Миллий иқтисодиёт

1.

III - б ў л и м
Миллий иқтисодиёт (макроиқтисодиёт)нинг
амал қилиш ва ривожланиш қонуниятлари
14-МАВЗУ. МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТ
ВА УНИНГ МАКРОИҚТИСОДИЙ
ЎЛЧАМЛАРИ. ЯЛПИ МИЛЛИЙ
МАҲСУЛОТ ВА УНИНГ ҲАРАКАТ
ШАКЛЛАРИ

2.

РЕЖА:
1
• Миллий иқтисодиётнинг қарор топиши ва
унинг макроиқтисодий кўрсаткичлари
2
• Миллий
маҳсулотнинг
мазмуни,
таркибий қисмлари ва ҳаракат шакллари
3
• Ялпи
ички
усуллари
маҳсулотни
ҳисоблаш

3.

1. Миллий иқтисодиётнинг қарор топиши ва
унинг макроиқтисодий кўрсаткичлари
Миллий иқтисодиёт
• – барча тармоқлар ва соҳаларни,
микрова
макродаражадаги
иқтисодиётларни,
функционал
иқтисодиётни,
кўплаб
инфратузилмаларни
ўз
ичига
олган яхлит иқтисодиётдир.

4.

Макродаражада қаралганда миллий иқтисодиётнинг таркибий
тузилиши қуйидагилар ўртасидаги муносабат сифатида намоён
бўлади:
1
2
3
4
• мавжуд ишлаб чиқариш ресурслари;
• ресурсларнинг иқтисодий
тақсимот ҳажми;
субъектлар
• ишлаб чиқариш ҳажмлари;
• миллий маҳсулотнинг таркибий қисмлари.
ўртасидаги

5.

Миллий иқтисодиётнинг таркибий тузилиши
Миллий иқтисодиёт
Иқтисодий жиҳатдан
нисбатан мустақил бўғинлар
Корхоналар
Уй хўжаликлари
Давлат (кўплаб хўжалик
юритувчи бирликлари
билан)

6.

Миллий иқтисодиёт таркибий тузилмасининг
шаклланишида қуйидаги омиллар таъсир кўрсатади:
1
2
3
4
5
6
7
• мавжуд бозор конъюнктураси, бозорлар сиғими ва монополлашув даражаси,
• мамлакатнинг халқаро меҳнат тақсимотидаги иштироки,
• ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланганлик даражаси,
• фан-техника тараққиётининг миқёслари, тавсифи ва ривожланиш суръатлари,
• ишлаб чиқариш ресурсларининг сифати,
• ҳудудларнинг ер майдонлари ва инфратузилма объектлари билан таъминланганлиги,
• экология ҳолати.

7.

2. Миллий маҳсулотнинг мазмуни, таркибий
қисмлари ва ҳаракат шакллари
Жамият миқёсидаги ишлаб чиқариш жараёнларининг
мунтазам равишда янгиланиб ва такрорланиб туриши
ижтимоий такрор ишлаб чиқариш дейилади.
Оддий такрор ишлаб чиқариш
• ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш жараёнларининг
ўзгармаган ҳолда такрорланишига айтилади.
Кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш
• ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш миқёсларининг мунтазам
равишда ошиб борган ҳолдаги такрорланишига айтилади.

8.

ЯММ ва ЯИМ ўртасидаги таркибий нисбатлар
ЯИМ
Мамлакат ичидаги ишлаб чиқариш
Хорижий
корхоналар
маҳсулоти
Миллий
корхоналар
маҳсулоти
Чет эллардаги
миллий
корхоналар
маҳсулоти
М1
М2
М3
10 трлн. сўм
50 трлн. сўм
6 трлн. сўм
ЯИМ=10+50=60
ЯММ=50+6=56
ЯММ

9.

Ялпи ички маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таркиби,
фоизда
Кўрсаткичлар
Саноат
2000
2004
2008
2012
2013
2014
2015
2016
2017
14,2
17,5
22,3
24
24,1
24,0
24,3
22,8
23,9
30,1
26,4
19,4
17,5
17,4
17,4
16,7
16,2
17,3
6
4,8
5,6
5,9
6,4
6,7
7,3
6,6
6,1
37,2
37,2
43,4
44,9
43,9
43,3
42,9
43,9
42,5
12,5
14,1
9,3
7,7
8,2
8,6
8,8
10,5
10,2
Қишлоқ
хўжалиги
Қурилиш
Хизматлар
соҳаси
Соф солиқлар

10.

Қўшилган қиймат
• – бу корхона ялпи маҳсулоти бозор нархидан
(амортизация ажратмасидан ташқари) жорий моддий
харажатлар чиқариб ташлангандан қолган қисмидир.
Жорий бозор нархларида ҳисобланган миллий
маҳсулот номинал миллий маҳсулот деб юритилади.
• Ўзгармас, қиёсий нархларда ҳисобланган миллий
маҳсулот эса реал миллий маҳсулот деб юритилади.
Номинал ЯИМ
Реал ЯИМ
НИ

11.

Нарх индeкcи жopий йилдaги мaълум
гуруҳ тoвapлap вa xизмaтлap тўплaми
нархлapи
cуммacини
xудди
шундaй
тoваpлаp вa xизмaтлap миқдорининг базис
дaвpдaги нархлapи cуммacигa тaққocлaш
opқaли ҳиcoблaнaди.
жорий йилдаги истеъмол товарлари нархи
Нарх индекси
базис йилдаги истеъмол товарлари нархи

12.

Мамлакат иқтисодиётининг қанчалик ривожланганлиги ва
самарали эканлигини аниқ билиш учун айнан шу йилда жонли
меҳнатнинг унумли ҳаракати натижасида вужудга келтирилган
соф миллий маҳсулот (СММ) кўрсаткичидан фойдаланилади.
ЯИМдан жорий йилда ишлаб чиқариш жараёнида истеъмол
қилинган асосий капитал қиймати ёки йиллик амортизация
суммаси айириб ташланса соф миллий маҳсулот (СММ)
кўрсаткичи ҳосил бўлади:
ЯИМ амортизация йиллик суммаси СММ

13.

СММдан эгри солиқлар чиқариб ташланиб,
миллий даромад (МД) кўрсаткичи аниқланади:
СММ бизнесга эгри солик миллий даромад
Ишлаб чиқарилган миллий даромад
• – бу янгидан яратилган маҳсулотнинг бутун ҳажми.
Фойдаланилган миллий даромад
• – бу ишлаб чиқарилган миллий даромаддан ҳар хил
йўқотишлар (табиий офатлар, маҳсулотларни захирада
сақлашдаги йўқотишлар ва ҳ.к.) ва ташқи савдо қолдиғи
чиқариб ташланган миқдорга тенг

14.

Шaxcий дapoмaд кўpcaткичини тoпиш учун миллий
дapoмaддaн yй xўжaликлapи қўлигa кeлиб тушмaйдигaн
дapoмaдлapнинг юқоридаги учтa туpини чиқapиб
тaшлaшимиз ҳaмдa жopий мeҳнaт фaoлиятининг нaтижacи
ҳиcoблaнмaгaн дapoмaдлapни унгa қўшишимиз зарур:
Миллий даромад Ижтимоий сугурта ажратмаси Корхона фойдасига соликлар
Корхонанинг таксимланмайдиган фойдаси Ижтимоий туловлар Шахсий даромад
Шaxcий дapoмaддaн coлиқлap тўлaнгaндaн
кeйин yй xўжaликлapининг тўлиқ тacappуфидa
қoлaдигaн дapoмaд шaкллaнaди.

15.

Яширин иқтисодиёт
• – бу товар-моддий бойликлар ва
хизматларнинг
жамият
томонидан
назорат қилинмайдиган ҳаракати, яъни
давлат бошқарув органларидан яширин
ҳолда алоҳида фуқаролар ва ижтимоий
гуруҳлар ўртасида амалга оширилувчи
ижтимоий-иқтисодий муносабатлардир.

16.

Яширин иқтисодиёт таркибига қўйидагилар киради:
1
2
3
4
• жиноятга алоқадор иқтисодиёт
• сохта иқтисодиёт
• норасмий иқтисодиёт
• яширин иккиламчи иқтисодиёт

17.

