Təbi̇i̇ ehti̇yatlarin i̇qti̇sadi̇ qi̇ymətləndi̇ri̇lməsi̇, i̇nsanin ətraf mühi̇tə təsi̇ri̇ və qlobal ekoloji̇ problemlər

1.

Azərbaycan Dövlət İqtisad
Universiteti

2.

Mövzu 7. TƏBİİ EHTİYATLARIN İQTİSADİ
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ, İNSANIN ƏTRAF
MÜHİTƏ TƏSİRİ VƏ QLOBAL EKOLOJİ
PROBLEMLƏR

3.

Mövzunun planı:
O 1.Yeraltı təbii ehtiyatların iqtisadi
qiymətləndirilməsi
O 2.Meşə qurşağının coğrafi yayılması
O 3.Təbiət tutumu və təbii rifah
O 4.Ətraf mühitə antropogen təsir
O 5.Qlobal ekoloji problemlər

4.

İqtisadi qiymətləndirmə - istər mineral-xammal
sərvətlərinin, istərsədə ictimai əməyin
məhsuldarlığına və qənaətinə təsir edən müxtəlif
keyfiyyətin, istehsal vasitələrinin faydalılığını
göstərən iqtisadi kateqoriyadır.
Təbii sərvətlərin iqtisadi qiymətləndirilməsinin
metodiki əsasını, müəyyən vaxt ərzində istehsal
edilən, məhsula çəkilən zəruri xərclər, o cümlədən
aşağı rentabelli obyektlərin (Rentabellik – pul
vəsaitlərindən və digər resurslardan istifadənin
effektivlik göstəricisidir. Əmsal və yaxud faiz
şəklində ifadə edilir.) məhsulları təşkil edir.

5.

Çox komponentli xammal ehtiyatına malik olan faydalı qazıntı
mədənlərinin iqtisadi qiymətləndirilməsini aşağıdakı düsturla ifadə etmək
olar:
Rp = Z1 + Z2 – İx – Əf – Tm – Kt
burada,
Rp – xammalın pulla qiymətləndirilməsi;
Z1 – (nəzərdə tutulan xərc.), əsas xammaldan alınan məhsulun illik
dəyəri;
Z2 – (nəzərdə tutulan xərc.), yardımçı xammaldan və tullantılardan alınan
illik məhsulun dəyəri;
İx – istehsal xərcləri;
Əf - əmək haqqı fondu;
Tm – təbiətin mühafizə xərcləri;
Kt – faydalı qazıntıların kəşfiyyatına, istismarına və emalına sərf edilmiş
əsaslı vəsait qoyuluşu.

6.

Təbiətdən istifadənin
iqtisadi səmərəliliyi
Normal iqtisadi həll üçün ümumi qayda potensial
gəlirin xərclərdən çox olmasıdır:
G – X > O (1),
burada:
G – potensial gəlir;
X – ümumi xərclər.

7.

Meşə resurslarının coğrafi
yayılması
Regionlar
Meşə sahəsi
mln. ha
Meşə örtüyünün sahəsi
Bütöv
Adambaşına
mln. ha
Ha
Meşəlik,
%-lə
Oduncaq
ehtiyatı,
mlrd. m3
MDB
Avropa
Asiya
Afrika
Şm.Amerik
a
Cənb.Ameri
ka
Avstraliya
və
Okeaniya
940
195
660
1140
750
755
150
500
545
455
2.2
0.3
0.2
0.9
1.7
35
27
19
18
25
84
19
55
56
53
1260
970
2.2
48
110
180
70
0.5
9
7

8.

Şimal meşə qurşağı daxilində Rusiya, Kanada, ABŞ,
İsveç, Finlandiya daha çox fərqlənir. Şimal meşə
qurşağının sahəsi 2 mlrd.ha-dır. İynəyarpaqlı
ağacların xüsusi çəkisi 67%, qarışıq və enliyarpaqlı
meşələrin xüsusi çəkisi isə 33%-dir.
Cənub meşə qurşağının da sahəsi 2 mlrd. ha-dır və
ağaclarının 97%-i enliyarpaqlı ağaclardan ibarətdir.
Bu qurşaqda Braziliya, Surinam, Qayana, Qabon,
Konqo Demokratik Respublikası, Papua-Yeni
Qvineya kimi ölkələr həm meşə sahələrinin
böyüklüyünə, həm də meşəliyin göstəricilərinə görə
fərqlənir

9.

10.

Azərbaycan Respublikasının meşə ehtiyatının
ümumi sahəsi 1213,7 min hektardır.
Bundan meşə ilə örtülü sahə 1021,88 min
hektar təşkil etməklə, ümumi ərazinin 11,8%-i
qədərdir.
Hər adam başına təqribən 0,12 ha meşə sahəsi
düşür ki, bu da ümumdünya miqyasında
götürülən müvafiq orta rəqəmdən 4 dəfə (0,48
ha) azdır.
Respublika ərazisindəki meşələr sənaye
əhəmiyyəti daşımır.

11.

BMT-nin hesablamalarına görə hər il orta hesabla 15 mln.
hektar tropik həmişəyaşıl meşə sahəsi məhv edilir. Bunu daha
çox Tanzaniya, Zambiya, Filippin, Kolumbiya, Anqola, Peru,
Ekvador, Kamboca, Nikaraqua, Vyetnam və s. kimi ölkələrin
timsalında göstərmək olar. Bu meşələrin sahəsinin sürətlə
azalmasını mütəxəssislər üç əsas səbəblə əlaqələndirirlər;
1.Ərazilərin yaşayış məskənləri, nəqliyyat və kənd
təsərrütafı istehsalı məqsədləri üçün;
2.Enerji daşıyıcısı olmayan, yaxud dünya bazarında onların
qiymətinin qalxması hesabına inkişaf etməkdə olan kasıb
ölkələrdə oduncaqdan yanacaq kimi istifadə məqsədləri
üçün;
3.Selluloz – kağız istehsalının artmasını təmin etmək
üçün Yaponiya, ABŞ və Qərbi Avropa ölkələrinə ixracat
artımı məqsədləri üçün.

12.

Təbiət tutumu və təbii rifah
Təbiət-məhsul sistemi fəaliyyətinin mühüm səmərəlilik
göstəricisi təbiət tutumu hesab olunur. Bu göstərici ekolojiiqtisadi inkişaf səviyyəsini və tipini səciyyələndirə bilər.
Makro səviyyədə təbiət tutumu göstəricisi (e) aşağıdakı
kimi hesablana bilər: