Ibtidoiy davr me'morchilik sa'nati

1.

IBTIDOIY JAMOA DAVRI
ARXITEKTURASI

2.

REJA:
• 1. NEOLIT DAVRI
ARXITEKTURASI.
• 2. BRONZA DAVRI
ARXITEKTURASI.
• 3.MENGERLAR,DOLMENLAR,KROML
EX ME’MORCHILIGI.

3.

Neolit davrida tosh qurollari takomillashtirilishi bilan insoniyat
moddiy
imkoniyatlari kengayadi. Bu davrga kelib yog'ochdan yasalgan uyjoylar
to'g'ri burchakli shaklni qabul qilib, devorlari ustunlar va ularga
biriktirilgan shox-shabbalar o'rimidan iborat edi. Xuddi shunday
imoratlar Dnepr daryosi bo'yidagi Kolomiyshina - I degan joyda
topilgan.
Bu imoratlar eramizdan oldingi III-I ming yillikda qurilgan. Bu joyda
imoratlar 2 ta konsetrik davra shaklida joylashtirilgan: diametri 170 m
aylana bo'yicha katta uylar joylashtirilgan bo'lib, aylana ichida esa
kichik
uylar joylashtirilgan. Bu turarjoy maskani eng qadimgi muntazam
shakldagi turarjoy bo'lib, ibtidoiy jamoa xususiyatlari va mudofaa
vazifalarini bajarishga moslashtirilgan bo'lgan.
Yangi tosh davri - neolit davrida (eramizdan oldingi VI - II ming
yillik) mehnat qurollari keng rivojlanishi bilan ibtidoiy jamoa a'zolari
dehqonchilik va chorvadorlik bilan shug'ullana boshlashadi.22:31
Bu davrda daryolar va ko'llar ustida qoziq qoqilib qurilgan binolar
turi keng tarqalgan. Bunday turdagi imoratlarning qurilishi baliqchilik
bilan
shug'ullanish
uchun
yaxshi
sharoit
yaratgan.
Neolit davrining so'nggi pallasida, ya'ni bronza asrida metalldan
tayyorlangan har xil ish qurollari paydo bo'ldi.

4.

Neolit davrida toshdan yasalgan, takomillashgan mehnat qurollari paydo bo‘lgan va u insonning
moddiy imkoniyatlarini yanada kengaytirgan. Olov bilan bolta yaxlit daraxtdan hatto qayiq, uy-joy
uchun g ‘o ‘la va taxta tayyorlash imkoniyatini bergan. Uzunligi 30 m va maydoni 150 kvm ni
tashkil etgan konsentrik aylanalar bo'ylab joylashgan (diametri 170 m bo'lgan katta aylana bo'ylab
katta, kichik aylana bo'ylab kichik) uylar qurilgan. Neolit davrining eng rivojlangan qurilishlariga
yog'och qoziqqa tayantirilgan binolar kiradi. Bular, odatda daryo, dengiz va botqoq - 9 - joylarda
qurilgan. LJlar mudofaa va baliq ovlab bavot kechirish maqsadida shunday joylarda tiklangan
Oʻrta Osiyoning jan. hududlarida oʻtroq dehqonchilik va chorvachilik qaror topib, ishlab
chiqaruvchi xoʻjalik shakllanayotgan zamonda, uning shim. va sharqiy qismida joylashgan keng
dashtliklar va togʻliklarda ovchi va baliqchi, ovchi va termachi qabilalari yashardilar. Miloddan
avvalgi 5—3 ming yilliklarda Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon xavzalari va ulardan shim.da
yashagan ovchibaliqchi qabilalarning turar joy koldiklari dastlab qad. Xorazm yerlarida topib
oʻrganildi. Bu yodgorliklar fanda Kaltaminor madaniyati nomini olgan. Jonbos 4 yodgorligidan
ulkan chayla qoldiklari kavlab ochilgan. Uningmayd. 300 kv.m gateng. Unda 100— 120 nafarli
urugʻ jamoasining baliqchiovchilari istiqomat qilgan. Qayd etilgan yogʻoch va qamish qoldiqlariga
qaraganda chayla koʻp ustunli, yapaloqroq shaklda boʻlib, tomi qamish bilan yopilgan. Unda bitta
katta va uning atrofida 20 dan ortiq maydaroq oʻchoq oʻrinlari qayd etilgan. Oʻchokdar girdidan va
chayladan baliq, toʻngʻiz, jayran, bugʻu, qush suyaklari, tuxum poʻchoqlari hamda tosh qurollar,
sopol parchalari topilgan.

