20220205_baykara_hovenmey_7_kl_0

1.

Байкара Хѳвеңмей
«Чүү болганыл?»
Тес-Хем кожуун
Самагалтай 2 дугаарлыг ниити билиг
ортумак школазы
Тирчин Анджела Моторковна,
тыва дыл, чогаал башкызы

2.

• Кичээлдиң кыйгызы:
«Кижи болуру чажындан,
Аът болуру кулунундан».
(Тыва улустуң үлегер домаа).

3. Байкара Дамчаевич Хɵвенмей 1917-1972

4. Чогаалчы дугайында

• Байкара Дамчаевич Хɵвеңмей 1915
чылдың январь 20-де Салчак (Каа-Хем)
кожууннуң Баян-Колга тɵрүттүнген.
• Чогаал ажылын 1934 чылда эгелээн.
Баштайгы шүлүү «Октябрьның тугу»
1034 ч. «Шын» солунга парлаттынган.
• Шүлүкчү. Прозачы. Очулдурукчу.

5. «Чүү болганыл?»

• Чогаал проза (калбак чогаал) хевиринге
бижиттинген.
• Жанры – чечен чугаа.
• Чогаалдың кол маадыры – Монгуш-оол,
сески классчы Кызыл хоорайга
акызының бажыңынга дыштанып чедип
келген.

6. Чогаалды аянныг номчууру. Арын 130.

• Словарьлыг ажыл:
• Номчулга үезинде билдинмес уткалыг
сѳстерниң утказын чугаалажыр.

7.

• Чогаалдың кол маадыры: Хɵлчүк-Бажы
школазының ɵɵреникчизи сески классчы
Монгуш-оол хоорайга акызы сугга дыштанып
чедип келген.
• Чогаалда ѳске маадырлар: Акызы, чеңгези
Айлыңмаа, студент Валя Донгак.
• Айтырыгга харыылаар:
• Хоорайга болган болуушкун оолдуң (Монгушоолдуң) амыдыралынга, сагыш-сеткилинге
кандыг ɵскерлиишкиннер болганыл?

8. Чогаалдың тема, идеязын тодарадыры.

• Чогаалда чүнүң дугайында бижип турарыл? Ооң
темазын-идеязын канчаар илередип болур бис?
Тыва улустуң кандыг үлегер домаа чогаалдың
утказынга дүгжүп болурул? Үлегер домактың
утказын сайгарар. Чогаал бодунуң үезинде
бижиттинген-даа болза, амгы салгалга ужурдузазы чүл?
• Темазы: Мɵзү-шынар темазы.
• Идеязы: «Кижи болуру чажындан, аът болуру
кулунундан». (Тыва улустуң үлегер домаа).

9. Чогаалдың сɵзүглели-биле ажыл. Сɵзүглелди чүгүртү номчуур. Сɵзүглелге даянып, кымның овур-хевирин чураан-дыр, тодарадыр?

• - Ам база номчуттунгаш олуруп алдың бе,
оол? – дээн чеңгезиниң шириин сɵстери ону
сырбаш кылдыр сүртедипкен. (Ар.130).
• Монгуш-оол улуг тынгаш, «кижини дүлей чүве
ышкаш алгырып чугаалаар, чеңгем дыка-ла
каржы кижи-дирем» деп бодап артып калган.
(Ар.131).

10. Чогаалдың сɵзүглели-биле ажыл. Сɵзүглелди чүгүртү номчуур. Сɵзүглелге даянып, кымның овур-хевирин чураан-дыр, тодарадыр?

• Эжикте чиңге үннүг кижи чɵпшээрел айтырзала, Монгуш-оол кɵɵрге, ак-кɵк платьелиг
аныяк уруг кирип кээп-тир. (Ар.133).
• - Силерге база четтирдим, ак сеткилдиг ɵгбүле-дир силер – деп, уруг ɵɵрээнинден үнү
сириңейнип чугаалаан. (Ар.133).

11. Чогаалдың сɵзүглели-биле ажыл. Сɵзүглелди чүгүртү номчуур. Сɵзүглелге даянып, кымның овур-хевирин чураан-дыр, тодарадыр?

• Ынчап … - деп, … бир-ле чүве чугаалаксаан.
(ар.132).
• - Чүнү оорлапкан оол чүвел? Орталан,
Айлыңмаа, сен. Чɵптүг чүве кылган школачыдыр - дээн акызының сɵстери Монгуш-оолду
дидимнелдирипкен. (Ар.134).

12. Чогаалдың чурумалдыг аргалары-биле ажыл.

• Сɵзүглелден уран-чечен аргаларга чижектер тып ажылдаары,
каш уран-чечен арга тыпканын санаар.
• Даалга№1. Сɵзүглелден деңнелгелерни тывар.
• Шынап-ла, Монгуш-оол ном номчуурунга дыка-ла ынак. Номчуй
бергенде, кулаанга безин чүве дыңналбастай бергензиг апаар.
• Монгуш-оол ол-ла ынчап базып тургаш, сиген аразында бир-ле
чүве кылаш кынганын кɵрүп каан.
• Даалга №2. Сɵзүглелден эпитеттерни тывар.
• Бир-ле кааң хүндүс кудумчу талазында маңнашкан кызыл-ала,
ногаан-ала автобустарны, янзы-бүрү чараш чычааннарны
сонуургап каап, «Аңгыр-оолдуң тоожузун» номчуп олурган.
(Ар.130).
• Даалга №1. Сɵзүглелден метафораны тывар.
• Монгуш-оол база бир бɵлүктү номчааш, ында бижээн коргунчугдаа болуушкуннарның дугайын катап боданып, соңгаже кɵрүп
олура, хлеб садар шагы чеде бергенин сактып каан.

13. Онаалга

• Уран-чечен аргаларга чижектер ушта
бижиир.
• Деңнелге - 3
• Эпитет - 3