Жиноятга алоқадор иқтисодиёт
• – расмий иқтисодиёт таркибига иқтисодий жиноятнинг
киритилиши (бойликларнинг талон-тарож қилиниши;
назоратнинг ҳар қандай шаклидан яширинган ҳолдаги
ҳуфёна иқтисодий фаолият – наркобизнес, қимор ўйинлари,
фоҳишабозлик; даромадларни ноиқтисодий қайта тақсимлаш
шакли сифатидаги фуқароларнинг шахсий мулкига қарши
умумжиноий ҳаракатлар – босқинчилик, шахсий мулкни
зўрлик билан тортиб олиш, ўғирлаш, рэкет);
Сохта иқтисодиёт
• – ҳисобга олиш ва ҳисоботларнинг амалдаги тизимига сохта
натижаларни ҳақиқий натижа сифатида киритувчи расмий
иқтисодиёт (қўшиб ёзишлар);

18.

Норасмий иқтисодиёт
• – товар ва хизматларнинг айрибошлаш ва
тақсимлаш
бўйича
иқтисодий
субъектлар
ўртасидаги норасмий ўзаро алоқалар тизими
бўлиб, у мазкур субъектлар ўртасидаги шахсий
муносабатлар ва бевосита алоқаларга асосланади;
Яширин иккаламчи иқтисодиёт
• – якка тартибдаги ва кооператив фаолиятнинг
назоратдан яширинган, яъни қонун томонидан
тақиқланган ёки белгиланган тартибда рўйхатдан
ўтмаган тури.

19.

3. Ялпи ички маҳсулотни ҳисоблаш усуллари
Миллий ҳисоблар тизими (МҲТ)
•–
бу
барча
асосий
иқтисодий
жараёнларни, такрор ишлаб чиқариш
шароитлари,
жараёнлари
ва
натижаларини тавсифловчи ўзаро
боғлиқ макроиқтисодий кўрсаткичлар,
таснифлар ва гуруҳлар тизими.

20.

МҲТ БМТ томонидан эълон қилинган «Миллий
ҳисоблар ва ёрдамчи жадваллар тизими» номли
ҳужжат асосида халқаро статистикада стандарт тизим
сифатида 1953 йилдан бошлаб қўлланила бошлади.
Шу даврдан (1953 йилдан) буён шу давргача
МҲТ
тўрт
марта
ўзгартирилиб,
такомиллаштирилди. Лекин у ҳали ҳам
такомиллаштиришга муҳтож. Ҳозирги даврда
дунёнинг 100 дан ортиқ мамлакатларида, шу
жумладан Ўзбекистонда мазкур тизимнинг
такомиллаштирилган шакли қўлланилмоқда.

21.

миллий ҳисоблар тизимининг ривожланишини
еттита босқичга
Биринчи
босқич
• ХVII асрнинг иккинчи ярмидан 1930 йилгача бўлган даврни ўз ичига олиб,
унда миллий ҳисоблар тизими илк бор шакллана бошлади. Бу босқичда
асосий эътибор миллий бойлик ва даромад кўрсаткичларини ҳисоблашга
қаратилган.
Иккинчи
босқич
• ўтган асрнинг 30-йилларидан бошланди ва унда кейнсчилик таълимоти
муҳим ўрин тутди. Бу босқичда асосий эътибор миллий бойлик ва миллий
даромадни ҳисоблаш усулларини такомиллаштириш, истеъмол, жамғарма
ва инвестицияларнинг ҳаракатини таҳлил қилиш, макроиқтисодий таҳлил
учун зарур ахборот тизимини шакллантириш, унинг давлат ҳокимиятини
бошқаришдаги ролини ошириш ва миллий ҳисоблар тизимининг айрим
кўрсаткичларига аниқликлар киритишга қаратилди.
Учинчи
босқич
• (1953 йил) иккинчи жаҳон урушидан кейинги даврни ўз ичига олиб,
давлатлар вайрон бўлган иқтисодиётни тиклаш, иқтисодий интеграцияни
кучайтириш эҳтиёжидан келиб чиқиб ёндашилди. Ушбу босқичда БМТ
Статистика комиссияси томонидан МҲТнинг дастлабки андозаси МҲТ-1953
тасдиқланди.

22.

Тўртинчи
босқичда
• (1968 йил) БМТнинг МҲТ-1953 андозаси
анча такомиллаштирилди, олинган
маълумотларни таққослаш имкони туғилди
ва МҲТнинг бошқа қулай жиҳатлари ҳам
очиб берилди.
Бешинчи
босқич.
• 1993 йилга келиб айрим мамлакатларда
миллий ҳисобчиликни юритиш тартибида
катта фарқлар мавжудлиги туфайли
уларнинг халқаро қиёсий таққослаш
имконияти бузилди, жаҳон бўйича
кўрсаткичларни умумлаштириш масаласи
мураккаблашди ва жаҳон иқтисодиётини
таҳлил қилиш қийинлашди

23.

