Nókis qalasi hám nókis rayoni qoylarinda tiykarǵi nematozlardi aniqlaw ham oǵan qarsi gúres

1.

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKSÍ JOQARÍ BILIMLENDIRIW ILIM HÁM INNOVATSIYALAR MINISTRLIGI
SAMARQAND MÁMLEKETLIK VETERINARIYA MEDICINASI, SHARWASHILIQ HÁM
BIOTEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI NÓKIS FILIALI
5440100-Veterinariya meditsinasi iri shaxli mallar kesellikleri tálim baǵdarı
Allambergenov Dawletbay Muxtar uli
‹‹NÓKIS QALASI HÁM NÓKIS RAYONI QOYLARINDA TIYKARǴI NEMATOZLARDI ANIQLAW
HAM OǴAN QARSI GÚRES››
PITKERIW QÁNIGELIK JUMISI
Ilimiy basshı:
b.i.d., prof. A.Esimbetov

2.

KIRISIW
Temanıń aktuallıǵı. Respublikamizdiń kop sharwashiliq ham terishilik xojaliqlarinda tez tez ushrap
turatuǵın uy hám jabayi haywanlardiń ónimdarliginiń ulken ziyan keltiretuǵın gelmintozlar qatarina
ókpe nematozlari: diktiokaylioz, metastrongilyoz, protostonglyioz, myullerioz, sitakaylioz, krenosomoz
hám filyariodozlar kiredi. Usi kesellikke shalinǵan haywan ádetde ariqlap ketedi, ónimdarliǵi (gósh,
may, teri, jún hám basqalar) kemeyip ketiwi benen birge sipatı hám páseyedi. Bunnan tisqari, parazitler
haywan okpesi toqimalariniń jemirilip, ózleri shigarǵan ziyanli zatlari (túrli toksinler) benen haywan
organiziminin zaharleydi, bunin ustine túrli juǵımlı keselliklerdi tarqatiwshi har qiyli mikroblardiń
haywan organizimine kiriwi ushin jol aship beredi. Nematodalardiń haywan órganiziminde uzaq waqit
parazitlik qiliwi áqibetinde haywanlardi semirtip, olardi basqa keselliklerge beriliwshen qilip qoyadi.
Qoyshılıq respublikamız sharwashılıǵınıń zárúrli tarmaqlarınan biri esaplanadı. Ásirese házirgi gósh
ónimleriniń tańsıqlıǵı dáwirinde qoyshiliqti rawajlandırıw azmaz bolsada orın alǵan mashqalalardı
jeńillestiredi.
.

3.

Pitkeriw
qanigelik
jumısınıń
maqseti
Pitkeriw
qanigelik
jumısınıń
wázıypaları:
• Qaraqalpaqstanniń
túrli biogeotsenozlarida qoy-eshkiler
gelmintozlarinin' epizootologiyasi, qozǵawtıwshılarınıń
gelmintofaunasi, tur quramı, morfofunksional hám de
bioekologik qásiyetlerin úyreniw, emlew hám de aldın alıw
ilajların islep shıǵıwdan ibarat.
• Nókis qalasi hám Nókis rayonında túrli biogeotsenozlarida qoy hám
eshkiler strongilyatozlari qozǵawtıwshılarınıń epizootologik jaǵdayı
hám bioekologik qásiyetlerin anıqlaw ;
• Nókis qalasi hám Nókis
rayonında sho'l aymaqlarinda
biotsenozlarında qoy-eshki nematadozlari qozǵawtıwshılarınıń tur
quramı hám olar menen qoy hám eshkilerdiń ziyanlaniw dárejesin
anıqlaw

4.

