№77_Қазақстан_азамат_соғысы_мен_шетел_интервнциясы_қарсаңында

1.

Қазақстан тарихы
Қазақстан Азамат соғысы мен
Шетел интервенциясы
Таунар Ұлан

2.

Сабақтың мазмұны:
1
3
Азамат соғысының
басталуы
Әскери коммунизм
2
4
Партизан шайқастары
Аштық

3.

Терминдер
Интервенция - бір елдің территориясына
бірнеше мемлекеттердің заңсыз басып кіруі.
Азамат соғысы- мемлекет ішінде билік үшін
сол ел азаматтарының өзара соғысы.
Ақгвардияшылар – (меньшевиктер)
және патша үкіметін қолдаушылар.
Қызылгвардияшылар- (большевиктер) Кеңес
үкіметін құрушылар.
Уақытша

4.

Интервенция Бір елдің территориясына бірнеше
мемлекеттердің заңсыз басып кіруі
АҚШ, Англия, Германия, Франция, Жапония

5.

Интервенттердің негізгі мақсаты
Большевизмді қоршауға алып, жою.
Антанта және АҚШ Бірінші дүниежүзілік соғысты
соза түріп, Россияны әлсіретуді көздеді.
Кеңес үкіметінен монополистердің патша үкіметіне
және уақытша үкіметке берген қарыздарын
қайтаруды мақсат етті.
Кеңес үкіметі тәркілеген шетел капиталистерінің
фабрика- заводтарын қайтаруды ойластырды.
Шетел империалистік мемлекеттер Орта Азия мен
Қазақстанда экспанация жасау әрекеті де көздеді.

6.

1918 жылы наурыз ағылшын, француз, американ
әскерлері Мурманскіге, Архангельскіге
енгізілді.
1918 ж. Сәуір Қиыр Шығыста Жапон интервенциясы
басталды.Күзде жапондықтар бүкіл Қиыр Шығысты
жаулап алды.

7.

1918 жылы Герман империалистері Украинаны
басып, Дондағы Ростовты, Таганрогты жаулап,
Қырым мен Грузияға енді.
Түркия Арменияны, Әзербайжанның көп бөлігін
басып алды, ал ағылшындар Орта Азияны жаулауға
әрекеттенді

8.

Чехословак корпусының бүлігі
1918 жылы мамыр Интервенттер Россияға басып
кіргеннен бастап ақ гвардияшыларды одақтасты.
Ресми азамат соғысы басталды.
1918 жылы 25 мамыр-Чехословак бүлігі:
Бірінші дүниежүзілік соғыста қолға түскен 45
мыңдай соғыс тұтқындарынан құралған, Еділ
бойы, Орал және Сібір жерінде орналасқан
корпусы бүлік шығарды.
Азамат соғысының бастауында үлкен рөл
атқарып, Ресейдің басқа аймақтарындағы
большевиктерге қарсы күштерді қозғалысқа
келтірді.

9.

• 1918 жылы 27 мамыр Челябі бүлігі.
• 1918 жылы 31 мамыр Петропавл бүлігі.
• 1918 жылы маусым Бүлікшілер ішкі контрреволюциялық
күштерімен бірлесе отырып, Оралды және Қазақстанның –
Петропавл, Көкшетау,Ақмола, Қостанай, Атбасар, Семей
қалаларын басып алды.
1918 жылы тамызда Ағылшындар Иран мен Каспий сырты
облысына енгізілді.

10.

Қазақстан аумағына көшуі
• 1917 жылы қараша Орынбор - Қазақстанда пайда
болған Азамат соғысының ең алғашқы ошағы.
• 1918 жылы 29 наурыз Ақ гвардияшылар Орал
қаласын алды.
• Сәуірде оларға қарсы «ерекше армия» құрылды.
Кеңестердің Түркістан мен Қазақстанда
«Мұсылман бөлімдері» аталған әскери
бөлімдерінің құрылды.
• Бөкей Ордасында алғашқы кеңестік үлгілі қазақ
кавалеристік полкі құрылды.

11.

Атаман Дутовтың шабуылдары
• 1918 жылы маусым Атаман Дутов Орынборды басып
алды
Қазақ өлкесін Орталық Ресеймен байланыстыратын
Орынбор-Ташкент темір жолды кесіп тастады.
Дутовқа қарсы жетекшілік еткен комиссар П.
Кобозов болды.
Алашорда үкіметі Дутовпен, Колчак, Құрылтай
жиналысының Комитетімен («Комуч») бірге Кеңес
үкіметіне қарсы шықты.

