Г. Исхакый "Кәжүл читек" хикәясепең лексикасы

1.

2.

Максат
сүзләрнең килеп чыгышы,кулланылыш
сферасы,кулланылыш активлыгы ягыннан сүзлек
составын күзәтү;
сүзләрнең ясалу ысулларын тикшерү;
лексик төргә, ысулга мисаллар белән дәлилләр китерү.

3.

Бурычлар
-әсәрдә очраган диалектик сүзләрнең төрләрен күзәтү;
-һөнәрчелек лексикасына мисаллар табу;
- алынмаларга сыйфатлама бирү;
-тотрыклы сүзтезмәләр- фразеологик әйтелмәләрне
барлау;
-синонимнар һәм антонимнарның төрләрен аеру;
- сүзләрнең ясалу ысулларын өйрәнү.

4.

Метод-алымнар
эзләнү;
тикшерү;
анализлау;
нәтиҗә ясау

5.

Хикәянең сүзлек составын тикшерү
Кулланылыш сферасы ягыннансүзлек составы
диалекталь сүзләр;
һөнәрчелек сүзләре;
фразеологизмнар.

6.

Диалекталь сүзләр
Саф лексик диалектизмнар:бая-алданрак,элегрәк,чак; булыр-таман
булыр;ындыр арты- бакча арты;
Фонетик диалектлар: йибәрегез-җибәрегез; әкертен-әкрен;өр-яңы-өряңа;балтыры тулкынланып тора-балтыры дулкынланып тора;
Морфологик диалектлар:читек китерә-читек алып кайта;дәүкәдизур;чак булыр-таман булыр;
Фразеологик диалектлар:самавыр гаеткә дип ачылган- самавыр гаеткә
дип чистартылган; балтырларым-чалтырларым кочакланып тормый-
балтырларга тиеп тормый

7.

Һөнәрчелек лексикасы
күн эшкәртү, итекчелек һөнәрләренә
мисаллар:сауры, сәхтиян,кунычлык,кәвеш,
башмак, олтан,читек.

8.

Фразеологизмнар
В. Виноградов буенча
Фразеологик ныгымалар:авызга су
алу,күңелгә рәхәт кереп китте;
Фразеологик бердәмлекләр: атыңа
язылып килә,көлә-көлә җырлый.
Фразеологик тезмәләр:аркадан
кагу,күзен күтәреп карады,күземә яшь
тулды,тәнне кытыклаган кебек.
Г. Ахунҗанов буенча
Әйтем авызга су алу, атыңа язылып
килер
Фигыль+ фигыль» калыбындагы
идиомалар:атылып кердем,сарырга
тотынды,кызылланып киткән, елап
йөдәтсәң.
“Мөстәкыйль сүз + ярдәмлек сүз”
борын төбеннән, күз алдыма,
кытыклаган кебек, яхшы айгыр кебек
Кинетик идиома авыз җәйгән, тамак
кыргач, башны бору, күңелгә рәхәт
кереп китте, арка кагу, колак арты.
Термин идиома Гарәфә көн, таз
шәйтан, Аллаһе әкбәр.

9.

Килеп чыгышы ягыннан сүзлек составы
гарәп-фарсы алынмалары;
төрки-гарәп алынмалары;
рус алынмалары

10.

Гарәп –фарсы алынмалары
1) дингә бәйле сүзләр,
2)фән һәм мәгариф өлкәсенә караган төшенчәләрне белдерә торган сүзләр,
3)тормыш- көнкүрешнең төрле якларына караган сүзләр,
4)кешенең эчке һәм тышкы сыйфатларын, психологик кичерешләргә бәйле
төшенчәләрне белдерүче сүзләр,
5) кеше исемнәре
намаз,мәсех кылу,гает,тәсбих,чапан, чалма,
мөәзин,мулла,мәхдүм,Гарәфә көн,мәчет,рөкүгъга
китү,Аллаһе әкбәр,Әхмәдулла,Габдулла, Фәхрулла.

11.

Төрки -гарәп алынмалары:
Кайбер геройларның исемнәрендә очрады-Миңневәли,
Миңнегали,Миңлесәхип

12.

Рус алынмалары:
Сәүдә өлкәсенә караган сүзләрдә:саранҗы-саржа-
сарҗа- киҗе мамык, ефәк, синтетика тукыма;сәхтиянсафьян-кәҗә я сарык тиресеннән яхшы итеп
эшкәртелгән, ачык төскә буялган юка, йомшак күн.
Кайбер сүзләр рус теленнән кергән, тик төбәк
сөйләменә җайлашкан:зияб-зяблик(кызылтүш);
тырантас-тарантас,;перәннек-прянник

13.