Олтинчи
босқичда
Еттинчи
босқич
• МҲТнинг янги андозаси, яъни МҲТ-2008 яратилди ва ҳозирги
кунда ҳам амал қилмоқда. МҲТнинг бу андозасида унинг
истеъмолчилари учун макроиқтисодий кўрсаткичларни таҳлил
қилишнинг ихчамлиги ва шаффофлигини таъминлаш, иқтисодий
фаолият турларини таснифлаш, иқтисодиёт ва унинг таркибий
қисмлари ўртасидаги муносабатларни чуқур таҳлил қилиш,
молиявий операцияларни ҳисобга олиш усулларини
такомиллаштириш, унинг айрим концепция ва категорияларига
аниқлик киритиш, соддалаштириш масалалари ҳал қилинди.
• 2008 йилдан кейинги даврларни ўз ичига олиб, МҲТни янада
такомиллаштириш жараёнлари амалга оширилмоқда

24. Ялпи ички маҳсулот тушунчаси ва уни ҳисоблашнинг асосий шартлари.

Кўплаб иқтисодий адабиётларда ЯИМга ишлаб
чиқарилишида қўлланилган ресурслар қайси
давлатга
тегишлилигидан
қатъий
назар,
мамлакатнинг жуғрофий ҳудудида
яратилган
пировард товарлар ва хизматларнинг бозор
баҳолари йиғиндиси деб таъриф бериб келинган.
1993 йилда қабул қилинган БМТ МҲТнинг янги
талқинига кўра Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ)
тушунчасига аниқликлар киритилди.
24

25.

Ушбу миллий ҳисоблар тизими асосида ЯИМ уч
хил усул билан ҳисобланиши мумкин:
Биринчи усул
•–
бу
ЯИМни
ҳисоблашга
қийматлар бўйича ёндашув.
қўшилган
Бунда миллий иқтисодиётнинг барча тармоқлари бўйича
яратилган қўшилган қийматлар йиғиндиси ҳисоблаб
чиқилади. Қўшилган қийматни аниқлаш жами ижтимоий
маҳсулотдан оралиқ маҳсулотлар ва хомашё, ёқилғи,
материаллар қийматини чегириш орқали амалга оширилади.

26.

Иккинчи усул
• – бу ЯИМни ҳисоблашга сарф-харажатлар
бўйича ёндашув.
Бунда мазкур йилда ишлаб чиқарилган барча маҳсулот
(хизмат)лар ҳажмини сотиб олишга қилинган ҳамма сарфлар
қўшиб чиқилади. Миллий иқтисодиётда ишлаб чиқарилган
пировард маҳсулотларни мамлакат ичида хўжаликнинг учта
субъекти – уй хўжаликлари, давлат, тадбиркорлар ҳамда
ташқаридан чет эллик истеъмолчилар сотиб олиши мумкин.

27.

Уй хўжаликларининг истеъмол сарфлари
• – бу кундалик эҳтиёждаги товарларга, хизматларга, узоқ муддат
фойдаланиладиган истеъмол буюмларига ва бошқаларга қилинадиган
сарфлардир.
Инвестицион сарфлар
• – тадбиркорлик секторининг асосий ва айланма капитал
товарларини (инвестицион товарлар) сотиб олишга қиладиган
сарфларидир.
Инвecтициoн capфлap
• а) тaдбиpкopлap тoмoнидaн машина, yскуна вa cтaнoклapнинг
бapчa xapиди;
• б) бapчa қуpилишлap;
• в) зaхиpaлapнинг ўзгapиши.

28.

Давлат сарфлари
• – бу мaҳcулoтлapни ва иқтисодий pecуpслapни, xуcуcaн
ишчи кучини coтиб oлишгa дaвлaтнинг (бoшқapувнинг
қуйи вa мaҳaллий opгaнлapи билaн биpгa) қилган бapчa
capфлapини ўз ичига oлaди.
Чет
элликларнинг
миллий
иқтисодиёт товарларига сарфлари
• Экспорт ва импорт миқдорлари
ўртасидаги
фарқ
товар
ва
хизматларнинг соф экспорти ёки
оддий қилиб соф экспорт дейилади.

29.

