7-ma’ruza taqdimoti -

1. MAVZU:Yuqori aniqlikda burchak o‘lchash

Reja:
1. Joyda burchak o`lchash jarayoni.
2. Teodolit va ularning tuzilishi.
3. Metall limbli teodolitlar.
4. Optikaviy teodolitlar.
5. Teodolitning o`rnatish qismlari.
6. Teodolitning ishchi qismlari.
7.Yuqori aniqlikdagi teodolitlarni ekspluatatsiya qilish
sharoitlari.
8.Ularga bo‘lgan asosiy talabalar.
9.Ulardan foydalanish tartib qoidalari.

2.

Joyda gorizontal va vertikal burchaklar
o`lchanadi. Gorizontal burchak o`lchash
jarayonini misol tariqasida ko`rib chiqamiz
Joyda A, B, C nuqtalari
berilgan deylik. A nuqtadan
P tekislik o`tkazamiz. B, C
nuqtalarini P tekislikka
proyeksiyalaymiz. Shunda
Ab va Ac chiziqlari hosil
bo`ladi.
Ab va Ac chiziqlari va AAI
tik chizig`idan o`tuvchi M va
N vertikal tekisliklarini
o`tkazamiz.

3.

Demak A nuqtadan chiqqan ikkita yo`nalish
AB va AC ning gorizontal P tekisligi dagi
proyeksiyalari Ab va Ac orasida hosil bo`lgan
burchak, ya`ni; β – gorizontal burchak bo`lib
hisoblanadi.
Joyda
gorizontal
va
vertikal
burchaklarini o`lchashda ishlatiladigan asbobga
teodolit deyiladi. Teodolit nuqtaga shtativ va
shovunli vilka yordamida o’rnatiladi. Teodolitning
to`g`ri
o`rnatilganligi
adilak
yordamida
tekshiriladi. Teodolit bilan vertikal burchaklar
ham o`lchanishi mumkin. Vertikal burchak –
qiyalik burchagi ham deb ataladi. Masalan AB
bilan Ab orasidagi α1 va α2 – qiyalik
burchaklaridir

4.

Teodolitlar yasalishiga ko`ra oddiy va
takroriy bo`ladi.
Limb doirasi aylanmaydigan teodolit –
oddiy teodolit deyiladi.
Limb doirasi aylanadigan teodolitga –
takroriy teodolit deyiladi.
Teodalitlar aniqligi, vazifasi va uning
doirasini yasash uchun ishlatilgan materiali
hamda konstruktiv xususiyatlariga ko`ra bir –
biridan farq qiladi.
Teodalit metall limbli va shisha limbli
(optikaviy) bo`ladi.

5.

1965 yil 1 yanvardan boshlab
mamlakatimizda davlat standarti GOST
10529–63 bo`yicha burchak o`lchash
doiralari shishadan yasalgan optikaviy
teodolitlar ishlab chiqarilmoqda.
Davlat standartiga binoan teodolitlar
aniqligiga ko`ra uch guruhga bo`linadi.
1.Yuqori aniqlikdagi teodolitlar –T05, T1.
2.Aniq teodolitlar – T2, T5.
3.Texnikaviy – T 15, T30.

6.

Teodolit
shifri
oldidagi
son
uning
modifikatsiyasini,
ortidagilari
esa
uning
sekundlarda ifodalangan aniqligini, П to’g’ri
tasvirli, Э – elektronli ekanligini bildiradi.
Injenerlik ishlarida asosan texnik teodolitlar
qo’llaniladi.
T05, T1, T2 va hokazo teodolitlarning shifri
bo`lib, T dan keyingi raqamlar gorizontal burchak
o`lchash o`rta kvadratik xatosini ko`rsatadi.
Masalan, T10 teodoliti bilan gorizontal burchaklar
±10 sekundgacha o`rta kvadratik xato bilan, T2
bilan yesa ±2 sekundgacha o`rta kvadratik xato
bilan o`lchanadi.

7.

TT–5 teodolitida vint (4) ni
bo`shatib teodolit tagligi (1) ni tepa
(yuqori) qismidan ajratish mumkin.
Taglikni pastki qismida plastinkasimon
prujina (2) bo`lib, uning vtulkasi (3) ga
o`rnatgich vintini burab kiygizib, asbob
shtativga mahkamlanadi. Limb va
alidada mahkamlovchi (5) va (7), hamda
qaratuvchi (6) va (8) vintlariga ega.
Alidada ikkita vern`yerga ega, sanoqlar
lupalar (9) yordamida olinadi.
Asbobning aylanish o`qi silindrik
adilak (10) bo`yicha vertikal holatga
keltiriladi.
Ko`rish trubasini mahkamlovchi (11)
va qaratuvchi (12) vintlariga ega.
Mikrometr vint (13) yordamida vertikal
doira alidadasi ustiga o`rnatilgan silindrik
adilak o`qi gorizontal holga keltiriladi.
Truba tagligi ustiga vint (14) yordamida
bussol (15) mahkamlanadi.

