№22 Найман, керей, жалайырлар

1.

Қазақстан тарихы
Наймандар, керейіттер, жалайырлар

2.

Сабақтың мазмұны:
1
3
Наймандар
Жалайырлар
2
Керейттер

3.

НАЙМАН ХАНДЫҒЫ
(ХІІ ғасыр ІІ жартысы-ХІІІ
ғасыр басы)
Керейіт
Найман
Жалайыр

4.

Найман, керей, жалайыр
тайпалары
• Моңғолияның орта және батыс аудандарын
мекендеген
• Х ғасырдан бастап Қазақстан өңіріне
қоныстана бастады.
• 1007 жылы наймандар мен керейлер орталық
билікті нығайту үшін христиан дінінің
несториандық тармағын қабылдайды.
• XI ғасыр керейіттер мен наймандар Ляо
мемлекетінің құрамына енді.

5.

6.

Атауы
• «Найман» – монғол тілінде: «Сегіз тудың
иесі» деген мағынаны білдіреді.
• VIII ғасыр жазба деректерде сегіз тайпа
бірлестігі
Орхон өзені мен Алтай
тауының аралығында өмір сүрген.
• Түркі тілдес тайпа.

7.

Алғаш кезеңдері
• VIII ғасыр «Сегіз тайпа» бірлестігі – Орхон
өзені мен Алтай тауының аралығында өмір
сүрген.
• ХІ ғасырдың соңы‒1125 жыл Наймандар мен
керейіттер қидандар құрған Ляо мемлекетінің
құрамына енді.
• 1125 жылы Ляо империясы құлағаннан кейін
наймандар мен керейіттер тәуелсіздігін
алды.
• ХІІ ғасырдың ІІ жартысында Найман
мемлекетінің аты шыға бастаған кезі

8.

Территориясы
ХІІ ғасырдың ІІ жартысында Батыс Моңғолия
мен Шығыс Қазақстан жерін иеленді.
Батыста – қыпшақтар;
Шығыста – керейіттер;
Солтүстікте – Енесей қырғыздары көршілес
болды.
Астанасы Орхон өзенінің бойындағы Балықты

9.

Басқару жүйесі
• Хандық билік-тайпаларды басқару жүйесі.
• Орда- хан билігінің ең басты орталығы.
• басқару ұлыстық жүйемен жүргізілді. Ұлыстың
белгілі бір аймақта өз аумағы болды.
• Шерби- ұлыстардың ішкі істерін жүргізушілер.
• наймандар мен керейлерде іс қағаздарын жүргізу
жақсы дамыған.
• Наймандар керейіт мемлекетінің тағына бірнеше
рет өз адамдарын отырғызған тайпа

10.

Саяси тарихы

11.

Наркеш Дайын хан
1160-1203 жылдары
Оның билігі кезінде
Найман мемлекеті
дами бастады.
Егін шаруашылығы
дамып, отырықшы
қалалық өмір салты
орын алды.

12.

Инанч-білге хан
Наркеш Дайын ханның
інісі.
Шет елмен сауда
қатынасы дамыды.
Найман одағының басын
қосып ,Найман
мемлекетін күшейтеді.
«Халықты өз
төңірегінде топтастыра
білген ол елді өнерге,
бейбіт өмір салтына
тартады. Сондықтан
халық оған «Білге
хан» деген атақ
берген. Білге ханның
білімділігінің
арқасында
наймандар қарақытайлар
дың үстемдігінен
құтылған».

13.

Екіге бөлінуі
• Білге хан қайтыс болғаннан кейін ханның екі
ұлы- Бұйрық пен Даян билік үшін таласты.
• Нәтижесінде найман хандыығы екіге бөлінді.
• Найман мемлекетіне қарсы одақтасқан
елдер: Монғолдар мен керейлер.

14.

Бұйрық хан
• Алтайдың
Қара
Ертісіндегі
Орүнгу
маңын
мекендейді.
• 1199 жылы Шыңғыс хан мен керейіттер ханы Ван(
Торы) Бұйрықты жеңеді. Бұйрық хан Енисей
қырғыздарына қарай қашады.
• 1201 жылы Шыңғысханға қарсы қырғыз, меркіт,
найман.
тайпалары
одақ
құрады.
Ұйымдастырушылардың бірі Бұйрық хан болды.
• 1201 жылы одақтас күш Соғақ суаты деген жерде
Шыңғысхан мен Ван хан әскерлерінен ойсырай
жеңіліске ұшырады.
• 1201 жылы Шыңғысханнан жеңіліс тапқан Бұйрық
хан Алтайдың оңтүстігіне жылжыды. Шыңғысхан
әскері оны қолға түсіріп, жазалайды.

15.

Бұйрық хан
• «Шыңғыс қаған мен Уаң хан (Ван хан) екеуі
найманның Бұйрық ханымен соғысуға аттанып,
Ұлықтақтың Соғақ су деген жеріне барған кезде
Бұйрық хан төзіп тұра алмай, Алтай аса көшеді.
Шыңғыс қаған Уаң хан еккеуі Соғақ судан Бұйрық
ханды өкшелей қуып алтай асырып, Құмсіңгірдің
Үріңгі өзеніне дейін қуады. Сөйтіп, олардың
Еди-тобылық деген нояны қарауылға шығып жүріп,
біздің шолғыншы әскерге кез болып қалып, тауға
қарай қашқанда айылы үзіліп, ұсталады.Бұйрық
ханды Үріңгі өзеніне дейін қуалап, Қызылбас
көлінде қуып жетіп, оларды сол жерде құтады».

16.

Даян хан
• Далалық өлкеде
билік етті.
• Даян хан Көксу
(Сәуірік) бастаған
әскерін керей Ван
ханға қарсы
аттандырады.
• 1204 жылы Монғолдар
Даян ханды біржола
жеңді.

17.

Күшлік
• Даянның ханның ұлы.
• 1204
жылы Шыңғысханнан
жеңіліс тапқан
наймандар, Күшлікті
ң басшылығымен
Жетісуға қоныс
аударды.
• 1208 жылы Шыңғысхан
Ертіс жағасында
наймандар мен
меркіттердің
бірлескен күшін
талқандайды.

18.

Күшлік
• 1212 жылы Күшілік хан қарахандар, қарақытайлары
жеңіп Жетісудағы билікті өз қолына алады.
• 1218 жылы Шыңғыс хан Күшлікке қарсы Жебе
ноянды жіберді. Жебе ноян Жетісуға дін, сенім
бостандығын
жариялады.
Халық
өзінің
неострияндық дінін міндеттеген Күшліктен теріс
айналды.
• Шайқаста жеңіліп, Алтай тауларына қарай
қашты. Жебе ноян қолынан Сарыкөл маңында өлді.

19.

КЕРЕЙІТТЕР
(ІХ ғасыр ІІ жарт-ХІІІ ғасыр басы)

20.

Тайпа атауы
Керлин (Керулен) өзенінің бойында
қоныстанғандықтан керілер (керілендіктер)
деп аталған.
Аумағы мен көршілері
ХІ‒ХІІ ғасырларда Орхон, Керулен, Селенгі,
Аргун өзендірінің бойын мекендеген.
Батысында – наймандар , шығысында – татарлар,
солтүстігінде – меркіттер, оңтүстігінде –
танғұттар.
XII ғасырда Орхоннан Хуанхэ өзеніне дейінгі
аралықты мекендеді

21.

Орталығы
• Битөбе – Хантәңірінің шығысында орналасқан
қазіргі Улан-Батор қаласының маңы.
• Қарақорым – кейінгі астанасы, Орхон өзенінің
бойында орналасқан.
Құрамы
• ХІ ғасырдың ІІ
жартысында 8 тайпа
кірді: керей, жиркиы,
қоңқай, сақай, тутау,
албат, тунхай,
қыркун. Ең ірісі –
керейлер.

22.

• Керейіттер Орхон,Керулен, Селенгі, Аргун
өзендірінің бойын мекендеген.
Битөбе - Хантәңірі тауының шығысында
орналасқан қазіргі Улан-Батор қаласы
жанында.
Қарақорым- кейінгі астанасы Орхон өзені
бойында орналасқан

23.

Деректер

24.

«Монғолдың құпия шежіресі».
ХІ ғасырдың аяғы
– ХІІ ғасыр
басында Керейітте
р
хандығы мен Монғо
л
хандығы арасында
жақсы қарымқатынас
болғандығын
баяндайтын тарихи
шығарма.

25.