Учинчи усул
• – бу ЯИМни ҳисоблашга даромадлар бўйича
ёндашув.
ЯИМни
даромадлар
бўйича
ҳисоблашда
уй
хўжаликлари, корхона ва давлат муассасаларининг
дастлабки, яъни тақсимланган даромадларини меҳнат
ҳақи ва ялпи фойдага (рента, ссуда фоизи ва
тадбиркорлик фойдаси ва ҳ.к.) ажратиш мумкин.
ЯИМни
мазкур
усул
бўйича
ҳисоблашда
даромадларнинг барча суммасига истеъмол қилинган
асосий капитал қиймати (амортизация ажратмаси) ва
бизнесга эгри солиқлар суммаси ҳам қўшилади.

30.

ЯИМни ҳисоблашга сарфлар ва даромадлар бўйича
ёндашув
Миллий маҳсулот ҳажмини сарфлар
суммаси бўйича ҳисоблаш
1. Уй хўжаликларининг истеъмол
Миллий маҳсулот ҳажмини даромадлар
суммаси бўйича ҳисоблаш
1. Даромад билан боғлиқ бўлмаган сарф
ва тўловлар
а) амортизация, б) эгри солиқлар
+
2. Иш ҳақи
+
сарфлари
+
2. Тадбиркорларнинг инвестицион
сарфлари
+
3. Товар ва хизматларнинг давлат хариди 3. Рента тўловлари
+
+
4. Чет элликлар сарфи
+
5. Нотижорат муассасалари сарфи
+
6. Моддий айланма воситалар
заҳирасидаги ўзгаришлар
ЯИМ
4. Фоиз
+
5. Фойда
ЯИМ

31. ЯИМ ўсишига инвестицияларнинг қўшган улуши/ ЯИМ ўсишининг инвестицияга боғлиқлиги

ЯИМда инвестици улуши
Инвестицияларнинг ўсиш кўрсаткичлари
ЯИМ кўрсаткичлари
Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси

32.

Асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар динамикаси (ўтган йилга нисбатан)
2011
2012
2013
2014
ЯИМ
108,3
108,2
108,0
108,1
Аҳоли жон бошига ЯИМ
105,5
106,6
106,3
106,2
ИНИ (аввалги йилнинг декабр ойига
нисбтатан
7,6
7,0
6,8
6,1
Саноат маҳсулоти
106,3
107,7
108,8
108,3
Қишлоқ хўжалиги маҳсулоти
106,6
107,0
106,8
106,9
Асосий капиталга инвестициялар
107,9
111,6
109,8
109,6
Қурилиш ишлари
108,5
111,5
116,6
118,3
Юк ташиш
108,7
105,4
104,4
105,0
Йўловчиларни ташиш
105,9
105,8
104,2
104,8
Хизматлар ҳажми
113,2
114,2
114,3
115,4
Пулли хизматлар
116,1
114,3
113,7
111,4
Чакана товар айланмаси
116,4
113,9
114,8
114,3
Доимий аҳоли сони
102,7
101,5
101,6
101,7
Бандлар сони
102,5
102,6
102,5
102,4

33.

ЯИМнинг иқтисодиёт тармоқларининг қўшилган қиймати
(ўтган йилга нисбатан %)
2011
2012
2013
2014
ЯИМ
108,3
108,2
108,0
108,1
Саноат
103,4
104,4
106,0
105,7
Қишлоқ хўжалиги
106,6
107,0
106,8
106,9
Қурилиш
108,5
111,5
116,6
118,3,
Транспорт ва алоқа
111,3
111,2
103,6
106,3
Савдо ва умумий овқатланиш
115,3
107,4
113,9
110,5
Бошқалар
111
111,1
109,0
108,9
Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси

34.

ЯИМнинг иқтисодиёт тармоқлари бўйича тузилмаси
(якунга нисбатан %)
2011
2012
2013
2014
ЯИМ
100
100
100
100
Саноат
24,0
24,0
24,2
24,1
Қишлоқ хўжалиги
17,6
17,5
17,6
17,2
Қурилиш
6,1
5,9
6,0
6,8
Транспорт ва алоқа
11,7
11,9
11,9
11,4
Савдо ва умумий овқатланиш
8,8
8,6
8,5
8,6
Бошқалар
24,0
24,4
23,8
23,5
Соф солиқлар
7,8
7,7
8,0
8,4
Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси

35.

Эътиборларингиз учун рахмат!