Экспортты ілгерілету бойынша мемлекеттік саясаттың нәтижелерін бағалау. Дәріс №8

1.

№ 8. Дәріс. Экспортты ілгерілету бойынша мемлекеттік саясаттың нәтижелерін
бағалау
Дәрістің мақсаты:
Логистикалық жүйені дамыту мен экспортты ілгерілетуді қамтамасыз ету
мүмкіндіктерін негіздеу және бағалау. "KAZNEX INVEST "экспорт және инвестициялар
жөніндегі Ұлттық Агенттігі" Акционерлік қоғамы, "экспорттық-кредиттік сақтандыру
корпорациясы, 2012 жылғы 9 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабын
баяндау. "Нұрлы Жол" бағдарламасы бойынша экспорттаушыларды қолдауды түсіндіру.
Сыртқы нарықтарға жылжыту бойынша индустриялық-инновациялық қызмет
субъектілерін сервистік қолдау шараларын негіздеу. 2016-2021 жж. азық-түлік
тауарларының экспортын арттыру жөніндегі индикаторларды талдау.
Түйін сөздер: "ҚДБ-Лизинг" акционер, критерий, индикатор,субсидия.
Негізгі сұрақтар:
1.Экспорттаушыларды мемлекеттік қолдау бағдарламалары мен нормативтік
құқықтық актілерді негіздеу.
2.Азық-түлік тауарларының экспортын арттыру жөніндегі нысаналы
индикаторларды талдау.
3.ҚР дағы жаңа бағдарламалар туралы түсіндіру
Қазақстанның экономикалық саясатының өңделген тауарлар мен қызметтер
экспортын дамытуға әсерін бағалау үшін экспорттаушыларды мемлекеттік қолдауды
реттейтін мемлекеттік бағдарламалар мен нормативтік құқықтық актілер талданды.
Қазақстандық өндірушілердің экспорттық әлеуетін дамытуды қолдау мақсатында
2010 жылдан бастап "Экспорт 2020" экспортты дамыту және жылжыту бағдарламасы іске
асырылды, онда қазақстандық экспортты дамытуды қолдаудың үш бағыты: экспортты
жылжыту бойынша шығындарды өтеу; сервистік қолдау; сауда экспорттық
операцияларын қаржыландыру көзделген. Бірінші және екінші бағытты іске асыру
операторы "KAZNEX INVEST "экспорт және инвестициялар жөніндегі Ұлттық
Агенттігі" Акционерлік қоғамы, үшінші – "ҚазЭкспортГарант "экспорттықкредиттік сақтандыру Корпорациясы"акционерлік қоғамы болды.
2012
жылдан
бастап
"Экспорт
2020"
бағдарламасы
"Экспорттаушы
2020"экспорттаушыларды қолдау бағдарламасына айналды.
Қолдаудың үш бағыты сақталды, бірақ экспорттаушыларға қолдау көрсетудің
кейбір критерийлері мен ережелері жетілдірілді және өзгертілді. Көрсетілген экспортты
қолдау шаралары "индустриялық-инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы"
2012 жылғы 9 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабына сәйкес
әрекет етті.
Индустриялық-инновациялық қызмет субъектілерін мемлекеттік қолдау
қазақстандық өнімнің танылуын арттыру, ақпараттық-талдамалық қолдау көрсету,
саудалық қаржыландыруды пайдалану үшін іс-шаралар өткізу жолымен отандық өңделген
тауарлар мен қызметтердің экспортын дамыту және ілгерілету болып табылады.
Бұдан әрі, осы Заңда көзделген экспортты қолдау шаралары 2015 жылғы 29
қазандағы Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексіне кірді. Қазақстан
Республикасы Кәсіпкерлік кодексінің 235-бабы индустриялық-инновациялық қызмет
субъектілерін мемлекеттік қолдау шараларын айқындайды және осы тізбеге отандық
өңделген тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің экспортын дамыту және ілгерілету
жөніндегі шараларды қамтиды.
Кәсіпкерлік Кодекске сәйкес индустриялық-инновациялық қызметті
мемлекеттік қолдау саласындағы уәкілетті орган экспортты дамыту және жылжыту
саласындағы ұлттық даму институтын және Ұлттық палатаны тарта отырып, отандық
өңделген тауарларды, көрсетілетін қызметтерді сыртқы нарықтарға жылжыту бойынша

2.

