Zasada demokratycznego państwa prawnego

1. Zasada demokratycznego państwa prawnego

Na tzw. „twardy trzon” tej koncepcji składa się:
zakaz arbitralnego działania państwa wobec jego
obywateli oraz
nakaz poszanowania przez władze publiczne praw
jednostki.
Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny, art. 2 Konstytucji
RP „rozstrzyga o modelu państwa” (K 41/02 z
20.11.2002 r.).

2. Slajd 2

Podstawowe cechy
państwa prawnego(1):
wszelka aktywność państwa prawnego oparta musi
być na prawie (zasada legalizmu = organy państwa
mogą czynić tylko to, na co im prawo pozwala);
„podstawą i rdzeniem” systemu prawa w państwie
prawnym jest konstytucja, której normy wyposażone
są w najwyższą moc prawną;
uznanie ustawy za podstawowe źródło tworzenia
prawa;

3. Podstawowe cechy państwa prawnego (2):

zasada podziału i równoważenia się władz =
ustrojodawca wyznacza każdej z władz zakres jej
nieprzekraczalnych kompetencji;
efektywna ochrona pozycji jednostki;
system kontroli i związany z nim system
odpowiedzialności
prawnej
funkcjonariuszy
publicznych, gwarantujący: pociągnięcie ich do
odpowiedzialności w przypadku naruszenia przez nich
prawa, oraz stosowne odszkodowanie obywatelom, za
szkody lub naruszenia praw i wolności wyrządzone
niezgodnym z prawem działaniem funkcjonariuszy;

4. Formalna koncepcja państwa prawnego

Prymat ustawy
Określenie kompetencji i trybu funkcjonowania
organów państwowych przez prawo
Formalne gwarancje przestrzegania prawa
Niezawisłość sądownictwa
Sądowa kontrola administracji
Podział władzy

5. Materialna koncepcja państwa prawnego

wolność i godność człowieka,
demokratyzm oparty na kreowaniu władz,
sprawiedliwość (uznawana za fundamentalne
minimum etyczne materialnej koncepcji
państwa prawnego),
pluralizm polityczny,
prawo do sądu,
prawo życia,
prawo do prywatności

6. Prawo w państwie prawnym ma spełniać określone wymogi:

• prawo ma charakteryzować się przejrzystością i
spójnością,
• prawo powinno być dostępne i stabilne,
• prawo powinno być tak ukształtowane, aby obywatel
mógł uzyskać „w możliwie łatwy sposób odpowiedzi na
interesujące go pytania”,
• prawo nie może być dla obywateli zaskakujące i
nieprzewidywalne,
• konieczność
podejmowania
przez
ustawodawcę
rozstrzygnięć w oparciu o „klarowne przesłanki” –
oznacza to, że decyzje organów państwa mogą być
bowiem tylko wtedy przewidywalne i pozbawione
arbitralności, gdy są podejmowane w oparciu o jasne i
jednoznaczne kryteria

7. Zasada zaufania (1)

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego istotę tej zasady,
określanej także jako zasada lojalności państwa
wobec obywatela (orzeczenie TK o sygn. 21/99 z dnia
10.07.2000r.), wyraża nakaz takiego stanowienia i
stosowania prawa „by nie stawało się ono swoistą
pułapką dla obywatela i aby mógł on układać swoje
sprawy w zaufaniu, iż nie naraża się na prawne
skutki, których nie mógł przewidzieć w momencie
podejmowania decyzji i działań oraz w przekonaniu,
iż jego działania podejmowane zgodnie z
obowiązującym prawem będą także w przyszłości
uznawane przez porządek prawny.”.

8. Zasada zaufania (2)

Niedopuszczalne jest, aby nowe unormowania
zaskakiwały adresatów;
W razie zmiany prawa jego adresaci powinni
mieć zapewniony czas na przystosowanie się do
zmienionych regulacji;
Zasada ochrony zaufania obywatela do państwa
i stanowionego przez nie prawa opiera się na
„pewności prawa rozumianej jako pewność
tego, iż w oparciu o obowiązujące prawo
obywatel może kształtować swoje stosunki
życiowe” (orzeczenie TK o sygn. K 13/01 z dnia
25.04.2001 r.).

9. Zasady przyzwoitej legislacji

zakaz działania prawa wstecz (zasada lex retro
non agit)
nakaz zachowania odpowiedniej vacatio legis
nakaz poszanowania tzw. interesów w toku
zasadę ochrony praw słusznie nabytych
nakaz określoności przepisów prawnych
zakaz wprowadzania zmian w prawie
podatkowym w czasie trwania roku podatkowego
zasadę proporcjonalności
wymóg wewnętrznej spójności i przejrzystości
ustawy