12.

Қазақстан жеріндегі майдандар
1918 жылы жаз басты майдан – Шығыс майданы болды.
1918 жылы шілде Ақтөбе майданы құрылды.
1918 жылы шілде Жетісу майданы құрылды
Алаш әскері
• 1918 жылы тамыда Семей қаласында
атты әскер полкі ұйымдастырылды.
бірінші
Алаш
• Дутовқа қарсы барлық әскери қимылдарға жетекшілік
еткен төтенше комиссар П. Кобозов болды

13.

Генерал Колчак армиясы
• 1918 жылы қараша генерал Колчак армиясы
Жетісу бағытында операция бастады.
«Сібір армиясының» Екінші Жеке Дала корпусы
атаман Аненков дивизиясы Жетісуды шабуылдады.
Мақсаты Ташкентті басып алу
1918 жылдың соңы атаман Анненковтың
бұйрығымен Өскемен уездік Кеңесінің тұңғыш
төрағасы Яков Ушанов«Монғол» кемесінде
тірідей өртелген

14.

Қазақ әскери
басшылары
Ә.Жангелдин- Дала өлкесінің төтенше
комиссары
А.Иманов- Торғай уезінің әскери комиссары
Б.Қаратаев- қазақ атты әскер бригадасы саяси
бөлімінің меңгерушісі

15.

Ә. Жангелдиннің экспедициясы
• Жангелдин
Лениннің
тапсыруымен
Ақтөбе
майданына қару-жарақ пен оқ-дәрі жеткізу
экспедициясын басқарды.
1917 жылғы тамыз-қараша айларында Мәскеуден
Шалқар станциясына дейінгі 2 мың шақырым
жолды ерлікпен жүріп өтіп, алға қойған
мақсатын орындап шықты.
Экспедиция бағыты – Еділ – Астрахань - Каспий
теңізі - Бозашы түбегі - Шалқар станциясы.

16.

1919 жылы 22 қаңтар Орынбор азат етілді.
1919 жылы 26 қаңтар Орал қаласы жау шебінен
босатылды
1919 жылы көктем Антантаның Кеңес еліне қарсы
біріккен жорығы басталды

17.

Партизан соғысы

18.

Черкасск қорғанысы
1918 жылы маусым-1919 жылы қазан
Партизандар атаман Анненков тобына 13 ай бойы
тойтарыс берді
Тамызда Жетісу майданының қолбасшысы Л. П.
Емелев әскерлері көмекке келуге әрекет жасап,
сәтсіздікке ұшырады. Шайқас барысында Л. П.
Емелев ерлікпен қаза тапты
Қазан айында анненковшылар Черкасскіні алып,
1800 адамды қырып тастады.
Колчакшылардың Жетісуға шабуылы тоқтатылды;
Сібір контрреволюциясының Орта Азия
контрреволюциясымен бірігуіне жол берілмеді.

19.

20.

Мариновка қонысы
Партизан қозғалысының ең ірі орталығы Атбасар
уезінде орналасқан
Партизандар командирі - Н.М.Ирченко
1919 жылы көктемде партизандар колчакшыларға
қарсы шабуылдады. Мариновкаға қосымша жазалау
бөлімдері жіберіліп, партизандар шабуылы
тоқтатылды.

21.

• «Алтайдың қызыл тау қырандары» Семей облысын
ақ гвардияшылардан азат етуге құрамында 200
қазақ бар партизан полкі көмектесті.
Ақмола,Семей Азамат соғысы барысында ақ
гвардияшылармен күресте партизандық
қазғалысының ірі ошақтары

22.

Партизан басшылары
Өтеп Ыбырев -Кеңарал болысында партизан жұмысын ұйымдастырушы,
1916 жылғы ұлт- азаттық қозғалысқ қатысқан тұлға
Кәкімжан Саркин-Ой болысында партизан жұмысын басқарды
И.Эльбе–Қостанай уезінде астыртын жұмысты ұйымдастырған үш
революцияяға қатысушы, Қостанай төтенше комиссиясының төрағасы:
Мәскеудегі қарулы төңкерісіне қатысушы М.Г.Летунов, Қара теңіз әскери
бұрыңғы матросы Г.И.Муляр, Торғай депутаттар Кеңесінің мүшесі
К.М.Иноземцев, әскерден қайтқан А.Жиляев

23.

