№23_ІХ‒ХІІІ_ҒАСЫРЛАРДАҒЫ_ҚАЗАҚСТАН_МӘДЕНИЕТІ

1.

Қазақстан тарихы
ІХ‒ХІІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН МӘДЕНИЕТІ

2.

Сабақтың мазмұны:
1
2
Орта ғасырлық
мәдениет
Ғалымдар

3.

Қалалардың саны
• Ерте орта ғасырда – Оңтүстік Қазақстанда 30
қаланың, кейінгі зерттеулер бойынша 37 қаланың орны
табылған.
• Ортағасырлық деректерде Алғашқы кезеңде 6 қала,
соңғы кезде 33-ке жетті.
• Х-ХІІ ғасырларда отырықшылық мәдениет дамып,
қалалар саны көбейді.
• X-XII ғасырларда қала халқы VIII-IX ғасырлармен
салыстырғандағы 20-30 есеге өскен.

4.

Қалалар топтасқан аймақтары
• Оңтүстік Қазақстанның қала аймақтары:
• Кенже аймағы – Арыстың орта ағысы,
орталығы Осбаникет қаласы.
• Фараб аймағы – Арыстың Сырдарияға құяр жері,
орталығы Отырар қаласы.
• Шауғар (Йасы) аймағы – Қарнақ, Қарашық, Шур
(Сури), Шағылжан қалалары.
• Қалалық отырықшылық мәдениеттің аймағы: Жетісу
• Оңтүстік-батыс Жетісудан 36 қала
табылды. Орталығы – Тараз қаласы.
• Солтүстік-шығыс Жетісудан 70 қала қала
табылды. Орталығы – Лабан, Алматы, Талхир
қалалары

5.

Қалалардың көлемі, жағынан бөлінуі
1. 30 га асатын қалалар: Испиджаб, Отырар,
Сауран, Тараз, Баласағұн
2. 10 га– 30 га дейінгі қалалар: Бурух, Хурлуг
3. 10 га жетпейтін қалалар: Алмалық, Лавар,
Қапал, Ақтам, Арасан

6.

Қалалар дамуының өзіне тән ерекшелігі
• Қазақстанның орталық және шығыс аймақтарында
Х-ХІІ ғасырларда отырықшылық мәдениеті
дамыды.
• Х‒ХІІ ғасырларда Ұлытау өңіріндегі ортағасырлық
қалалар: Басқамыр, Аяққамыр.
• Х‒ХІІ ғасырларда Кеңгір өзенінің
бойындағы ортағасырлық қалалар: Сарайлы,
Торайлы.
• Ресейдің Черингов қорғандарынан табылған
бұйымдар X ғасырға жатады

7.

Қала құры лы сы ндағы
өзгерістер

8.

Ислам діні
• Х‒ХІІ ғасырларда Қазақстанда Ислам дінінің таралуына
байланысты күмбезделген мешіттер мен шығыс
моншалары салынды.
• Құйрықтөбе қаласынан ертетегі мешіттің орыны
табылды.
• Х‒ХI ғасырларларда Жетісуда Боран мұнарасы
салынды.
• X ғасырға қарай Қазақстан аумағында мұсылмандық
бейнелеу өнері қалыптасты
• Ибн Сина: моншада «Бірқалыпты температура,
самалдай жарық, шешініп киінуге араналған кең бөлме,
қабырғасында көркем салынған суреттер болуы тиіс»,деп жазған
• Қола айналарда: «Кімде-кім Аллаға сенсе, оған қауіп
жоқ» деген жазба кездеседі

9.

Кесенелер
• X‒XII ғасырлардағы Тараз қаласының (18 шақырым)
сәулет өнері: Бабаджа-қатын, Айша-бибі кесенелері.
Бабаджа қатын кесенесі Х‒ХІ ғасырларда салынды.
Айша-бибі кесенесі ХІ‒ХІІ ғасырларда салынды.
Отырар қаласынандағы екі шығыс моншалары ХІ‒ХІІ
ғасырларға жатады.
ХХ ғасырдың 60-жылдарына дейін жұмыс істеген шығыс
моншасы орналасқан қала: Түркістан
Шығыс моншасы үлгісіндегі «Арасан» моншасы Алматы
қаласында салынған.