Pitkeriw qanigelik
jumısınıń obekti
Pitkeriw qanigelik
jumısınıń predmeti
Pitkeriw qanigelik
jumısınıń metodları.
• Qaraqalpaqstanniń
túrli
biogeotsenozlarida
qoyeshkiler gelmintozlarinin'
epizootologiyasi,
qozǵawtıwshılarınıń
gelmintofaunasi,
tur
quramı, morfofunksional
hám
de
bioekologik
qásiyetlerin
úyreniw,
emlew hám de aldın alıw
ilajların islep shıǵıwdan
ibarat..
• Mayda
shaxlı
haywanlar
strongiliyatozlardiń
epizootologiyasi,
qozǵawtıwshılarınıń tur quramı,
tarqalıwı, bioekologiyasi, túrli
biotsenozlarda
strongilyatozlar
menen
zıyanlanıw
dárejesi,
zálellengen
qoy-eshkiler
organizminde keshetuǵın klinikalıq,
gemamorfologik,
gemobiokimyoviy,
immunologik
hám patalogoanatomik ózgerisler
hám olar gelmintozlarini emlew
• Pitkeriw qanigelik jumısı nátiyjeleriniń teoriyalıq
áhmiyeti
respublikamizdin'
sho'lli
hám
suwǵarılatuǵın biogeotsenozlarida qoy-eshkiler
strongilyatozlardi
gelmintofaunasi
hám
gelmintlari, olar shaqıratuǵın keselliklerdiń
epizootologiyasi, qozǵawtıwshılardıń bioekologik
qásiyetleri, invaziyanin mono hám assosatsiativ
formaları dús keliwi jáne bul jaǵdaylarda
zálellengen haywan hám qozǵawtıwshılar
ortasındaǵı parazit-xojayın munasábetleri, mono
hám poliinvaziya jaǵdayındaǵı keselliklerde qoyeshkiler
organizminde
rawajlanatuǵın
patologikalıq ózgerisler, sonıń menen birge,
xojayın organizminde júz beretuǵın klinikalıq,
gematologik, bioximiyalıq, immunobiologik hám
patologoanatomik ózgerisler payda bolıwınıń hám
de qoy-eshki gelmintozlari waqtında túrli
antgelmintikleriniń farmakologik tásirinleriniń
hám aldın alıw usılları
..
.
anıqlanǵanlıǵı menen anıqlama bernedi.

5.

Pitkeriw qanigelik jumis alip barilǵan aymaqtiń qısqasha tàbiyǵıygeografiyalıq xarakteristikası
Qubla Aral boyları sonǵı jılları ilimpazlardıń dıqqat orayında turǵan
regionlardan esaplanadı. Sebebi aymaqtıń klimatı biotsenitikalıq jaǵdayı Aral
tenizi suwı qurǵawına baylanıslı ekologiyalıq jaqtan keskin ózgerip ketti. Bul
regionnıń tiykarǵı bólegin Qaraqalpaqstan Respublikası aymaqlıq shegaraları
quraydı.
Qaraqalpaqstan respublikasıniń paytaxtı - Nókis qalası. Xalıq tiykarınan
Ámiwdárya deltasında tıǵız jasaydı .

6.

Qoylardi jarip kóriw metodi
Izertlew materialları hàm metodları
Izertlew jumısları 2023-2024 jıllar dawamında
Nókis
qalası,Nókis
rayoni
hám
Samarqand
mámleketlik veterinariya medicinasi, sharwashiliq
hám
biotexnologiyalar
universiteti
Nókis
filiali,
Veterinariya medicinası hám azıq-awqat qáwipsizligi
kafedrası laboratoriyalarında izertlew jumısları ámelge
asırıldı. Usi waqıt dawamında Nókis qalası,Nókis
rayoni
túrli kishi rayonlarında izertlewler jumislari
alip barildı.
menen tekseriw waqtı

7.