5.

6.

BRONZA DAVRI ARXITEKTURASI

7.

Bronza, texnikada — misning qalay, alyuminiy, kremniy, berilliy, qoʻrgʻoshin va boshqa elementlar bilan
qotishmasi. Masalan, mis bilan qalay qotishmasi qalayli bronza deb ataladi. Qalayli bronza ishqalanishga
yaxshi chidaydi, suv va bugʻda deyarli zanglamaydi, qolipga yaxshi quyiladi, quyilganda 1% dan ham kam
kirishadi. Ishqalanadigan detallar, joʻmraklar, uch yoʻllik (troynik)lar va boshqa tayyorlash uchun ishlatiladi.
'zbekistonning shimoli-g'arbiy mintaqasida joylashgan Xorazm vohasi bronza davrida (miloddan avvalgi
3000-500 yillar atrofida) muhim madaniy va iqtisodiy markaz bo'lgan. Hudud o'zining noyob arxitekturasi va
ta'sirchan monumental inshootlari, jumladan qal'alar, saroylar va maqbaralar bilan mashhur. Amerikalik olim
Lyuis Genri Morgan o'zining "Qadimgi jamiyat" asarida ibtidoiy jamoa tuzumi ancha batafsil qilib
tasvirlagan.

8.

Gonur, Dashli, Kelleli, Sopollitepa, Jarqo’ton, To’g’aloq, Molali kabilar bo’lib, ko’pchilik
tadqiqotchilar Baqtriya va Marg’iyona ushbu davr manzilgohlarini ikkita asosiy guruhga:
istehkomli manzilgohlar va istehkomsiz manzilgohlar guruhlariga ajratadilar.Ushbu
hududlarda ilk shaharlarning asosi hasoblangan mustahkamlangan qal’alarning paydo
bo’lishi harbiy havf – xatar tig’ilgan paytda boshpana vazifasini bajarish jarayoni bilan
bog’liq bo’lib, shuningdek, qal’alar qadimgi dexqonlar jamiyatida chuqurlashib borayotgan
ijtimoiy tabaqalashuv jarayonlarini o’zida aks ettirgan. Qal’alarning ichki hududlari turli
uslublarda bunyod etilgan. Bronza davri jamiyatining ravnaqi dexqonchilik, chorvachilik va
hunarmandchilikning jadalliki bilan rivojlanishi orqali izohlanadi. Shuningdek, bu davrda
jamiyatning ijtimoiy tabaqalanish jarayonlari ham rivojlandi. Olib borilgan tadqiqotlar
natijalariga ko’ra, ushbu tarixiy davr ilk, rivojlangan hamda songgi bronza davrlariga
bo’linadi. Ushbu davrlar moddiy madaniyat taraqqiyot darajasining o’ziga xosligi va
rivojlanish bosqichlari bilan bir – biridan farqlanadi. Bu tarixiy davr aholisi turli metallar
aralashmasi natijasida hosil bo’ladigan bronzani kashf etdilar. Bronza – kimyoviy
xususiyatlari jihatidan mustahkam va qattiq metall bo’lib, u qadimgi xo’jaliklar taraqqiyoti
uchun yuksak ahamiyatga ega bo’ldi.

9.

10.

MENGERLAR,DOLMENLAR VA KROMLEX
ME’MORCHILIGI

11.