10.

Тұрғы н үйлер құрлы сы
• XI–XII ғасырларға жататын «қоржын үй» табылған
қала: Құйрықтөбе.
• Қоржын үй – оң жақ пен сол жаққа бөлектеніп, тартылған
үші (қоржын) бөлмелі бір-бірімен байланысқан тас үй.
• ХІІ ғасырда қалаларда қолданылған қалдық суды сыртқа
шығаратын құбыр: ташнау
• Қаратаудың солтүстігіндегі Баба-Ата қазбаларынан су
құбырлары табылған.
• Терракота – ХІ–ХІІ ғасырларда ғимараттарды сәндеу үшін
қолданылатын оюланған кірпіш.
• ХІ ғасырағы сәулет өнерінде оюлы және жылтыратылған
кірпіштер қолданылды.
• Арыстан бейнесіндегі терракоталық тақталар табылды:
Қызылөзен қаласынан
• Бор тасты күйдіріп алынатын құрылыс материалы: Ғаныш
• Қазбаларға қарағанда X-XIII ғасырларға жататын Қазақстан
аумағында 30-ға жуық түрі өңделген кірпіштер табылды.

11.

Қолөнер, сауда және
шаруашы лықты ң дамуы

12.

Шы ны -әйнек жасау
Х–ХІІ ғасырлардағы қалалардан әйнек тәрізді сырмен
(бояумен) боялған ыдыстар табылды. Ондай ыдыстар
ешбір химиялық өзгеріске ұшырамай сол алғашқы түсін
сақтап қалған.
IX ғасырда Қазақстан аумағында шыны бұйымдарының
жаппай өңделе бастады.
Х–ХІІ ғасырларда Қазақстанда шыныдан (әйнек)
бұйымдар жасаған.
X-XII ғасырларда Қазақстан аумағында шыны
бұйымдарының жаппай таралған уақыты.
X ғасырдағы Йасы, Отырар, Тараз қалаларынан шыны
ыдыстар табылды.
Х–ХІ ғасырлардағы Отырар, Тараз қалаларында әйнек
жасау кәсібі дамыды.

13.

Зергерлік
Орта ғасырда зергерлік және сүйек ұқсату
өнерлері дамыды.
Орта ғасырда мүйізден жасалған әшекейлер көптеп
кездесті.
Сүйектен жасалған түйреуіштер мен шахмат
тастары Талғар қаласынан табылды.
Сүйектен жасалған қалалақшалар Құйрықтөбеден
табылды.
Алматы қаласының оңтүстік-батысындағы түрік
дәуірінің зиратынан сүйекпен қаптап жасалған
садақ табылды.
Ортағасырлық Қазақстанда мата сататын керуен
сарайларының бөлмелері тимдер деп аталды.

14.

Теңге соғу
• Алтын теңге – динар деп аталады.
• Күміс теңге - дирхем деп аталады.
• Мыс теңге - фельс деп аталады.
• 1210 және 1217‒1218 жылдары Хорезм шахы
Мұхамед Текеш Отырарда теңге соқтырды
• ХІ ғасырда Тараз бен Испиджабтан күміс дирхемдер
шығарылды.
• Отырарда мыстан жасалған ұсақ тиындар фельстер
деп аталды.
• ХІІІ ғасырдың ортасында Отырар Қазақстан мен Орта
Азияда теңгенің үш түрін (динар, дирхем, фельс)
шығарған жалғыз қала.

15.

Теңге соғу
• Әл –Макдиси: «Шаштан басқа елдерге сүйекпен
қаптап, күміс жалатқан ерлер, жебе салатын
қорамсақтар, шатырлар шығарылса, ал мұнда
түріктердің былғарысы, бағалы терілері әкелінген».
• М.Карамзин: «Бұхара мен Қыпшақ өздерінің күміс және
мыс теңгелері болды. Алғашқысы «танга», ал мыс
ақшаны «пула» деп атады. Осыған орай ресейліктер
өздерінің күміс ақшаларын «танга», ал мыс ақшаны
«пула» деп атады».
• X-XIII ғасырларда Испиджаб, Отырар және т.б
қалаларда теңге сарайлары жұмыс істеді.
• X-XI ғасырдың соңында дирхемдердің сыртын
күміспен жалатып, мыстан соға бастады.

16.

Егіншілік
• X‒XII ғасырларда Сырдария, Шу, Талас өзендерінің
бойындағы қалаларда егіншілік дамыды.
• Х–ХІІ ғасырларда Отырар аймағындағы егіндік
жерлердің 60–70%-ы игерілді.
• XIV ғасырдың аяғы‒XV ғасырдың басында Шу
аңғарында 700 мың шаршы метр жер өңделген.

17.

Діни мәдениет

18.

Басқа діндер
• Адамдардың шығу тегін аңмен байланыстыратын нанымсенім: Тотемизм
• Оғыздардың тотемы: Қой
• Түрлі күштерден үй ішін қорғаушы рөлін атқарды: Фарын.
• Орта ғасырда(қырғыз халқында) отқа табыну қасиеті
байланысты: «қасиетті Ұмай анамен».
• Діни наным дәстүрлері кең тараған аймақ: Жетісу.
• Орта Азияда будда дінің (манихейлік)
таратқандар: соғдылар.
• Орта ғасырдағы Оңтүстік Қазақстанда буддизм таралды.
• Христиандық крестің таңбасындағы кірпіштен салынған
шарап ашытатын орын Ақтөбе қаласынан табылды.

19.

Ислам діні
• Орта Азия мен Қазақстанда арабтардың келуімен
ислам діні тарады.
• 633 жылы «Дін үшін соғыс» ұранымен арабтар көрші
елдерге жорықтар жасады.
• Қарахан билеушісі Мұса Боғра исламды алғаш рет
мемлекеттік дін етіп жариялады: 960 жылы
• Х ғасырда Оңтүстік Қазақстанда ислам діні тарады.
• Х ғасырдағы Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларында
мешіттердің салынғанын жазды: Әл-Макдиси.
• Махмұл Қашғари «Түрік тілдерінің сөздігі» еңбегін
жазуда түрік тілдерін өзара салыстыра зерттеушілердің
көшбасшысы болды деген пікірді айтқан: Н.А.Баскаков.
• Орыс ғалымы А.Н.Кононов айтуы бойынша М.Қашғари
өз еңбегін жауздағы басты мақсаты: түрік тілдерінің
мәртебесін көтеру, оның араб тілінен ешбір кем
түспейтінін дәлелдеу.

20.

Ғы лы м мен білім
ХІІ ғасырлар түркі мәдениетінің «алтын ғасыры» деп
аталады.
Қазақ жерінде ғылым білім салаларының дамуына ықпал
еткен дін: ислам.
Х ғасырдан бастап Қазақстанда әдеби және ғылыми
шығармалар жазылған тіл: араб.
VІІ-ІХ ғасырда ауыз әдебиеті өркендеді
Х ғасырда жазба әдебиеттің негізі қаланды
Қыпшақтардың арасынан шыққан мұсылман ғұлама:
Хисамаддин әл-Сығанақи

21.

22.

Әбу Наср Әл-Фараби
870 – 950 жы лдары

23.

Әбу Наср Әл-Фараби (870 – 950 жж.)
• Аристотельден кейінгі «әлемнің екінші ұстазы»
• Аристотельдің «Органон» ілімін жинап, ретке келтірді.
• Әл-Фараби ғылымдарды теориялық (логика,математика)
және практикалық (этика,саясат) деп екіге бөлді.
Отырар қаласынынң ықпалында болған Уасиджде (Оқсыз)
әскербасының отбасында дүниеге келген.
Қыпшақ тілінде білім алып, араб тілінде еңбектер жазған.
160-қа жуық трактаттардың авторы.
«Ғылымы жоқ елдің болашағы бұлыңғыр»
«Ғылым үйренуге кіріспекші кісі … тәрбиелі, адамгершілігі
мол, адал, қулық-сұмдықтан және басқа жағымсыз мінезден
аулақ болуы қажет»

24.