8.

Optikaviy teodolitlarda ko`rish
trubasining
yonida
joylashgan
mikroskop yordamida gorizontal va
vertikal doiralardan sanoq olishga
moslashgan
optikaviy
sistemalar
qo`llaniladi.
Optikaviy teodolitlar ishlatish
uchun qulay bo`lib, kuzatuvchining
ishini ancha osonlashtiradi.

9.

2T30П
teodolitining
oldi
tomonidan
ko’rinishi
1–markazlashtirish
uchun
darcha,
2–mikroskop
okulyari,
3–mikroskopni
yoritish ko’zgusi, 4–bussolni
o’rnatish
joyi,
5–ko’rish
trubasini mahkamlash vinti,
6–vizir o’qi, 7–kremal’yera,
8–ko’rish
trubasining
okulyari,
9–trubani
yo’naltirish
vinti,
10–
alidadani yo’naltirish vinti,
11–taglik, 12–ko’targich vinti,
13–g’ilof qulfining ini

10.

2T30П teodolitining
orqa tomonidan
ko’rinishi
14–teodolit
asosi,
15–limbning
yo’naltirish
vinti,
16–adilakni sozlash
vinti, 17–ustun, 18–
ipli
truba
ob’yektivi,
19–
mikroskopni
yoritish
uchun
darcha

11.

б) oriyentirlash bussoli
в) trubaning ko’rish maydoni

12.

1–kallak
2–
o’rnatkich vint,
3–oyoq,
4–uch
oyoq, 5–ko’tarish
kamari,
6–
tayanch,
7–
cheklagich,
8–
qisish bloki
Shtativ

13.

Teodolitning o`rnatish qismlariga quyidagi ish
qurollari kiradi.
Shtativ – metal yoki yog`chdan yasalgan qurol
hisoblanib, u yerdan bir muncha kutarilib,
ishlash uchun qulaylik to`g`diradi.
Shovun – oddiy va optik boladi. Oddiy shovun –
og`irligi 100 – 150 gramm keladigan uchli metall
qadoqtoshdan iborat.
Taglik – teodolitning ish qismini shtativga
birlashtiradi.
Adilak – geodezik asboblarning o`qlarini
gorizontal yoki vertilal holatiga keltirish hamda
ish jarayonida asbobning holatini kuzatish uchun
xizmat qiladi. Adilaklar bo`lishi mumkin
silindrik va doiraviy

14.

Teodolitning ishchi qismlariga quyidagi
yelementlar kiradi.
Limb – metall yoki shishadan yasaladi. Limb
doira shaklida bo`lib, teng qilib shtrixlarga
bo`linadi. Limb bo`laklarining har biri 10, 5
yoki 1 gradus qiymati soat mili yo`nalishi
bo`yicha 0 dan 360 gradus gacha raqamlar
bilan belgilangan bo`ladi.
Sanoq olish moslamalari - Texnik teodolitlarda
limb bo’laklari har 1 gradusdan yoziladi,
limbdan olinayotgan sanoqlar shtrixli yoki
shkalali mikroskopdan olinadi.

15.

Limb

16.

2T30П optik
teodolit shtrixli
mikroskopining
ko’rish maydoni
Ko’rish maydonining “В”
harfi bilan belgilangan
yuqori qismida vertikal
doira shtrixi, “Г” harfi
bilan belgilangan pastki
qismida esa gorizontal
doira shtrixi ko’rsatilgan,
yozilgan shtrixlar orasi 10
minutli oltita bo’lakka
bo’lingan. Ular orasidagi
shtrixlar bo’lgan daqiqalar
sanog’i
ko’z
bilan
chamalab olinadi.

17.

2T30П optik
teodolit shtrixli
mikroskopining
ko’rish maydoni
2T30П
teodolitlarida
gorizontal
va
vertikal
doiralarining
limb
bo’laklari 1gradusga teng.
Limb bo’lagi qismi uzunligi
limb bir bo’lagiga teng
bo’lgan 60 minutli shkala
yordamida olinadi. Shkala
12 bo’lakka bo’lingani
uchun uning har bir bo’lagi
5minutli. Bo’lak qiymati
ko’zda chamalab 0,5minutli
aniqlik bilan baholanadi.