Nókis qalası qoylardiń Trixostrongilyoz áwladınıń sistematikası
Trixostrongilyoz – Sozılmalı aǵımda sayız jershi invazion kesellik bolıp, Trichostrongylus áwladına tiyisli
gelmintleriniń jińishke bólim isheklerinde hám geyde ultabarda parazitlik etiwi áqibetinde qozǵatıladı.Buyımlarda
ótkerilgen qatar tolıq jarıp úyreniwlerden juwmaq etkende, Ózbekstan sharayatında trixostrogiluslarning - T.axes,
T.colubriformis, T.probulurus, T.skriabini, T.orientalis, T capricola, T.vitrinus sıyaqlı túrleri ushraydı. Trixostrongiluslar
trixostrongilidlar shańaraǵınıń eń kishkine wákilleri esaplanadı. Respublikamız sharba buyımları arasında kóbirek
Trichostrongylus vitrinus túri ushraydı. Usı gelmintlarni I.V. Orlov tómendegishe xarakteristikalaǵan: T.vitrinus lar
ipsimon, qızg'ish tusdagi nematodalar bolıp tabıladı. Óńeshi 0, 490 -0, 620 mm uzınlıqqa iye. Shıǵarıw tesigi bas bóleginen
0, 105-0, 175 mm aralıqta jaylasqan.Erkeginiń dene uzınlıǵı 4, 0-6, 25 mm ga, eni bolsa 0, 080-0, 112 mm ga teń. Bursasi jarıq bolıp, jaqsı
taraqqiy etken páriksimon o'simtalariga iye. Qabırǵaları jińishke, birdey qalıńlıqta bolıp, bursasining aqırıǵa shekem dawam etedi. Joqarı
qabırǵa 0, 070 mm uzınlıqqa iye hám eki shaxobchaga bólinedi. Spikulalari 0, 160 -0, 178 mm uzınlıqta bolıp, bir tegis, tuwrı hám
tómengi bólegi jińishkelashgan boladı.Urǵashısınıń uzınlıǵı 5, 2-7 mm ga, eni jınıslıq tesigi (vulvasi) bóleginde 0, 095 mm ga teń. Jınıslıq
)
tesigi quyrıq aqırınan 1, 15-1, 30 mm aralıqta ashıladı. Qini qısqa hám jaqsı rawajlanǵan máyekdoni bar.Shıǵarıw tesigi quyrıq aqırınan 0,
088-0, 090 mm aralıqta jaylasqan. Quyrıq aqırı shıǵarıw tesiginen baslap jińishkelesip baradı hám jatıpisherdiń joqarı bólegine qaray
egilgan boladı. Máyekler 0, 082-0, 090 mm uzınlıqqa hám 0, 046 -0, 050 mm enlilikke iye.

8.

Trixostrongilus áwladına tiyisli gelmintlar haqqındaǵı maǵlıwmatlar dáslepki bar K. I. Skryabin (1916) qollanbalarında
belgilengen bolıp, ol qaramal, qoy hám eshkilerde usı áwladtıń T. retrotaeformis túrin bir neshe ret ushıratǵan.
Trixostrongiluslar tarqalıwınıń máwsimiyligi túrli zonalarda dús keliwi hám haywanlardıń jasına baylanıslılıǵı sıyaqlı
kórsetkishleri Rsepublikamizda kem úyrenilgen. Suwǵarılatuǵın zonalarda haywanlar trixostrongilyoz menen salıstırǵanda 35,
4 % zálellengen. Qisa - 38, báhárde - 44, jazda - 18 hám gúzde 40 % qoy zálellenedi.trixostrongiluslar menen jıldıń barlıq
mawsimlerinde zıyanlanıwı múmkin. Jas haywanlar shól-jaylaw zonasında qıs mawsimında eń kóp zálellansa, jazda kerisinshe,
eń kem zálellenedi. Haywan tiriliginde belgi-lanadigan diagnoz tekserilgen tezak úlgisinde trixostrongilus máyeki-
dıń tabılıwına tiykarlanadı. Óliminen sońǵı diagnoz bolsa jińishke bólim isheklerindegi xarakterli ózgerisler hám
ámeldegi trixostrongiluslarniń kóp sanlılıǵına tayaniladi

9.