Қазақ өлкесіндегі
Майдандардың
жойылуы

24.

1919 жылы Маусым М. В. Фрунзе– Колчак
әскерлерін талқандау міндеті жүктелген Шығыс
майданның Оңтүстік тобының қолбасшысы
Оңтүстік топ әскерлері Уфаны азат етті
1919 жылғы 25 шілде Чапаев дивизиясы мен
бірге қазақ атты әскер бригадасы Оралды жау
қоршауынан босатты

25.

1919 жылы Орынбор-Ташкент темір жолы Кеңестер
билігіне өтті
1919 жылы қыркүйек Ақтөбе майданы жойылды
1920 жылы қаңтар Орал майданы жойылды.
1920 жылы 5 қаңтар Түркістан майданының
әскерлері Атырау қаласын азат етті

26.

1919 жылы күз М. Н Тухачевский- Шығыс майданының
бесінші армиясының қолбасшысы. Солтүстік және
Шығыс Қазақстанды азат етіп, Петропавл, Ақмоланы
жаудан босатты.
• 1920 жылы наурыз Семей облысы түгел азат
етіліп, Жетісу майданы жойылды.
• азамат соғысының қазақ жеріндегі ең соңғы
майданы – Солтүстік Жетісу майданы жойылды
• 1920 жылдың соңына қарай Бөкей Ордасында,
Орал, Торғайда 37 әскери бөлімшелер құрды.
• 1920 жылы Қызыл Армия Колчак әскерін
талқандап, Колчак Иркутск ревкомының үкімі
бойынша атылды.

27.

А. Байтұрсынов «Төңкеріс және
қазақтар»
мақаласы
Азамат соғысының барысында Кеңес үкіметі ұлт
аймақтарындағы жаңа үкіметтің оқшаулануын
ескере отырып, Алашордамен келіссөз жүргізді.
Ақ гвардияшылар мен интервенттер тарапынан
болған қатыгездік пен зорлық «Алаш» өкілдерін
бастапқы бағыттарын өзгертуге итермеледі.
Мақалада «Алаш» зиялыларын Кеңес үкіметі
жағына шақырып, ұлттық келісім тактикасына қол
жеткізді.
1919 жылы 4 сәуір Бүкілроссиялық Орталық
Атқару Комитеті Алашорда мүшелеріне кешірім
(амнистия) жариялады

28.

Азамат соғысының салдарлары:
1) Демографиялық жағдай ауырлап, 8 млн. адам қаза
тапты
2) Мал саны күрт азайды
3) Қазақ ауылдары мен қыстақтар материалдық
жоқшылыққа ұшырады.
4) Қатігездік пен зорлық – зомбылықтың күшейтілуі
(ақвардияшылар тарапынан) үрей және ертеңгі күнге
сенімсіздік туғызды.

29.

Әскери коммунизм
саясаты

30.

Міндеті
Ел экономикасын соғыс жағдайына ыңғайлап
қайта құру
Майданды азық – түлікпен қамтамасыз ету
мақсатында
Өнім өндірісі мен бөлісін толық
орталықтандыру
Еліміздің азық – түлік, шикізат және басқа
ресурстарын мемлекеттің қолына жинап,
қорғаныс мүдделері үшін дұрыстап пайдалану

31.

Негізгі белгілері
Азық – түлік салғырты енгізілді
Жеке саудаға тыйым салынды
Азық – түлік теңгерме ұстанымы бойынша бөлінді
Ірі, орта және ұсақ өнеркәсіптер мемлекет
меншігіне көшірілді
Жалпыға бірдей еңбек міндеттілігі енгізілді
Басқару ісі орталықтандырылды
• Салдары 1920 жылы Қазақстандағы жаппай аштық
болды.

32.

Азық-түлік салғырты
«Әскери коммунизм» саясатының басты шарасы
Мәні- ауылшаруашылығы өнімінің артылғанының
бәрін шаруалардың мемлекетке міндетті түрде
өткізуі
1919 жылы қаңтарда енгізілді
Салғырт - «Әскери коммунизм» саясатының басты
шарасы.

33.

Шаралары
Майдан қажетіне әр сенбі сайын жұмыс
уақытынан тыс тегін еңбек ету шешіміне сәйкес
1919 жылы сәуірде Россияда алғашқы
сенбіліктер өткізілді. Семейде 500жұмысшы
сенбіліктер ұйымдастырып, паровоздарды тегін
жөндеуден өткізді.
1919 жылы желтоқсанда Александров – Ғай –
Ембі темір жол желісі салынды. Оның маңызы
Орал – Ембі мұнайлы ауданын Орталық Россиямен
жалғастырды.
Жетісу темір жолы, Петропавл – Көкшетау темір
жол желісі салынды. Маңызы: елдің ашыққан
облыстарының халқын астықпен қамтамасыз етті.
1920-1921 жылдары Еңбек армиясында 6 мыңға
жуық адам болды

34.

Шаралары
Азық-түлік дайындауға орталықтан Қазақстанға
11500 жұмысшы келді
Қостанай уезінен 6 млн. пұт астық жиналды.
Қарғалы шұға фабрикасы- әскери шинельдер тігу
үшін шұға дайындады.
1920 жылдың басында «Майдан апталығы» өткізіліп,
мыңдаған пұт астық киім – кешек жиналды.
1920 жылы Атыраудан Орталық Россияға 600 мың пұт
мұнай әкетілді.

35.

1921-1922
жылдардағы
ашаршылық

36.

Ашығу себебі
• 1921 жылы жазда Қуаншылық болып, малдың 80%-ы
қырылды. Елде аштық 1/3 бөлігін қамтыды.
• Астық мол болған Семей, Ақмола тубернияларынан
азық-түлік отрядтары ауыл шаруашылық өнімнің
80%-ын әкетті
• Жиналған азық-түлік пролетариат орталықтары –
Мәскеу,Петроград, Самара, Казан,
жіберді.Нәтижесінде Қазақстанның астықты
аймақтарының халқы ашыға бастады.

37.

Аштыққа ұшыраған халық саны
1921 жылы жазда қуаншылық болып, малдың 80%-ы
қырылды. Елде аштық басталды.Ашығушылар саны
1/3 бөлігін қамтыды
1921 жылғы қараша 1млн. 508 мың адам
1922 жылғы наурыз 2 млн. 303200 адам
• 1922 жылы наурыз Аштық жайлаған аудандар Орал,
Орынбор, Ақтөбе, Бөкей губерниялары
• 1922 жылы маусымда Батыс Қазақстанда ашығушылар
мен аурулар 82%-ға жетті

38.

Аштыққа қарсы шаралары
1921 жылғы 14 маусым «Нақты ет салығы туралы»
декрет шығып, қазақтар ет салығынан босатылды.
• 1921 жылы 7 қазанда В.И.Лениннің үндеуіне
байланысты Арал балықшылары Еділ бойындағы
ашыққан халыққа 14 вагон балық жіберді.

39.

Қалпына келтіру шаралары
1922 жылы мал сатып алу үшін 2 млн.131 мың
сом бөлінді
Ашыққандарға Кеңестік Түркістан туысқандық
көмек көрсетті:
• 2 млн пұт астық жіберілді.
• Республикадан 20 мың ашыққан адам
қабылданды
егістіктің 60%-на Кеңес үкіметі берген дән
себілді

40.

Қарсылықтар
1920 жылы жазда Ақтөбе, Қостанай, Петропавл,
Өскемен уездерінде көтерілістер болды.
1921 жылы ақпан-наурызда Ақмола, Петропавл,
Көкшетау, Орал уездерінде толқулар қамтыды.
1921 жылы ақпанда Петропавлда 25 мың адамдық
отряд наразылық білдірді.
1921 жылғы науырызда Оралда 10 мың бүлікші
көтерілді.
Қарқаралы уезінде 70-тен астам партия және
кеңес қызметкерлері көтерлісшілер қолынан қаза
тапты.

41.

Аштықтың салдары
Аштықтың салдары Демографиялық жағдай
ауырлады.Орынбор, Қостанай, Ақтөбе, Орал
губернияларында халық саны 1/3- не дейін азайды.
700 мыңнан астам адамдар республикадан тыс
жерлерге көшіп келді.

42.

Т.Рысқұлов
«Даладағы аштық» мақаласында
1921-1922 жж. аштыққа қатысты « 1
млн-ға жуық адам аштықтан,
суықтан, аурудан қаза тапты» деп
көрсетті
С.Меңдешев
Қазақстанның орталық және
солтүстік губернияларында болып:
«Дала қырғыздары қыстауда өз
отбасыларымен бірге аштықтан
қырылып жатыр» деп жазды.

43.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!
Сабақ аяқталды,
Келесі жүздескенше!