Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fanining maqsadi va vazifalari

1.

1-Kirish.
Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi
fanining maqsadi va vazifalari.
Bolalar va o‘smirlar o‘sishi hamda
rivojlanishining umumiy
qonuniyatlari. Yoshlik davrlari
O‘qituvchi:
b.f.f.d. (PhD) Murodxoja Abdiqodirov

2.

REJA:
1. Yosh fiziologiyasi predmeti.
2. Maktab gigiyenasi predmeti va ahamiyati.
3. Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi va
qisqacha tarixi.
4. O’zbekistonda yosh fiziologiyasi sohasida olib borilayotgan ishlar
5. Mamlakatda aholi salomatligini yaxshilash bo‘yicha olib borilayotgan tadbirlar va
ularning ahamiyati.
Tayanch tushunchalar: Fiziologiya, Gigiena, pedagog, sog’lom avlod.

3.

rivojlanayotgan
organizmning
o‘sish
rivojlanayotgan
organizmning
rivojlanishi
ularni oldini olish
yo‘llari
Yosh
fiziologiyasi va
gigiyenasi fani
bolalarda
uchraydigan
turli kasalliklar
bolalarning yosh
xususiyatlari
tashqi muhit
bilan o‘zaro
bog‘likligi

4.

Yosh fiziologiyasi o‘rganadigan
asosiy ob’yekti bolalardir

5.

ANATOMIYA
oranizmning
tuzilishi
organlarning
hajmi
oʻrganadi
kattaligi
va joylashish
oʻrnini

6.

FIZIOLOGIYA
organlar
organlar
sistemasi
organizm
funksiyalarini hamda hayotiy
jarayonlarini o‘rganadi

7.

Gigiyena odamni o‘rab turgan tashqi muhitni
sog‘lomlashtirish yo‘llarini o‘rganadi
maktab gigiyenasi
kommunal gigiyenasi
ovqatlanish gigiyenasi
mehnat gigiyenasi

8.

bola aqliy mehnat
qobiliyatining
funksional
imkoniyatlari ortib
borishi
maktablarni to‘g‘ri
qurish va
obodanlashtirish
ta’lim-tarbiya
jarayonining
gagiyenik asoslari
turli sharoitga
moslashishi
Maktab
gigiyenasi
maqsadi:
bolalar
muassasalarining
sanitariya-gigiyena
holatini yaxshilash
charchash va o‘rta
charchash, asab va
boshqa turli
kasalliklarni
oldini olish

9.

Gigiyena
Sanitariya
Sanitariya so‘zi gigiyenik
ma’lumotlarni amaliyotga
tatbiq qilish ma’nosini
bildiradi.

10.

Bolalar va o‘smirlar ovqatlanish gigiyenasi. Bunda ovqat mahsulotlarining
ahamiyati, ovqatlanish tartibi o’rganiladi va o‘sish davrida energiya sarfi
me'yori ishlab chiqiladi.

11.

Bolalar va o‘smirlarga tibbiy xizmat ko'rsatish. Ishning bu qismida tibbiy
xizmat ko’rsatishni ilmiy asosda ishlab chiqish hamda epidemiyaga qarshi
tadbirlar ko’rildi.

12.

Psixogigiena. Bunda bolalar va o‘smirlar ruhiy salomatligini saqlash, asab
kasalliklarining oldini olish chora-tadbirlari ishlab chiqiladi.

13.

Gigiyena fanida tabiiy eksperiment usuli asosiy usul
tabiiy
omillarning bola
organizmga
ta’sirini kuzatib
organizm bilan tashqi
muxit o‘rtasidagi
o‘zaro bog‘liqlik
Tabiiy
gagiyenik
eksperiment
anatomo-fiziologik
imkoniyatlariga
qarab tegashli
normalar belgilanadi

14.

Laboratoriya tadqiqot usullari. Bu usul yordamida organizmning
funksiyalariga tashqi atrof-muhit omillarining ta ’sirini o'rganish. organizmda
biror a’zoning funksiyasi yoki ahamiyatini aniqlash, a'zo faoliyatining asab
tizimi faoliyatiga ta’sirini bilish, a’zolarni ion bilan ta ’minlanish darajasi
o'rganiladi.

15.