Trixostrongilyoz Epizootologiyasi
Trixostrongilus áwladına tiyisli gelmintlar haqqındaǵı maǵlıwmatlar
dáslepki bar K. I. Skryabin (1916) qollanbalarında belgilengen bolıp, ol
qaramal, qoy hám eshkilerde usı áwladtıń T. retrotaeformis túrin bir
neshe ret ushıratǵan.
•Trixostrongiluslar tarqalıwınıń máwsimiyligi túrli zonalarda dús keliwi hám
haywanlardıń jasına baylanıslılıǵı sıyaqlı kórsetkishleri Rsepublikamizda kem
úyrenilgen. .
Suwǵarılatuǵın zonalarda haywanlar trixostrongilyoz menen salıstırǵanda 35, 4 % zálellengen. Qista 38, báhárde - 44, jazda - 18 hám gúzde 40 % qoy zálellenedi. Palaw buyımlar trixostrongiluslar menen
jıldıń barlıq mawsimlerinde zıyanlanıwı múmkin. Jas haywanlar shól-jaylaw zonasında qıs
mawsimında eń kóp zálellansa, jazda kerisinshe, eń kem zálellenedi.
• Dirofilaria immitis-birqansha iri, jip tárizli gelmint bolıp, erkin-sarı reńde, eki aqırǵı tárepke tarayıp baradı. Kutikula júzesi boyına qirralar menen qaplanǵan. Erini joq, awzı domalaq, 6 kishi median menen oralǵan. Nematoda bulshıq eti polimiar tip dúzilisine iye hám bir qatar urshıq tárizli kletkalar menen kórsetilgen. Quyrıq bólimi konus formasında ,buralǵan hám ensiz qaptal qanatlar menen támiyinlengen. Eki dana teń bolmaǵan spikula proksimal jaylasqan hám
distal ushlarında ótkirlengen.

10.

Xabertioz – Sozılmalı aǵımda sayız jershi
invazion kesellik bolıp, qoy, eshki,
qaramal, basqa gúysewshi haywanlardıń
qarın bólim isheklerinde Strongylidae
shańaraǵına kiretuǵın nematoda Chabertia
ovinalarniń parazitlik etiwi áqibetinde
qozǵatıladı.
Xabertioz mámleketimizdiń tiykarǵı
qoyshılıq
zonalarında,
Buryatiya,
Tómen volga hám Kirgizstanda
belgilengen. Ózbekstanda da bul
kesellik barlıq zonalarda keń tarqalǵan
bolıp, respublikamizning jámi qoydiń 63
% -i odan zálellengen.

11.

Ezofagostomoz – Gúysewshi buyımlar arasında keń tarqalǵan gelmintoz bolıp,
Trichonematidae shańaraǵına tiyisli úsh túrdegi nematodalar: Oesophagostomum
radiatum, O. venulosum hám O. columbianum larning tiykarlanıp qalın
isheklerinde, geyde jińishke isheklerde parazitlik etiwi nátiyjesinde
qozǵatıladı.Qaramallarda hár uchchala tur da ushrassa -de, lekin O. Radiatum túri
salıstırǵanda kóbirek bolıp tabıladı.Qoy hám eshkiler arasında bolsa tiykarlanıp O.
venulosum hám O. columbianum lar parazitlik qıladı. Ezofagostomoz
mámleketimizdiń ayırım zonalarında, atap aytqanda Ózbekstanda da ushraydı. Bul
kesellik enzootik kóriniste keship, haywanlar jemisdorligini tómenletip jiberedi
hám ólimine sebep boladı. Anaǵurlım iri, aq-sút reńli nematoda, olardıń bas ushi
halqasımon kapsula menen támiyinlengen, eni boyınan uzınlaw bolıp tabıladı.
Kapsula eki qatar radial jaylasqan tishchalar menen qurallanǵan, kutikulyar
qulaqshaları tómengi tárepden qarıq payda etip, deneden anaǵurlım ajralıp turadı.
Er adamlarınıń uzınlıǵı 12-14 mm, xitinli jınıslıq bursasi bar, joqarı máwsimi
derlik kórinbeydi, spikulalari 0, 78-0, 85 mm bolıp, gúńgirt reńde boladı.