Megalitik inshootlanvng menger, dolmen va kromlex nomli uch asosiy turi topilgan. Mengerlar marhumlar xotirasiga q o ‘yilgan
kattao ‘lchamdagi (odatda 4-5 m ni tashkil etgan, ammo balandligi 20 m gacha, vazni 300 t gacha bo‘lganlari ham bor. masalan,
Franstiyada)tik toshlardir. Radiokarbonlarni aniqlash va dendroxronologiya usullarining rivojlanishi ularning yoshini aniqroq
aniqlash imkonini berdi: asosan menhirlar neolit, mis va bronza davri madaniyatlariga tegishli. Menhirlarning maqsadi ko'p asrlar
davomida sir bo'lib qoldi, chunki ularni quruvchilarning ijtimoiy tuzilishi, diniy e'tiqodlari va tili haqida deyarli hech narsa ma'lum
emas, garchi ular o'liklarini dafn qilgani, dehqonchilik bilan shug'ullangani, loydan idishlar, tosh qurollar yasaganligi ma'lum. va
zargarlik buyumlari bezaklari.Druidlar odamlarni qurbon qilishda yoki chegara ustunlari yoki murakkab mafkuraviy tizimning
elementlari sifatida menhirlardan foydalangan degan fikrlar mavjud edi.Baʼzan M. uzun yoʻlak yoki halqasimon toʻsiq shaklida
joylashtirilgan ( Karnak, Kromlex), M., koʻpincha, dolmenlar bilan birgalikda uchraydi. Har bir tosh har bir marhumga alohida
atab qoʻyilgan. Qazish vaqtida M. ostidan kul, sopol idish siniqdari va hayvon suyaklari topilgan. Dolmenlar bu bir necha vertikal
oʻmatilgan tosh va ularning usti gorizontal tosh plitasi bilan yopilgan qurilma bo'lib, asosan, qabila boshqaruvchisi uchun qurilgan.
Qabila boshlig'i o'limidan keyin shuyerda dafn etilib, dolmen maqbara vazifasini o'tagan.Kromlexlar - megalitik qurilmalar ichida
eng murakkab vakompozitsion jihatdan uyg'unlashgan inshootdir. Angliyaning Stounxendj degan joyidagi kromlex diametri 30
metr bo'lgan aylana bo'yicha qo'yib chiqilgan toshlar va uchi bir-biri bilan toshlar vositasida bog'langan inshootdir. Ichki aylanada
yana uch juft vertikaltoshlar joylashtirilgan bo'lib, ularning usti ham o'zaro balka orqalibog'langan. Aylananing geometrik
markazida eng katta vertikal tosh joylashtirilgan. Kromlexlar qadimgi ibtidoiy jamoa uchun ibodatxonavazifasini
o'tagan.Kromlexlarning aylana shakli ularning quyosh ibodatxonalari vazifasini o'taganligi ifodasidirKromlexlarning maqsadi har
doim ham to'liq aniq emas. Ma'lum bo'lgan foydalanish "ochiq osmon ostidagi ma'bad" ni yaratish uchun muqaddas makonni
marosim bilan qoplashni o'z ichiga oladi. Ba'zi kromlexlar astronomik jihatdan muhim yo'nalishlarni qayd etadilar, bu ulardan
Quyosh va, ehtimol, Oyning marosim va kalendar maqsadlarida pozitsiyalarini kuzatish va qayd etish uchun rasadxona sifatida
foydalanishni taklif qiladi.Sof texnologik funktsiyalarni bajaradigan kromlekslar mavjud. Shunday qilib, sun'iy tepalikning
yoyilishiga yo'l qo'ymaslik uchun ko'plab tepaliklar tosh va toshlar bilan qoplangan. Ko'pgina ob'ektlar bir vaqtning o'zida ushbu
funktsiyalarning bir nechtasini namoyish etadi.Kromlexni tashkil etuvchi toshlar menhir uslubida cho'zinchoq yoki butunlay
shaklsiz toshlar bo'lishi mumkin. Texnologik maqsadlarda odatda tekis plitalar ishlatilgan. Kromlexning shakli ko'pincha yumaloq
yoki tasvirlardir, ammo boshqa shakllar ham mavjud.Tosh kromlexlar uchun yagona qurilish materiali emas. Shunday qilib,
Norfolk grafligida yog'och kromlex qumli qumda topildi. Biroq, ba'zi mashhur ingliz kromlexlarining asl qurilishida yog'och
ishlatilganligi haqida dalillar mavjud.

12.

13.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT !