататар
матырыйааллары биллибит.
• Үрүҥ эһэ Кыһыл кинигэҕэ киирбитин чинэттибит.
• Өссө интернет ресурсалырыттан,
литератураны
ааҕан, көрөн опыт оҥорорго үөрэннибит. .
• Ыыппыт уопуттарбытын оҕолор улахан дьону кытта
оҥорон
биһиги
түмүктэрбит
сөптөөхтөрүн
быһааралларыгар ыҥырабыт.