12.

Nókis qalasi mayda shaxli haywanlarda nematozlardi aniqlawda
ulgilerdi izbe iz juwiwi usilinda tekseriw

13.

14.

15.

Nókis qalasi hám Nókis rayonında gelmintologik izertlew
jumısları alıp barılǵan aymaqlar kartası

16.

1-keste
Nókis qalası hám Nókis rayonında tekserilgen qoylardıń bas sanı (2023-2024-jj)
№
1
Haywan turi
Qoy - Ovis aries dom
Izertlew metodi
TGJ
TEGJ
Koprologıyaliq usulda
Izertlendi, ekz
60
63
203
TGJ (tolıq gelmintologiyalıq jarıp kóriw),
TEGJ (tóliq emes gelmintologıualıq jarıp kóriw).
Gelmintlerdiń máyeklerin tabıwda hámmege belgili bolǵan Fyulleborn usılınan
paydalanıldı. Bul usılda gelmint máyekleriniń suyıqlıq maydanına júzip shıǵıwı ushın
as duzinıń toyinǵan eritpesi isletildi.

17.

18.

19.

. Gelmintokoprologik tekseriw ótkeriw ushın zárúr bolatuǵın ásbap -úskeneler: a fotatsiya usılı menen: 1 - shını ıdıs ; 2 - as duzı eritpesi; 3 - shıyshe tayaqshalar hám
olardı juwıw ushın ıdısshalar ; 4 - metall súzgish; 5 - stakanlar; 6 - halqalı sımlar ; b izbe-iz juwıw usılı menen: 1 - shını ıdıs ; 2 - shıyshe tayaqshalar hám olardı juwıw ushın
ıdıs ; 3 - pipetka; 4 - metall súzgish;; 5 - stakanlar; d - gelmintolarvoskopiya usılı menen:
1 - Berman apparatı ; 2 - Siyle 3 - Siylege oralǵan tezak; 4 - Siylege oralǵan tezak suwǵa
batırılǵan ; e - Gelmintler máyeki hám lichinkalari hám parazit ápiwayı haywanlar
oosistalarini sanaw ushın tor (M. Sh. Akbayev boyınsha ): 1 - buyım áynegi; 2 - juqa
qatlam tor menen.

20.

21.

JUWMAQLAR
Alıp barılǵan izertlewler nátiyjesinde bizler tómendegi juwmaqqa keldik:
1. Qoy strongilyatozlari menen zıyanlanıw dárejesin úyreniw maqsetinde,
Qaraqalpaqstan Respublikasi Nókis qalasi Samanbay Mpjda qoylar ushin 10 %
ten 20 % ge shekem gelmint menen ziyanlanǵanliǵı anıqlandi.
2. Qoydiń strongilyatozlarina qarsı gúresiwde sınap kórilgen dárilerden 10 % li
albendazol suspenziyasi alvet poroshogina salıstırǵanda tásir etiw dozasi joqarı
hám nátiyjeli ekenligi anıqlandi.
3. Qoyni gelminsizlantiriwde antigelmintik preparatining nátiyjesi
salıstırıwlanganda albendazol suspenziyasiniń joqarı nátiyje beriwi hám
arzanlıǵı, 1 ret gelminsizlantirish 15, 76 swmni qurawı anıqlandi.
4. Marshallagioz keselliginde tájiriybede qollanılǵan levozan oral suspenziyasi
qoyga awız arqalı ishirilganda dári qoy Gelmintlerine 95%, alvet poroshogi
bolsa qoy jemine aralastırılıp berilgende Gelmintlerne 85% tasir kórsetkeni
anıqlandi.