Laboratoriya tadqiqot usullari.
a) Inyeksiya usuli - ichki kovak
a’zolarga, qon tomirlarga turli
xil kimyoviy bo‘yoqlar yuborib
o‘rganiladi.
b) Rentgen nuri yordamida о ‘rganish
usuli - bu usul organizmni to’lig’cha
o'rganish imkonini beradi.
d) Auskultatsiya usuli - maxsus eshituv
asboblari yordamida
zarur bo’lgan organizm a'zolari (yurak va
o‘pka)ning ishlab turgan
paytda fonendoskop yoki stateskop
yordamida eshitib ko‘riladi.

16.

2. Antroponometrik usul: bu usulning
bir nechta turlari mavjud boiib. bular
quyidagilardir: a) Somatometrik - bola
bo‘yining (o'tirgan va turgan holda)
uzunligi, vazni, ko‘krak qafasining
kengligini. b) Fiziometrik - funksional
ko'rsatkichlardan o ‘pkaning tiriklik
sig'imi, q o i va oyoq mushaklarining
kuchi, ko'zning ko'rish о ‘tkirligi, ko‘rish
maydoni va hokazo. d) Somatoskopik qad-qomatning tuzilishi (umurtqa
pog'onasining shakli, ko'krak qafasi, oyoq
mushaklarining rivojlanishi, teri ostidagi
yog' qatlamining miqdori va hokazo),
jinsiy rivojlanish
alomatlari aniqlanadi.

17.

Statistika Usuli - tashqi muhit omillarining bola va o'smirlarning salomatlikka
ijobiy va salbiy ta’sirini aniqlaydi. Bolalar muassasalarining maxsus standart
jihozlar bilan ta’minlash, bolalar kiyim-kechaklari, poyabzal o'lchamini aniqlashda
va boshqa kerakli buyumlar bilan ta ’minlashda foydalaniladi.

18.

Каsalliklarni oldini olish, tashxis qo’yish,
davolash
Tibbiyot
Та’lim tarbiya
berish haqidagi
fan
Fanlar
bilan
aloqasi
Pedago
gika
Psixolo
giya
Inson ruxiyati
haqidagi fan

19.

Bola tanasining anatomiyasi va
fiziologiyasi
Yoshga aloqador
xususiyatlari
Bo’lajak
pedagoglar
Yoshga aloqador
xususiyatlari
Bolalarni oʻsish va
rivojlanish qonuniyatlari

20.

Bolalar o‘sishi va rivojlanishining umumiy
qonuniyatlari
O’sish
• tana hujayralarining ko‘payishi natijasida tirik organizm
o‘lchamlarining ortishi, ya’ni bo‘yning chuzilishi,
og‘irlikning ortishidir. O‘sish ayollarda o‘rtacha 17-18
yoshgacha, yigitlarda 19-20 yoshgacha tugallanadi
Rivojlanish
• bola organizmi hujayralarining takomillashib, o‘smirlik va
etuk yoshdagi odamlarga xos bo‘lgan bir muncha murakkab
to‘qima va organlarga ega bo‘lishidir

21.

O‘sish va rivojlanish
Organizm jismonan, aqlan va jinsiy
rivojlanadi, ya’ni, murakkablashadi. Organizm
o‘sish va rivojlanishida barcha etaplarni
bolalik, o‘smirlik, o‘spirinlik, yoshlik, etuklik
davrlarini bosib o‘tadi. O‘sish bu
organizmning miqdor ko‘rsatkichi, rivojlanish
sifat ko‘rsatkichi hisoblanadi. Bu ikki jarayon
notekislik, uzluksizlik, geteroxronik va
akseleratsiya jarayonlari asosida yuzaga
chiqadi

22.

Bo’yning o’sishi
Bolaning bir yoshigacha bo‘yining uzunligi 25 sm.
ikkinchi yilida 10 sm ga o‘sadi. 6-7 yoshgacha
bo‘yning o‘sishi yanada sekinlashadi.
Boshlanchg‘ich maktab yoshida bola bo‘yi uzunligi
7-10 sm ga o‘sadi. Jinsiy etilish munosabati bilan
qizlarda 12 yoshdan, o‘g‘il bolalarda 15 yoshdan
boshlab bo‘yiga o‘sish tezlashadi. Bo‘yiga o‘sish
qizlarda 18-19, yigitlarda 20 yoshda to‘xtaydi. Butun
o‘sish davrida oyoqlarning uzunligi 5 marta, qo‘l
uzunligi 4 barobar, gavda uzunligi 3 barobar, bosh
kattaligi 2 barobar ortadi.

23.

Таnа vaznini o’zgarishi
Bolaning bir yoshigacha bo‘yining uzunligi 25 sm. ikkinchi
yilida 10 sm ga o‘sadi. 6-7 yoshgacha bo‘yning o‘sishi yanada
sekinlashadi. Boshlanchg‘ich maktab yoshida bola bo‘yi
uzunligi 7-10 sm ga o‘sadi. Jinsiy etilish munosabati bilan
qizlarda 12 yoshdan, o‘g‘il bolalarda 15 yoshdan boshlab
bo‘yiga o‘sish tezlashadi. Bo‘yiga o‘sish qizlarda 18-19,
yigitlarda 20 yoshda to‘xtaydi. Butun o‘sish davrida
oyoqlarning uzunligi 5 marta, qo‘l uzunligi 4 barobar, gavda
uzunligi 3 barobar, bosh kattaligi 2 barobar ortadi.

24.

Аkseleratsiya
Bolaning bir yoshigacha bo‘yining uzunligi 25 sm.
ikkinchi yilida 10 sm ga o‘sadi. 6-7 yoshgacha
bo‘yning o‘sishi yanada sekinlashadi. Boshlanchg‘ich
maktab yoshida bola bo‘yi uzunligi 7-10 sm ga
o‘sadi. Jinsiy etilish munosabati bilan qizlarda 12
yoshdan, o‘g‘il bolalarda 15 yoshdan boshlab bo‘yiga
o‘sish tezlashadi. Bo‘yiga o‘sish qizlarda 18-19,
yigitlarda 20 yoshda to‘xtaydi. Butun o‘sish davrida
oyoqlarning uzunligi 5 marta, qo‘l uzunligi 4 barobar,
gavda uzunligi 3 barobar, bosh kattaligi 2 barobar
ortadi.

25.

Turli yosh davrining ta’rifi.
1965 yili Moskvada yosh davrlariga bag‘ishlangan kengashda quyidagi yosh davrlari
sxemasi qabul qilingan:
1.
2.
3.
4.
5.
Yangi tug‘ilgan davri
Emizikli davri
Go‘daklik davri
Birinchi bolalik davri
Ikkinchi bolalik davri
6.
O‘smirlik davri
7.
Navqironlik davri
8.
Etuklik davrning I bosqichi
9.
Etuklik davrning I bosqichi
10.
Keksalik davri
11.
Qarilik davri
1–10 kun
10–1 yoshgacha
1–3 yoshgacha
4–7 yoshgacha
8–12 yosh, o‘g‘il bolalar
8–11 yosh, qiz bolalar
13–16 yosh, o‘g‘il bolalar
12–15 yosh, qiz bolalar
16–20 yosh, qizlar
17–21 yosh, yigitlar
22–35 yosh, erkaklar
21–35 yosh, ayollar
36–60 yosh, erkaklar
36–55 yosh, ayollar
61–74 yosh, erkaklar
56–74 yosh, ayollar
75–90 yosh (ayollar va erkaklar)

26.

Chet el olimlari Giorgio Barbareschi, Aagje Leven ning fikricha bola – 18 – yoshga
yetmagan har bir inson. 18 yoshdan katta bo’lgan, hali kattalar hayotiga moslashib
ulgurmagan yoshlar ham ushbu toifaga kiritiladi. Biz turli xil yosh toifalarini ta’riflash uchun
quyidagi atamalardan foydalanamiz:
Ilk bolalik (0 – 5 yosh) o’ziga quyidagi yosh toifachalarini qamrab oladi:
Go’daklar (0 – 12 hafta)
Chaqaloqlar (0 – 12 oy)
Kichkintoylar (1 – 3 yosh)
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar (3 – 5 yoki 6 yosh)
O’rta bolalik (6 – 12 yosh)
O’smirlar (12 – 18 yosh)
Yoshlar (15 – 24 yosh).
BMT yoshlikni shaxs yoshi sifatida 15 – 24 yosh etib belgilaydi. BMTning fan, ta’lim va
madaniyat masalalari bo’yicha tashkiloti YUNISEF yoshlarni doimiy evolyutsiyada bo’lgan
turli xil guruhlar sifatida tan oladi va yosh bo’lish “turli xil hududlar va alohida mamlakatlarda
jiddiy tarzda farqlanadi” deya ta’kidlaydi.
The Rignt Start to a Healthy Life.Contact : i.stegeman @eurohealthnet.eu, c.costongs
@eurohealtnet.eu EuroHealthNet, Rue de la Loi 67 , 1040 Brussels, Belgium, 225 page

27.