Лексик мәгънәләренең үзара бәйләнешендәге
аермаларга мөнәсәбәтле рәвештә мәгънә төрләре:
Синонимнар
Антонимнар
Стилистик синонимнар:
белен,коймак; балтыр,чалтыр;
кысылып,кочакланып;нәни читек,
үзеңнең тәпиләрең кебек читек;авыз
җәйгән, көлә;маташа, тырыша;
ислемай, хушбуй.
Мәгънәви: яратмый, сөйми;шәйләнде
күренде; дәүкәди,зур; күземә яшь
тулды, күзне юешләтте, биттән әллә
нәрсә акты.
Эмоциональ-экспрессив:сыкранып
кычкыра, тавышланып еларга тотыну,
акырып-бакырып елап, кычкырып елап.
Синонимнар, парлашып, яңа сүз ясауда
катнашуга мисал: акырып-бакырып.
Вакыт төшенчәсе: бу елга- киләсе
елга.
Күренешнең күләме:әкертен
шыгырдый- шыгыр-шыгыр шыгырдый;
зур- чак.
Процессларны каршы кую:юк-бар;
күтәрде- төшерде; алай-болай.
Күргәнебезчә, антонимнар арасында
парлы сүз ясаган төр дә очрады: юкбар; алай-болай.

14.

Сүзләрнең ясалышы ысуллары:
синтаксик юл;
морфологик ысул;
лексик-семантик ысул.

15.

Синтаксик юл
Исем
кушма
Миңневәли, Миңнегали,
Миңлесәхип ,
Әхмәдулла,
Габдулла, айбагар
Фәхрулла,
хушбуй. ислемай,
әттәхият,
раббелгазыйм
парлы
Балтыр-чалтыр,
күлмәк-ыштан,тирәюнь.
тезмә
Тәһарәт төзү,тамак
кыру,мәсех кылу, югары
оч,саплы калач,ураза
гаете,гарәфә көн,түр
башы,колак арты,чынаяк
астлыгы,балтыр
чүпрәге,өй алды,таз
шәйтан,аллаһе әкбәр,
чалма койрыгы, умарта
корты,кура җиләге

16.

Фигыльләр
кушма
парлы
Көлә-көлә, әйләндерепәйләндереп, акырыпбакырып, киенгәнбизәнгән,кия-кия, ашыгаашыга
тезмә
Исем китте,баштан
сыйпады,аркадан
кагу,кызамык чыгарган

17.

Аваз әйтемнәре
парлы
Шыгыр-шыгыр, җем-җем,эһе-эһе,
пырых-пырых,чылтыр-чылтыр
тезмә
Пычак кергере

18.

Сыйфат, рәвеш, алмашлык
кушма
Сыйфат :телемҗуллы, ошбу, дәүкәди
Рәвеш:никадәр
Алмашлык: нишләрсең
парлы
ала-кола
алай-болай,берәм-берәм,кызу-кызу
әнә-әнә

19.

Морфологик юл
Ясалма сүзләр
Исем-лык, -лек
намазлык,битлек,җирлек,күзлек,үлек.
-ма,-мә
Чалма,бүлмә,кайма;
-мык
-кыч
кызамык;
тыккыч
-ша
-ык
-дык
катымша;
кытык
урындык
Сыйфат
-лы,-ле саплы,чәчәкле,төсле,тимерле,башлы,каймалы,акыллы,җирлекле,җиңле
читекле,корымлы,читлекле,исле.
-сыз,-сез
Мәхәббәтсез,каймасыз,оятсыз
-ыч, -гы
-үл
Кызганыч, караңгы
кәҗүл.

20.

Лексик- семантик юл
чалма койрыгы, читек битлеге.

21.

Нәтиҗә
Шулай итеп, Гаяз Исхакыйның “Кәҗүл читек”
хикәясендәге сүзләрнең килеп чыгышы ягыннан татар
сүзләре белән беррәттән, гарәп, фарсы, рус, төрек
сүзләре күп булуын күрдем. Кулланылыш сферасы
ягыннан: диалекталь,фразеологик әйтелмәләр,
һөнәрчелек лексикасына мисаллар таптым.Сүзнең
лексик төрләре:синонимнар, антонимнарны барладым.
Сүзләрнең ясалышы ысулларына тикшерү үткәрдем .
Әйе, сихри көчкә ия булган халыкчан, образлы,
эмоциональ, бай телле “Кәҗүл читек”әсәре
укучыларны үзенә җәлеп итеп тора.

22.

Кулланган әдәбият
1.Ф.Ә.Ганиева, К. С. Миннибаев “Татар теленең аңлатмалы сүзлеге”, Казан,
“Матбугат йорты”, 2005 ел, 627бит,
2.Г.Исхакый “Сайланма әсәрләр”,Казан, ТаРИХ, 2002 ел, 162-174 битләр,
3.Ф.С. Сафиуллина, М. З.Зәкиев “Хәзерге татар әдәби теле”Казан,
“Мәгариф”,2002 ел,50бит,58бит,115б.
4.Г.Саттар- Муллиле “Татар исемнәре ни сөйли?”Казан, “Раннур”, 1998 ел
5.Ш.С.Ханбикова, Ф.С.Сафиуллина “Синонимнар сүзлеге” Казан,
“Хәтер”,1999ел

23.

Игътибарыгыз өчен бик зур рәхмәт!