Әбу Наср Әл-Фараби (870 – 950 жж.)
• Еңбектері: еңбектері: «Қайырымды қала тұрғындарының
көзқарастары» , « Кемеңгерлік меруерттері» , «Бақытқа
жету» », «Ғылымдар тізбегі», «Музыканың ұлы кітабы»,
«Бақытқа жол сілтеу», «Азаматтық саясат», «Поэзия
өнері туралы», «Риторика» т.б. , «Шұбар айғыр» күйі
Ақжан Машани: «Орта ғасырдың басында-ақ әл-Фараби
Платон, Аристотель және басқа да антикалық
ғалымдарды зерделеген ғұлама… Әл-Бируни, Авиценна
және басқасы оны өзіне ұстаз тұтқан».
Ұлы ғалым Дамаск қаласында өмірден өтеді, сонда
жерленген. 2020 жылы елімізде ЮНЕСКО-ның шешімімен
әл-Фарабидің 1150 жылдығы атап өтілді. Ғұламаның
суреті ұлттық теңгемізде бейнеленген.

25.

Әбу Райхан әл-Бируни
973-1050 жы лдары

26.

Әбу Райхан әл-Бируни (973-1050 жж)
• Энциклопедист-ғалым
• 27 жасында «Өткен буындардың ескерткіштері» атты
еңбегін жазды.
150-ден астам еңбек жазды
еңбектері: « Бұрынғы ұрпақтар ескерткіші», «Асыл
тастар». «Масғұд кестелері» кітабында жыл санау жүйесі
туралы айтылады. Онда алғаш рет тригонометрияның
негіздері, астрономия мәселелері қарастырылған.
Бируни дүниенің геоцентрлік жүйесі бойынша
Коперниктен 500 жыл бұрын, денелердің жерге
тартылысын Галлилей мен Ньютоннан 600 жыл бұрын
айтқан
Әлем ғалымдары ХІ ғасырды «Әбу Райхан Бируни
ғасыры» деп атады.

27.

Махмұд Қашғари 1030 – 1090
жы лдары
Түрік тілдес тайпалардың бір-біріне жақындығын
зерттеген белгілі ғұлама, түркі тілдес халықтардың
тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы және тілі туралы жазған
орта ғасырлық энциклопедист ғалым
Туған жері: Қашғариядағы Барысхан қаласы
Баласағұн қаласында еңбек еткен

28.

Махмұд Қашғари (1030 – 1090 жж)
«Түрік тілдерінің сөздігі» («Диуани луғат ат-түрк») . ХІ
ғасырдағы түркі әдебиетінің жазу тілінің үлгілері көрініс
тапты. Түрік тайпалары сөздерінің жиынтығы болып
табылатын еңбек. Түрік тілдес тайпалардың тілі, тарихы,
этнографиясы, ауыз әдебиеті жайлы көптеген мағлұмат
беретін еңбек
Махмұд Қашғари «Түрік тілдерінің сөздігі» еңбегін
жазуда түрік тілдерін өзара салыстыра зерттеушілердің
көшбасшысы болды деген пікірді айтқан : Н.А.Баскаков.
Орыс ғалымы А.Н.Кононов айтуы бойынша М.Қашғаридің
өз еңбегін жазудағы басты мақсаты: түрік тілінің
мәртебесін көтеру, оның араб тілінен ешбір кем
түспейтіндігін дәлелдеу.

29.

Махмұд Қашғари 1030 – 1090
жы лдары

30.

Махмұд Қашғари
1030–1090 жы лдары
• Түрік тілдес тайпалардың бір-біріне жақындығын зерттеген
белгілі ғұлама, түркі тілдес халықтардың тұрмыс-тіршілігі,
әдет-ғұрпы және тілі туралы жазған орта ғасырлық
энциклопедист ғалым
• Туған жері: Қашғариядағы Барысхан қаласы
• Баласағұн қаласында еңбек еткен
• 3 кітаптан тұратын «Түрік тілдерінің сөздігі» («Диуани
луғат ат-түрк») авторы. ХІ ғасырдағы түркі әдебиетінің жазу
тілінің үлгілері көрініс тапты. Түрік тайпалары сөздерінің
жиынтығы болып табылатын еңбек. Түрік тілдес
тайпалардың тілі, тарихы, этнографиясы, ауыз әдебиеті
жайлы көптеген мағлұмат беретін еңбек
• «Мен – түркі боламын», түркі тілі – «ең ашық-айқын әрі тура
– түзу тіл».
• «Диуани лұғат ат-түрк» еңбегінде кездесетін тайпалар:
• Солтүстік топ тайплары: бедженек, қыпшақ, имек,
башқұрт, басмыл, қай, ибақу, татар, қырғыз.
• Оңтүстік топ тайпалары: шығыл, тухси, яғыма, игрок,
жамұқ, жұмыл, таңғұт, хитай

31.

Махмұд Қашғари
1030–1090 жы лдары
• Автор өзінің шығармасында: «Түрік, түрікмен, оғыз, жікіл,
яғма, қырғыз тайпалары сөздерінің мағынасын анықтап
шығып, қажетіме жараттым. Олардың әрбірінің тілі менің
көкейіме ұялап, берік сақталып қалды», «Ауырлықта ерікжігер танытып, шыдамды бол».
• М.Қашғари «Түрік тілдерінің сөздігі» еңбегін жазуда түрік
тілдерін
өзара
салыстыра
зерттеушілердің
көшбасшысы болды деген пікірді айтқан : Н.А.Баскаков.
• Орыс ғалымы А.Н.Кононов айтуы бойынша М.Қашғаридің өз
еңбегін жазудағы басты мақсаты: түрік тілінің мәртебесін
көтеру, оның араб тілінен ешбір кем түспейтіндігін дәлелдеу.
• «Диуани луғат ат-түрк» хижра есебімен 464 жылдың
бесінші айының алғашқы күні (қазіргі 1072 жылдың 25
қаңтарында) жазыла бастаған, 466 жылдың алтыншы
айының 10 күні (1074 жылдың 10 ақпаны) аяқталған.
Осыдан екі ғасыр өткен соң 1266 жылдың тамыз айында
«Диуани луғат ат-түркті» түпнұсқасынан бір сириялық кісі
көшіріп алады

32.

Жүсіп Баласағұни
1021–1075 жы лдары

33.

Жүсіп Баласағұни (1021–1075жж)
• Баласағұн қаласында дүниеге келген.
• Түрік тілінде жазылған еңбегі: «Құт негізі – білік»
(«Құтадғу білік»)
ХІ ғасырда ақсүйектер әдебиетінің негізін салған.
«Сөздің көркі – мақал», «Жастығымда бейнет бер,
Қартайғанда дәулет бер», «Игіліктің барлығы –
ғылымда, ал ұлылық – танымда» деген қазақ мақалмәтелі еңбекте кездеседі.
Ж.Баласағұни еңбегін Баласағұнда бастап, Қашғар
қаласында аяқтады.
Ж. Баласағұни «Құтадғу білік» еңбегін Сүлеймен
Арслан ханға сыйға тартқаны үшін алған
лауазымы: Ұлы хас – хажип.
«Құтадғу білікте» түрік тілдес халықтардың тарихы
мен қоғамдық саяси өмірі, әдет-ғұрып, нанымсенімдері туралы мағлұматтар кездеседі.

34.

Жүсіп Баласағұни (1021–1075жж)
• Ғұлама «Арабша, тәжікше кітаптар көп. Ал бұл –
біздің тіліміздегі тұңғыш даналық жинақ» деп
еңбектің тарихи маңыздылығын атап көрсетеді»
«Құтадғу білік- әңгіме-аңыз ретінде баяндалатын
даналық сөз, өсиет, ғибрат. Дастан оқиғасы ХІ ғасырда
Ыстықкөл, Жетісу, Қашғар өлкесінде болған шындыққа
байланысты өрбітіледі. Онда жеке адамның өзін
қоғамда, үй ішінде қалай ұстай білу керектігінен бастап,
хандар мен бектердің өз қарамағындағы әрбір қоғамдық
топтарға қалай қарауға тиіс екендігі жөнінде көптеген
мәселелер қамтылады. Идеясы жағынан дастан
имандылық, ізгілік рухында жазылған еңбек. Бірақ
автордың негізгі мақсаты Қарахан мемлекетін нығайту,
оның даңқын зорайту еді. Өзінің әдептілік пинциптері
жағынан ол ортаазиялық әдет өлшемдерін негізге
алады. Дастанның мазмұны түсінікті, құрылысы
қарапайым»
-ХІІІ ғасырда Марверуди: «Түркілерде жазу болды:
олар сиқыршылық құпиясын және аспан денелерін
білді. Балаларын сауаттылыққа үйретті».

35.

Ахмет Иүгінеки

36.

Ахмет Иүгінеки
Жазба әдебиеттің көрнекті өкілі, Қарахан мемлекетінің
кезінде даңқы шыққан, көзінің тірі кезінде-ақ «ақындардың
ақыны, даналардың көшбасшысы» деп атанған ақын
түрік тілінде жазған кітабы: «Ақиқат сыйы».
Халықты инабатты болуға, адал өмір сүріп, арамдықтан
аулақ болуға шақырған Қарахан халқына түсінікті түрік
тілінде жазылған дастан.

37.

Қожа Ахмет Йасауи
1103-1167 жы лдары

38.

Қожа Ахмет Йасауи
1103-1167 жы лдары
Орта ғасырлық ақын, исламның сопылық бағытының
негізін салушы.
Исламдағы «түркі» танымы жолының негізін қалаушы
Сайрам қаласында дүниеге келген.
Әкесі Ибраһим – атақты ғұлама. Шешесі – Мұса
шайқының қызы Айша (Қарашаш). Әпкесі ГауһарШаһназдың тәрбиесінде өскен.
Ұстазы – Арыстан баб
Бұхара қаласында діни білім алуына көмектескен ғұлама
Жүсіп Хамадани.
«Ғылымдардың жүктемесі туралы сөз» трактаттың
авторы
Түрік тілінде араб әліпбиімен жазылған еңбегі: «Диуан-и
хикмет» немесе «Даналық кітабы»
ХІХ ғасырға дейін медреселерде оқытылған.
«Сауаты жоқты құдай қаламайды».
«Арыстан бабтың сөздері қасиетті – оны тыңдаңдар, бұл
сөздерде екіжүзділік, өтірік, пайдакүнемдік сыналады және
онда адамгершілік тұрғыда жетілу бар» деп ой айтқан

39.

Сүлеймен Бақы рғани
1103-1186 жы лдары
Ахмет Йасауидің
шәкірті, ислам дінін
уағыздаушы, Хакім
ата атанған
ортағасырлық ақын.
Еңбегі: «Ақыр заман».
ХІХ ғасырға дейін
медреселерде
оқытылған

40.

Әли ақы н
ХІІІ ғасы рда
ХШ ғасырдың басында
Оңтүстік Қазақстанда
мұсылман дінінің кең түрде
етек жая бастауына
байланысты жарық
көрген «Жүсіп-Зылиқа» атты
поэманың авторы
Поэма махаббаттағы
адалдықты жырлаған, діни
сарында жазылған.

41.

Түркі мәдениетінің Еуропа және
Азия халықтары ны ң
мәдениетіне ықпал етуі

42.

• Түркілер әлемдік өркениетке өз үлесін қосты.Түркілер
жоғары экономикалық, саяси және мәдени дамуға жетті
Орта ғасырларда Еуропа кеңістігіне мәдени
жетістіктердің тез таралуына арғы түркілер (ғұндар) мен
түркі-моңғол тайпаларының қоныс аударуы ықпал етті.
Еуразияның әр бөлігінде жергілікті және сырттан келген
халықтың араласуы жүрді. Түркі халықтарының ықпал
етуі барысында жаңа этнос пайда болды:
Бұлғар халқы- Дунайдың төменгі сағаларына түркібұлғарлар келіп, түркі хандарының билігін орнатты. Бүкіл
тұрғында «болгар» (бұлғар) атауын алды, бірақ соғын
қарамастан славяндық негіз сақталды.
Қазіргі венгрлер мен шығысеуропалық этностар
шамамен осылай қалыптасты

43.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!
Сабақ аяқталды,
Келесі жүздескенше!