Gippokrat (miloddan avvalgi
460-375- yillar) tashqi muhit
omillari (iqlim, tuproq, suv)ni
insonlarning jismoniy va
ruhiy shakllanishiga ta’siri
to'g'risida fikr yuritgan. U
odamning xulq-atvori, histuyg‘usi turlicha bo‘lishini o
‘rganib, temperament (mijoz)
haqida asar yozgan va
odamlarni to‘rt xil mijozga
bo‘lgan.

28.

Galen (miloddan
avvalgi 134—211yillar) maymunlarda
tajribalar o‘tkazib
anatomiya va
fiziologiyaning
rivojlanishiga katta
hissa qo'shgan.

29.

X asrning ikkinchi yarmida
Abu Bakr ibn Axavay
Buxoriyning «Hidoyat»
(tibbiyotni
o‘rganuvchilarga
qo‘llanma) kitobida odam
va bolada uchraydigan
ko‘pgina kasalliklar va
ularni davolashda
qo‘llaniladigan dorilar
bayonida ma’lumotlar
berilgan.

30.

Abu Nosir Muhammad AlForobiy (873-yilda Sirdaryo
bo‘yida tug‘ilgan) tibbiyotga
ko‘plab yangiliklar kiritgan,
uning
asab jarayonlarini sezuvchi va
harakatlanuvchi nervlar
boshqaradi
degan taxmini kelgusida
jahon fiziologlari tomonidan
tan olindi.

31.

Ismoil Jurjoniy (10801141) mohir tabib sifatida
tanilgan.
Uning kasallikni aniqlash
usullari. «Tibbiyot
usullari» deb ataluvchi
kitobi orqali ma’lum va
mashhur bo‘lgan. U odam
sog‘lig‘ini
saqlash uchun, unga
zararli ta’sir etuvchi
barcha narsalarni yo'qotish
lozim deb yozadi.

32.

O’sha davrlarda Abu Abu Bakr
ar-Roziy (865-925) «A’zolar
funksiyalari» nomli
kitobida odam tanasidagi
barcha a ’zolarning
funksiyalarini bavon
etadi. Uning fikricha,
odamning kasallanishiga asosiy
sabab tashqi
muhit, uning turlicha
sharoitlari, yil fasllarining
o‘zgarishi sabab bo'ladi

33.

Ensiklopedist olim Abu
Rayxon Beruniy ham tibbiyot faniga katta hissa
qo‘shgan. Uning
«Saydana» kitobida
o‘simlik va hayvon
mahsulotlaridan hamda
mineral moddalardan
tayyorlanadigan mingdan
ortiq dorilar haqida
ma’lumot berilgan

34.

Ibn Sinoning «Kitob al-qonun fit
tibb» (Tib qonunlari) kitobi beshta
katta kitobdan iborat bo‘lib, 1956 va
1962 yillarda rus va o‘zbek tillarida
to‘liq nashr etilgan. Bu kitoblarda
odam anatomiyasi, fiziologayasi va
gigiyenasi kabi tibbiyotning nazariy
fanlariga hamda ichki kasalliklar,
jarrohlik, dorishunoslik, yuqumli
kasalliklarga taaluqli bilimlar bayon
etilgan.

35.

Bolalar va o'smirlar
gigiyenasi sohasida ko’pgina
ilmiy tadqiqot
ishlarini olib a’zo olimlardan
M. Ismoilovning ishlari
diqqatga
sazovordir, u kishi bolalar va
o'smirlar gigiyenasi sohasida
juda
ko'p ilmiy izlanishlarining
natijasi sifatida «O'quvchilar
gigiyenasi» nomli darslik va
bir qator risolalar
tayyorlaganlar

36.

Akademik A.Yu. Yunusovning
yosh fiziologiyasini o‘rganish
sohasida olib borgan ilmiy
tekshirish ishlari, alohida o‘rin
tutadi
Professor E.S.Maxmudov,
Z.T.Tursunov, R.D.Axmedov,
V.D.Xodjimatov va
M.G.Xodjimatov va
M.G.Mirzakarimova va ularning
shogirdlari yosh fiziologiyasi
fanini rivojlanishida o‘z
hissalarini ko‘shib kelmoqdalar

37.