Рашид ад-Дин
«Монғол жеріндегі
ІХ-ХІІІ
ғасырларда өмір
сүрген керейлер –
күшті дамыған
ел... Олар тек
Шыңғысхан...
әсерінен
әлсіреді. Олардың
мәдениеті өте
жоғары болып,
көне түрік
жазуларын
пайдаланған» деп айтқан.

26.

Жазуы
Керейіттердің пайдаланған жазуы: көне
түрік жазуы.
Монғол мемлекеті құрылғанда хатшылары
керейіттерден болған

27.

Саяси тарихы

28.

Маркус Бұйрық хан
ХІІ ғасырда
Керейіт
мемлекетінің
шарықтау шегі
Маркус пен
Құршақұз хандар
кезі.

29.

Торы хан
• Құршақұз хан қаза
болғаннан кейін
құрылтайда бас хан
болып сайланған.
• Жайлауы Ұлан Батор
маңында орналасқан
Талан, Дабан, Науыр
өңірлері.
• Маркус ханның кенже
баласы, Қидандарға
хан болған Гурхан
хандықтың екіге
бөлінуіне риза
болмай Торы ханға
қарсы әскер
аттандырады. Торы
хан Шыңғысханнан
көмек алып, аман
қалған.

30.

Торы хан
• «Уаң хан немесе Ван хан» -«ұлыс билеушісі»
лауазымы- Тоғырылға шұршіт ханы Вангин
Чинсан берген лауазым.
• Торы ханның ордасында болашақ билеушілер мен
көсемдер Темучин, Жамұқа саяси және елшілік
істерге тәрбиеленген

31.

Ыдырауы
• ХІІ ғасырдың аяғында Керейіт мемлекетінің
екіге бөлінді.
• 1203 жылы Шыңғысхан керейіттерді
бағындырды.

32.

ЖАЛАЙЫР

33.

Территориясы
Селенгі, Хилок өзендерінің бойы және Орхон
өзенінің жоғарғы ағысы, Қарақорым таулы
қыраттары.
VІ-VІІ ғасырларда жалайырлар Түрік
қағанатының құрамына енді.

34.

Моңғол деректері
Жалайыр тайпасы он бөліктен тұрған. Моғол
шежірелерінде деректер беріледі

35.

Жамұқа
• Темүджіннің ең жақын досы.
Темүджіннің негізгі
қарсыласы. Жалайыр
тайпасының басшысы.
• 1184 жылы Темүджін, Жамұқа,
Торы хан одақтасып меркіт
тайпасымен соғысып, тұтқынға
түскен Темүджіннің әйелі
Бөртені босатып алады.
• 1201 жылы татар, меркіт,
жалайыр
тайпалары
Аргун
өзені
бойында
құрылтай
шақырып,
Жамұқаны «гурхан»
жариялайды.
• Жамұқа найман ханы Даянмен
Темүджінге қарсы одақ
құрады. 1205 жылы
Темүджіннің қолына түседі

36.

Мұқылай
• «Алтын шежіренің» жазуы
бойынша Шыңғысханның
жалайыр тайпасының ішіндегі
ең жақын адамы болған
атақты ақын, шешен, әрі
батыр.
• Хан өзіне көрсеткен адал
қызметі үшін оған «күй үн
чінсан тәйжі» (ұлы бек)
деген атақ беріп, сол
қанатының түменін
басқартқан.
• 1223 жылға дейін
Шыңғысханның бұйрығымен
Солтүстік Қытайдың басшысы
болған.

37.

Әбілғазы хан
• «Жалайырлар Шыңғысханның
қолға түсірген
тұтқындары... Олар
өздерінің адал қызметтері
арқылы монғолдарға сіңісіп
кеткен» деп «Түрік
шежіресі» атты еңбекте
жазған тарихшы.

38.

Қадырғали Жалаири
• «Шыңғыс хан заманында
Сартақ ноян болған.
Оның ұлы – Жалайыр
Саба. Оның ұрпағы –
Жалайыр Тебре бек.
Оның ұрпағы – Айтөле
бек. Ол атақты адам
болған, Ұрұс ханның
сол қолын басқарған.
Ол Алаш мыңы үш сан
ел еді. Олардың
ішінде үлкені тарақ
таңбалы
жалайыр» дейді.

39.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!
Сабақ аяқталды,
Келесі жүздескенше!