индустриялық-инновациялық қызмет субъектілеріне сервистік қолдау және шығындардың
бір бөлігін өтеу шараларын ұсынады.
Кәсіпкерлік кодекс бойынша отандық өңделген тауарларды, көрсетілетін
қызметтерді сыртқы нарықтарға жылжыту бойынша индустриялық-инновациялық
қызмет субъектілерін сервистік қолдау шаралары:
1) олардың экспорттық әлеуетін диагностикалау;
2) сауда миссияларын ұйымдастыру және өткізу, көрме-жәрмеңкелік қызметті
жүзеге асыру, отандық өндірушілердің тауар белгілерін шетелде жылжыту және шетелде
қазақстандық өндірушілердің ұлттық стенділерін ұйымдастыру;
3) отандық өндірушілер мен олардың тауарлары, көрсетілетін қызметтері туралы
ақпаратты шетелде тұрақты негізде орналастыру арқылы әлеуетті шетелдік сатып
алушылардың хабардар болуын арттыру;
4) отандық өңделген тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің экспортын дамыту
және ілгерілету мәселелері бойынша ақпараттық және талдамалық қолдау көрсету;
5) отандық өңделген тауарларды, көрсетілетін қызметтерді Халықаралық
гуманитарлық көмек нарығына жылжытуға жәрдемдесу;
6) экспорттық сауданы қаржыландыру, кредит беру және сақтандыру тетіктерін
пайдалану арқылы жүзеге асырылады.
"Нұрлы жол" инфрақұрылымды дамытудың 2015-2019 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында тиімді көліктік-логистикалық инфрақұрылым құру, АӨК
субъектілерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және зертханалық базаларды дамыту
арқылы өнім сапасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету арқылы елдің экспорттық әлеуетін
қолдау көзделеді.
"Нұрлы Жол" бағдарламасы шеңберінде көлік инфрақұрылымын ауқымды
жаңғырту контейнерлермен тасымалданатын транзиттік жүктерді тасымалдау
көлемін 2020 жылдың соңына қарай 2 млн.контейнерге дейін ұлғайтуға мүмкіндік
береді.
"Нұрлы Жол" бағдарламасы бойынша экспорттаушыларды қолдау сондай-ақ
"ҚДБ" акционерлік қоғамының және/немесе "ҚДБ-Лизинг" акционерлік қоғамының
талаптарына сәйкес Ұлттық қордың қаражаты есебінен экспорт алдындағы және
экспорттық кредит беру жолымен, оның ішінде Қазақстан Республикасының аумағында
шығарылатын
өнімді
импорттаушының
(резидент
еместің)
қаржы
институттарына/ұйымдарына кредит беру арқылы жүзеге асырылады.
"ҚДБ" акционерлік қоғамы арқылы экспорт алдындағы және экспорттық
қаржыландыруға 2015-2016 жылдары 95,0 млрд.теңге (2015 жылы 50,0 млрд., 2016 жылы
15,0 млрд. және 30,0 млрд. теңге) бөлінді, 146,8 млрд. теңге игерілді (бұрын бөлінген
қаражаттың қайтарымдылығы мен қайта пайдаланылуын ескере отырып).
2015 жылы "ҚДБ" акционерлік қоғамы қаржыландыратын өндірістік жобалар мен
экспорттық операциялар бойынша қосымша шикізаттық емес экспорт 296,3 млрд. теңгені
құрады, 2014 жылмен (308,8 млрд. теңге) салыстырғанда 4% төмендеді, оның ішінде:
- өндірістік жобалар бойынша 2015 жылы қосымша шикізаттық емес экспорт 134,7
млрд. теңгені құрады, 2014 жылмен салыстырғанда 45% - ға төмендеді (245,3 млрд.
теңге));
- экспорттық операциялар бойынша қосымша шикізаттық емес экспорт 2015 жылы
161,6 млрд.теңгені құрады, 2014 жылмен салыстырғанда 3 есеге (63,5 млрд. теңге) өсті.
Индустриялық-инновациялық дамудың 2015-2019 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы (бұдан әрі - ИИДМБ) бойынша экономиканың басым секторларында
инвестициялық жобаларды қолдау көзделеді, оларды іріктеу критерийлерінің бірі
экспорттық бағдарлау болып табылады.
ИИДМБ-ның нысаналы индикаторы 2015 жылдың деңгейіне қарағанда 2019 жылы
өңдеуші өнеркәсіп өнімі экспортының құндық көлемінің 19% - ға өсуін алып отыр. Бұл
индикатор түзетілді, бастапқыда бағдар қойылды – өңделген экспорттың 2019 жылы 2012

3.

жылғы деңгейге қарағанда кемінде 1,1 есе өсуі. ИИДМБ-ны түзету нәтижесінде басым
салаларда экспорт бойынша мақсатты бағдарлар алынып тасталды. 2016 жылы Өңдеу
өнеркәсібі экспортының көлемі 12,7 млрд. АҚШ долларын құрап, 2015 жылмен
салыстырғанда 9,8% - ға қысқарды (бұл ретте ИИДМБ-ның түзетілген жоспары бойынша
14% - ға қысқарту күтілуде).
Өңдеуші өнеркәсіп өнімі экспортының құндық көлемінің өсуін ынталандыратын
ИИДМБ-ның негізгі шараларына экспортты жылжытуды сервистік қолдау,
экспорттаушылар шығындарының бір бөлігін өтеу және қаржылық қолдау шаралары
жатады.
Жалпы ИИДМБ-ға 2015-2019 жылдары 643,9 млрд.теңге бөлу қарастырылған.
Экспортты сервистік қолдауға (оның ішінде экспорттық қазақстандық брендтерді
құруға және өткізуге) республикалық бюджеттен барлығы 6104,5 млн.теңге бөлу
көзделген (2015 жылы – 1110 млн. теңге, 2016 жылы – 1467 млн. теңге, 2017 жылы - 1296
млн. теңге, 2018 жылы – 1115 млн. теңге 2019 жылы – 1115 млн. теңге). Республикалық
бюджеттен Экспорттаушылардың шығындарын өтеуге барлығы 1400 млн. теңге (2015
жылы – 200 млн. теңге, 2016 жылы – 300 млн. теңге, 2017 жылы - 300 млн. теңге, 2018
жылы – 300 млн. теңге) бөлу көзделген. теңге-2019-300 млн. теңге).
2015-2016 жылдары ИИДМБ іске асыру нәтижелері бойынша Қытай, Ресей және
Иранның ірі нысаналы нарықтарына бағытталған 3 қолшатыр бренді құрылды: "Qazaq
Organic Food" (ауыл шаруашылығы және қайта өңдеу өнеркәсібі өндірушілері), "Halal
Kazakhstan" (құрамы мен дайындау технологиясы мұсылман дәстүрлеріне сәйкес келетін
өнімдер өндірушілер), "KazMeat" (ІҚМ және құс етін өндірушілер).
2015 жылы KAZNEX INVEST арқылы экспортты ынталандыру үшін сервистік
қолдауға 1079,3 млн.теңге бөлінді. Осы қаражат есебінен қазақстандық кәсіпорындардың
3 елде (Қытай, Қырғызстан, Ресей) 5 ірі халықаралық шетелдік көрмелерге қатысуы
ұйымдастырылды.
Осы іс-шараларға 28 кәсіпорын қатысты, жалпы сомасы 18,0 млн. АҚШ. 65 отандық
кәсіпорындардың 78 тауар белгілерін шетел нарықтарына жылжыту шеңберінде
Италиядан, Германиядан, ҚХР, РФ, Түркменстан, Ираннан, Қырғызстаннан әлеуетті
сатып алушылар үшін 13 жарнамалық-таныстыру іс-шаралары өткізілді, нәтижесінде 55,8
млн. АҚШ.
2016 жылы сервистік қолдау бойынша ИИДМБ аясында 1443 млн.теңге бөлініп,
игерілді. Осы бағытта 2016 жылы мынадай шаралар іске асырылды:
1."2016 ж. Қазақстанның экспорттық өнімі" анықтамалығы шығарылды, Ұлттық
интернет-ресурсты сүйемелдеу жүргізілді www.export.gov.kz; арнайы телевизиялық
бағдарламаның 60 шығарылымы шығарылды;
2. "Exporter" арнайы журналы шығарылды;
3. Авиа және т/ж журналдарында 4 материал орналастырылды;
4.Қазақстан Республикасының 30 БАҚ-тың шетелдік іс-шараларға, 40 кәсіпорында
19 шетелдік көрмелерге қатысуы ұйымдастырылды;
5. 10 шетелдік сауда миссиясы өткізілді, халықаралық көрмелерде 4 ұлттық стенд
орналастырылды, 135 отандық кәсіпорындардың тауар белгілерін жылжыту бойынша 14
іс-шара өткізілді.
2015 жылы ИИДМБ бойынша индустриялық-инновациялық қызмет
субъектілерінің отандық өңделген тауарларды жылжыту бойынша шығындары 180,0
млн.теңге сомасына (республикалық бюджеттен 200 млн. теңге бөлінді) субъектілердің 29
өтінімі бойынша өтелді.
2016 жылы жалпы сомасы 280 млн.теңгеге шығындар өтелді (РБ-дан 300 млн. теңге
бөлінді). "KAZNEX INVEST" ЭЗИ АҚ-ның операторлық қызметтері 20 млн.теңгені
құрады.
ИИДМБ іске асыру шеңберінде ЕДБ қорландыру және

4.

"Даму"КДҚ субсидиялау есебінен қолайлы шарттарда экспорттық мәмілелерді
қаржыландыру арқылы кейінгі қаржыландыру мөлшерлемелерін субсидиялау тетігін
пысықтау жүргізілуде.
2016 жылдың соңында экспорттық мәмілелер бойынша төлемді жүзеге асыру үшін
ашылған құжаттық аккредитивтер бойынша кейінгі қаржыландыру мөлшерлемесінің бір
бөлігін субсидиялау тетігі әзірленді.
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2017-2021
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі – ҚР АӨК дамыту
бағдарламасы) АӨК отандық өнімдерінің экспорттық әлеуетін дамыту міндеттерінің бірі
болып табылады. Нысаналы индикаторларда 2021 жылға қарай азық-түлік тауарлары
экспорты көлемінің 600,0 млн. АҚШ-тың деңгейіне қарағанда 2015 жылы.
13 – кесте-2016-2021 жж. азық-түлік тауарларының экспортын арттыру жөніндегі
нысаналы индикаторлар
Мақсатты
индикаторлар
Азық-түлік
товарларыны
ң
экспорта
өсім көлемі
Ұн
Сұйық май
Бидай
Май тұқымы
Сиыр еті
Өлшем
бірлігі
млн.
долл.
США
2015
факт
814
2016
баға
1 204
2017
2018
2019
2020
2021
920
1 077
1 168
1 329
1 481
343,6
39,5
648,8
111,5
15,6
479,7
77,7
729,7
171,3
13,8
398,5
117,6
628,2
175
55,2
404
162,4
667
246,3
82,9
409,4
243,1
701,9
253,3
110,5
414,9
284
709,8
310,8
138,1
414,9
339,8
714,7
382,6
193,3
ҚР АӨК дамыту Бағдарламасын іске асыруға республикалық және жергілікті
бюджеттерде көзделген жалпы шығыстар 2017-2021 жылдары барлығы 2374,2
млрд.теңгені (РБ - 1 216 млрд. теңге, ЖБ - 904 млрд. теңге, басқа көздер - 306,2 млрд.
теңге) құрайды.
АӨК дамыту Бағдарламасы шеңберінде бұрын қолданыста болған "Агробизнес 2017" бағдарламасында көзделген субсидиялардың 65 түрінің 11 түрі алынып тасталды,
субсидиялардың 40 түрі бойынша тағайындау өлшемдері (нормативтері) қайта қаралды.
Нәтижесінде жыл сайын 25 млрд. теңге үнемдеу күтілуде. Өзгертілген өлшемдер сол
бюджет аясында ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді орта есеппен 29% - ға арттыруға
мүмкіндік береді.
Өзгерістер өсімдік шаруашылығы - гектарлық субсидияны қысқарту бөлігінде, мал
шаруашылығы - соңғы өнімді субсидиялауға мемлекеттік қолдау шараларын қайта
бағыттау арқылы, жалпы субсидиялау ауыл шаруашылығы кооперативтерін және қайта
өңдеу салаларын қолдауға бағытталып отыр.
2017-2019 жылдарға 110,3 млрд. теңге бюджеттік субсидиялар қарастырылған.
Инвестициялық субсидиялар берудің қолданыстағы тетігіне өзгерістер енгізілді:
Күрделі әкімшілік емес құрылыс-монтаж жұмыстары сияқты шығыстар алынып
тасталды, субсидиялар нормативтерін есептеу кезінде салыстырмалы нормативтерден
абсолюттік нормативке көшу жүзеге асырылды, бұл ретте басымдық ауыл шаруашылығы
техникасы мен жабдықтарын өндірушілерге көрсетілетін болады.
Бұл көзделген бюджет қаражаты шеңберінде орта және ұсақ ауыл шаруашылығы
тауарларын өндірушілерді көбірек қамтуға және бюджетке түсетін жүктемені азайтуға
мүмкіндік береді.
Экспорттық саясат бойынша ауыл шаруашылығында нысаналы тәсілдер құрылып,
әлеуетті экспорттық нарықтар бойынша Жол карталары бекітілді-бұл, бірінші кезекте,

5.

ЕАЭО, ТМД, Қытай, Иран елдері, Орта Азия, Парсы шығанағы және Еуропа елдері. Азықтүлік келісім шарт корпорациясының қызметі қайта құрылды, ол ауыл шаруашылығы
өнімдерінің және оны қайта өңдеу өнімдерінің барлық түрлері бойынша Экспорттық
орталық ретінде жұмыс істей бастады.
2015 жылдың мамыр айында Қазақстан Республикасы 9 облыс (Ақтөбе. Атырау,
Ақмола, БҚО, СҚО, Маңғыстау, Қарағанды, Қостанай, Павлодар облыстары). 2017
жылдың мамыр айында Қазақстанға Алматы, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда
және Оңтүстік Қазақстан облыстары үшін вакцинациялаумен аусылдан азат аймақ
мәртебесі берілді. Осылайша, бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының аумағы аусылдан
азат елдің ресми мәртебесіне ие.
Қазақстан аусылды бақылау жөніндегі Ұлттық бағдарламаның мақұлдауын алды
(2016). Осы мәртебелердің барлығы ағымдағы жылы ХЭБ ғылыми комиссиясымен жыл
сайын ХЭБ-ға ветеринарлық қызмет жіберген материалдар негізінде ойдағыдай қайта
бекітілді.
Аусылдан азат ел мәртебесін алу Қазақстанға басқа елдермен келіссөздер жүргізудің
жеңілдетілген рәсімін жүргізуге мүмкіндік береді және ДСҰ-ға мүше елдерге жануар және
өсімдік тектес өнімдерді экспорттауға мүмкіндік береді, бұл өз кезегінде біздің
агроөнеркәсіп кешенінің экспорттық әлеуетін іске асыруға мүмкіндік береді, сондай-ақ
Қазақстанның экономикалық дамуы мен беделіне оң әсер етеді.
Бүгінгі таңда Қазақстаннан ҚХР-ға балық және балық өнімдерін, асыл
тұқымды және пайдаланушылық жылқыларды экспорттауға мүмкіндік бар. 2013
жылы қытай тарапымен Қазақстаннан Қытайға балық және балық өнімдерін
жеткізуге ветеринарлық сертификаттар келісілді.
2019 жылғы 2 қыркүйекте Ханчжоу қаласында (ҚХР) екі мемлекеттің құзыретті
органдары арасында Қазақстан Республикасынан Қытай Халық Республикасына
экспортталатын жылқы тұқымдас жануарларға қойылатын карантин және денсаулық
сақтау талаптары бойынша Хаттамаға қол қойылды.
2019 жылғы 14 мамырда Пекин қаласында Қазақстан Республикасы Ауыл
шаруашылығы министрлігі мен ҚХР Сапаны қадағалау, инспекция және карантин
бас басқармасы арасында инспекция, карантин және ҚР-дан ҚХР-ға
экспортталатын балға қойылатын санитарлық талаптар бойынша Хаттамаға қол
қойылды.
Азық-түлік қауіпсіздігін бақылау жүйесін бағалау және қой етін сою, өндіру және
қайта өңдеу бойынша қазақстандық кәсіпорындарды инспекциялау нәтижелері бойынша
қазақстандық кәсіпорындарды ҚХР-ға экспорт құқығы бар ҚХР шетелдік
кәсіпорындарының тізіліміне енгізу және қазақстандық қой етінің ҚХР нарығына рұқсат
алу туралы мәселе қаралды. Анықтама: инспекцияға келесі кәсіпорындар жатады:
"Қарасу-Ет" ЖШС (Қостанай обл.);
"Қостанай АгроӨнім" ЖШС (Қостанай обл.);
ЖШС "Арай КЗ" (Қарағанды обл.);
ЖШС "Кублей" (Западно-Казахстанская обл.);
ЖШС "Батыс Марка ламб" (Западно-Казахстанская обл.);
"Астана Агропродукт" ЖШС (Ақмола облысы).
2019 жылғы 8 маусымда ҚХР Төрағасы Си Цзиньпиннің Астана қаласына сапары
аясында Қазақстаннан ҚХР-ға экспортталатын ұсақ малдың мұздатылған етіне қойылатын
ветеринарлық талаптар бойынша Хаттамаға қол қойылды.
2019 жылғы 14 шілдеде Иран мен ЕЭО елдері арасында еркін сауда аймағы
туралы келісім жасау бойынша келіссөздер шеңберінде Қазақстаннан Иранға тірі қой мен
салқындатылған қой етін жеткізуге ветеринарлық сертификаттар келісілді.
2017 жылы араб тарапымен ҚР-дан БАӘ-ге тірі ірі қара мен ұсақ мал, сондай-ақ
тауық жұмыртқаларын жеткізуге ветеринарлық сертификаттар келісілді және
қабылданды.

6.

2017 жылы қызыл ет пен үй құстарының етін БАӘ-ге мақұлданған мал союынан
экспорттауға рұқсат берілген және "Халял" сертификаты бар елдер тізіміне "Абай" ЖШС
(Павлодар облысы) қазақстандық кәсіпорны енгізілді.
2019 жылдың 3-8 шілде аралығында Сауд Арабиясы Қазақстанға
Қазақстаннан мал және мал шаруашылығы өнімдерін жеткізуге олардың тарапынан
қолданыстағы шектеулерді алып тастау мүмкіндігін қарастыру мақсатында келді.
Сауд сарапшылары қорытындысы күтілуде, оның нәтижелері бойынша Қазақстанның тірі
жануарлары мен етін, ет өнімдерін Сауд Арабиясына жеткізуге ветеринарлық
сертификаттардың нысандары қаралады және келісіледі.
Бақылау сұрақтары:
1.Экспорттаушыларды мемлекеттік қолдау бағдарламалары мен нормативтік
құқықтық актілерді даяндаңыз.
2.Азық-түлік
тауарларының
экспортын
арттыру
жөніндегі
нысаналы
индикаторларды талдауы қандай.
3.ҚР дағы жаңа бағдарламалар туралы не білесіз .
Негізгі әдебиеттер:
1. Логистика: Учебник / Под ред. Б.А. Аникина. - 4-e изд., перераб. и доп. - М.: НИЦ
ИНФРА-М, 2015. - 320 с
2. А.А.Канке,И.П.Кошевая. - 2-e изд.,испр. и доп.:ИД ФОРУМ,ИНФРА-М,2011–384с
3. Кретов И.И., Садченко К.В. Логистика во внешнеторговой деятельности: Учебное
пособие. - 3-e изд., перераб. и доп., (Гриф): ДиС, 2011. – 272 с.
4. Саркисов С.В. Логистика и транспортное обеспечение ВЭД. Учебник. –М.: ВАВТ
Минэкономразвития России, 2015
5. Доналд Бауэрсокс, Дейвид Клосс. Логистика. Интегрированная цепь поставок.
Учебник. – М.: Олимп-Бизнес, 2008.