18.

2T30П teodoliti vertikal
doirasining shkalasi ikki
qator raqamlarga ega.
Yuqori qatordagi raqamlar
musbat bo’ladi. Sanoqlar
noldan (chapdan o’ngga)
ortib
boradi.
Pastki
vertikal
doira qatordagi bo’laklar manfiy
ishorali bo’ladi. Agar sanoq
limbidagi sanoq
– 1°23 minut
musbat ishorali bo’lib limb
shtrixidan
olinsa,
gorizontal doiradagi yuqoridagi
shkaladan
sanoq 25°17 minut
foydalaniladi

19.

Adilaklar. Geodezik asboblar o’qi va
tekisliklarini gorizontal yoki vertikal
holatga keltirish uchun silindrik va
doiraviy adilaklar bilan ta’minlanadi.
Silindrik adilak ichi silliq, sirti
ma’lum radiusli yoy shaklidagi shisha
naychali ampuladan idorat. Uning ichiga
qizdirilgan spirt yoki oltingugurt efiri
to’ldiriladi va teshiklari kavsharlanadi.
Suyuqlik sovugach, adilak pufakchasi hosil
bo’ladi.

20.

a) silindrik
b) doiraviy
1–ampula, 2–ampula g’ilofi,
3–suyuqlik, 4–adilak pufakchasi, 5–sozlash vinti

21. Konstruksiyasi bo‘yicha hozirgi teodolitlarni sanoq olish moslamasiga qarab ikkita katta guruxlarga: optik sanoq olish

moslamasiga ega teodolitlarga va elektron
teodolitlarga bo‘linadi. Amaldagi standart
bo‘yicha teodolitning har bir tipiga ularni
o‘lchash aniqligiga bog‘liq holda maxsus shifr
beriladi, bu shifr «T» xarfidan (teodolit) va
labaratoriya sharoitida burchak o‘lchashni o‘rta
kvadratik xatosi chegarasini belgilovchi
raqamlardan tashkil topadi. Masalan, T1 bir
sekund aniqlikdagi teodolit
hisoblanadi.

22. Davlat geodezik tarmoqlarini qurishda burchak o‘lchash ishlari turli fizik-geografik va iqlimiy sharoitlarda: issiq cho‘l va

qumlik
hududlarda, tog‘ oldi va baland tog‘ hududlarda,
xavo
haroratini
keskin
tebranishlarda
(+50
dan
–200С)
bajariladi.
Har bir asbobni bunday sharoitlarda uzoq yillar
davomida foydalanish, kam mehnat va vaqt sarflab
yuqori aniqlikdagi o‘lchash natijalariga erishish
burchak o‘lchash asboblarini ishlab chiqishda
maxsus talablarni hisobga olish va ularni
ta’minlashni
talab
etadi.

23. Bu talablardan eng asosiylari quyidagilar: - turli fizik-geografik va iqlimiy sharoitlarda bajarilgan o‘lchashlardan yuqori

aniqlikda va kam
o‘zgaruvchan
natijalarni
olish;
- qiyin ekspiditsiya sharoitlarida va uzoq vaqt
davomida foydalanishda teodolit asbobini ishchi
holatda
bo‘lishini
ta’minlash;
- asbobni kichik hajmli va yengil bo‘lishi bilan
birga uni o‘lchash jarayonida turg‘unligini,
qismlarini oddiy va ishonchli bo‘lishini hamda
ishlashda
qulayligini
ta’minlash.

24. Asosiy geodezik ishlarni bajaruvchi mutahassislar teodolitlar tuzilishini mukammal bilishi, ularni tadqiq qila olishi, asbob

doimiy
qiymatlarni yuqori aniqlikda aniqlay olishi (adilak
bo‘lak qiymatini, mikrometr bo‘lak qiymatini va
h.k), punktda ishlash paytida teodolitni sozlashni
bilishi va asbob xatolarini o‘lchash natijalariga
ta’sirini hisobga ola bilishi kerak. Yuqori
aniqlikdagi teodolit murakkab sistema bo‘lib
metall va optik qismlari ichki zo‘riqish yoki
kengayishi natijasida deformatsiyaga uchraydi.
Deformatsiya esa burchak o‘lchash natijalarida
xatoliklarga olib keladi.

25.

Кўтариш винтининг деформацияси туфайли теодолит
таглигининг азимутал силжиши

26.

E’TIBORINGIZ UCHUN
RAHMAT