Мuhim sanalar
2000 yil
• Sog’lom avlod yili deb e’lon qilindi
1999 yil 4 маrt
• "Sog’lom avlod uchun" оrdeni ta’sis etildi
1993 yil 29 арrel
• "Sog’lom avlod uchun" jamg’armasi tuzildi
1993 yil 3 dekabr
• Vazirlar Mahkamasining 589 qarori bilan
o’sib kelayotgan avlodni sog’lomlashtirish
chora tadbirlari haqidagi kompleks dastur
qabul qilindi

38.

Dаsturning аsosiy yo’nalishlari
Har bir xalq talimi xodimi tibbiy va gigienik bilimlarga ega
bo‘lishi
Har bir xalq maorifi xodimi talim-tarbiyaning gigienik
normalarini bilishlari
Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish
Yosh avlodga gigienik tarbiya berish
"Sog‘lom avlod uchun" dasturini keng targ‘ib qilish

39.

Prezidentimizning 2019 yil 22 apreldagi "bola
huquqlari kafolatlarini yanada kuchaytirishga oid
qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi qaroriga
muvofiq, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
inson huquqlari bo'yicha vakili (Ombudsman)
o'rinbosari - bola huquqlari bo'yichavakil lavozimi
joriy etilishi natijasida mamlakatimizda bola
huquqlari himoyasiningtashkiliy va institusional
asoslari yanada mustahkamlandi. O'zbekiston
RespublikasiPrezidentining 2020 yil 29 maydagi
"bola huquqlarini himoya qilish
tiziminitakomillashtirish bo'yicha qo'shimcha choratadbirlar to'g'risida"gi qarorida bola
huquqlaribo'yicha vakilning asosiy vazifalari va
faoliyati yo'nalishlari belgilandi.

40.

Ushbu sohadagi tashabbuslar xavfsiz onalik va bolalik
bo‘yicha xalqaro standartlar va amaliyot
integratsiyalashuvi, tibbiyot xodimlariga saboq berish
hamda yuqori samarali va katta xarajatlarni talab
qilmaydigan ona va bola salomatligini muhofaza
qilish dasturlarini qo‘llab-quvvatlash kabi vazifalarni
qamrab olgan. Shu bilan birga, UNICEF mamlakatda
turli kasalliklar profilaktikasiga qaratilgan tadbirlarni
ham qo‘llab-quvvatlamoqda. Bu sohada UNICEF
“Bolalarga do‘stona munosabatdagi shifoxonalar
tashabbusi”, axborot-tashviqot dasturlari va
jamoatchilikni xabardor qilish orqali immunizatsiya
bo‘yicha umummilliy tashabbuslarni ro‘yobga
chiqarish, oziqlanish va oziq-ovqatlarni boyitish bilan
bog‘liq qonunlarni ishlab chiqish va amalga oshirish,
faqat ko‘krak suti bilan emizib boqishni ilgari
surishga ko‘maklashdi.

41.

Akseleratsiya
Fiziologiya
Gigiyena
Adaptatsiya
Yosh avlodning ruhan va jismonan tez o‘sishi bo’lib, katta odamlar
tana o‘lchamlarining ortishini, odam umrining uzayishini, hayz
kechroq tugashini, ruhiy funksiyalar va odam rivojlanishidagi
boshqa o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi
Tirik organizm va uning sistemalari, organlar, to’qimalar,
hujayralar va hujayra strukturasi elementlarining faoliyati hamda
ularning boshqarish mexanizmlarini o’rganadigan fan
Bola organizmini tashqi muhit ta’siriga o‘zaro bog‘liqligini
o‘rgatadigan fan bo‘lib, pedagogika va psixologiya fanlari bilan
chambarchas bog‘liqdir
Tirik organizmni o’zgarib turadigan tashqi muhit sharoitlari,
yashash muhitiga o’rganib moslashishi, muhitni o’zlashtirib olishi

42.

Аsоsiy dаrslik vа o’quv qo’llаnmаlаr
1.O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Sog`lom avlod
xaqidagi farmoni. Ma`rifat gazetasi №9 1.03.2000.
2.Almatov K.T. Ulg`ayish fiziologiyasi. M.Ulug`bek nomidagi
O`zMU bosmoxonasi. T.2004.
3. Maxmudov E. Vozrastnaya fiziologiya i osnovы gigienы. Izd. Lit.
Fonda soyuza pisateley Respubliki Uzbekistan. T. 2006.
4. Sodiqov B.Q, Aripova S.X., Shaxmurova G.A.
“Yosh
fiziologiyasi va gigiena”. “Yangi asr avlodi” 2009 y.