10. Slajd 10

zakaz działania prawa wstecz (zasada lex retro non
agit) Oznacza zakaz stanowienia „ norm prawnych,
które nakazywałyby stosować nowo ustanowione normy
prawne do zdarzeń, które miały miejsce przed wejściem
nowo ustanowionych norm prawnych i z którymi prawo
nie wiązało dotąd skutków prawnych” (orzeczenie TK o
sygn. K 7/90 z dnia z 22.08.1990 r.). Wsteczne
działanie prawa (retroakcja) polega na tym, że normy
prawne nakazują nawiązywać do czynów, stanów rzeczy
lub zdarzeń, które miały miejsce w przeszłości, przed
wejściem w życie owych norm.
nakaz zachowania odpowiedniej vacatio legis przy
wprowadzaniu w życie nowych regulacji prawnych, gdyż
jednostka musi dysponować wystarczającym czasem,
aby zapoznać się z treścią nowych przepisów i podjąć
działania, które umożliwią dostosowanie się do nich; co
do zasady 14 dni (patrz: art. 4 ustawy z dnia 20 lipca
2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych
innych aktów prawnych)

11. Slajd 11

zasadę ochrony praw słusznie nabytych – raz
uzyskane prawo podmiotowe nie może być odebrane lub
w sposób niekorzystny zmodyfikowane. Jednakże
ochroną objęte są tylko te prawa, które zostały słusznie
nabyte i w pewnych okolicznościach ich ochrona musi
ustąpić przed innymi wartościami (np. kryzys
gospodarczy). Ochronie podlegają także ekspektatywy
praw podmiotowych maksymalnie ukształtowane czyli te,
które spełniają wszystkie zasadnicze przesłanki nabycia
praw na mocy danej ustawy (orzeczenie TK o sygn. K
23/04 z dnia 31.01.2006 r.; K 47/01 z dnia 27.02.2002 r.)
nakaz poszanowania tzw. interesów w toku – nowe
regulacje prawne nie mogą zaskakiwać obywatela
(zwłaszcza w sferze prawa podatkowego).

12. Slajd 12

nakaz określoności przepisów prawnych, które
muszą być „formułowane w sposób poprawny,
precyzyjny i jasny; Wymóg jasności oznacza „nakaz
tworzenia przepisów klarownych i zrozumiałych dla ich
adresatów, którzy od racjonalnego ustawodawcy
oczekiwać mogą stanowienia norm prawnych nie
budzących wątpliwości co do treści nakładanych
obowiązków i przyznawanych praw. Związana
z jasnością precyzja przepisu winna przejawiać się
w konkretności nakładanych obowiązków
i przyznawanych praw tak, by ich treść była oczywista
i pozwalała na wyegzekwowanie” (orzeczenie TK o sygn.
K 24/00)

13. Slajd 13

zakaz wprowadzania zmian w prawie podatkowym w
czasie trwania roku podatkowego - oznacza
podporządkowanie prawa podatkowego nakazowi
zachowania odpowiedniej vacatio legis oraz
poszanowania zasady lex retro non agit.
Ustawodawstwo dotyczące płaconych podatków w skali
rocznej powinno być znane podatnikom ze stosownym
wyprzedzeniem czasowym przed początkiem roku
podatkowego (K 13/94, K 28/95)
zasadę proporcjonalności – nakaz podejmowania
środków adekwatnych do założonego celu

14. Demokratyczny charakter państwa

• państwo ma zapewniać obywatelom wpływ na władzę państwową,
na jej sprawowanie, bądź w sposób bezpośredni (np. referendum),
bądź za pośrednictwem wybieranych przez społeczeństwo posłów i
senatorów, a także poprzez udział w partiach politycznych, które
wpływają „metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki
państwa”,
• zasadę suwerenności narodu i pluralizmu politycznego,
• prawo powinno być stanowione przez organ będący
przedstawicielem suwerena-narodu w drodze demokratycznej –
jawnej – procedury tzn. w drodze wolnych i równych wyborów
(konieczność posiadania demokratycznej legitymacji przez organy
prawodawcze) np. ustawa może być stanowiona wyłącznie przez
parlament,
• przejrzystość i transparentność funkcjonowania władz publicznych i
administracji,
• rozliczalność władz publicznych i administracji (przeciwdziałanie
korupcji),
• zasadę poszanowania praw i wolności człowieka,
• partycypację społeczeństwa w procesach rządzenia oraz dialog
społeczny i obywatelski

15. Sprawiedliwość społeczna

• sprawiedliwość społeczna jest celem, który
ma urzeczywistniać demokratyczne państwo
prawne zarówno w procesie tworzenia, jak i
stosowania prawa;
• Zasada sprawiedliwości społecznej wpływa
na
wyznaczenie
treści
innych
norm
konstytucyjnych i oznacza wymóg prowadzenia
przez państwo polityki gospodarczej zgodnej z
interesem społecznym.

16. Sprawiedliwość społeczna

Z uwagi na „społeczny” wymiar sprawiedliwości, jednostka
musi być w tym przypadku rozpatrywana nie w
oderwaniu od społeczeństwa, ale właśnie jako jego
członek, wchodzący w skład określonej grupy
społecznej.
Sprawiedliwość społeczna jest rozumiana jako „dążenie do
zachowania równowagi w stosunkach społecznych i
powstrzymywanie się od kreowania
nieusprawiedliwionych, niepopartych obiektywnymi
wymogami i kryteriami przywilejów dla wybranych
grup obywateli” (orzeczenie TK o sygn. K 8/98 z dnia
12.04.2000 r.)