Жұмыссыздық деңгейін азайту, кедейшілік масштабын қысқарту және халықтың өмір сүру деңгейін арттырудағы мемлекеттің рөлі

1.

Жұмыссыздық деңгейін азайту,
кедейшілік масштабын қысқарту және
халықтың өмір сүру деңгейін
арттырудағы мемлекеттің рөлі

2.

Жоспар
1. Кіріспе.
2. Негізгі бөлім.
2.1. Жұмыссыздық пен кедейлік, ӨСД мәселесіне кіріспе сөз.
2.2. Статистикалар.
2.2.1. Қазақстандағы жұмыссыздық, кедейлік, ӨСД бойынша шолулар.
2.2.2. Қазақстандағы өңірлер бойынша кедейлік тереңдігі және комментарий.
2.2.3. Қазақстандағы өңірлер бойынша кедейлік өткірлігі және комментарий.
2.2.4. Жалпы көрсеткіштер.
2.3. Жұмыссыздық, кедейлік, ӨСД-інің экономикамен байланысы.
2.4. Жұмыссыздық деңгейін азайту, кедейшілік масштабын қысқарту және халықтың өмір
сүру деңгейін арттырудағы мемлекеттің рөлі.
2.5. Қазақстандағы атаулы әл.көрсеткіштерді оңалтудағы Үкіметтің рөлі.
2.6. ҚР Үкіметінің жұмыссыздық пен кедейлікті жеңудегі стратегиялық шаралары
2.7 ҚР Президентінің (ав. Тұңғыш Президент) 2018 жылғы жолдауынан жұмыссыздық,
кедейлікті жеңу және ӨСД арттыру жөніндегі цитаталар.
3. Қорытынды.
4. Пайдаланылған әдебиеттер.

3.

1. Кіріспе.
СӨЖ мақсаты, мәні, міндеті: Тұрғындардың әлеуметтік экономикалық мәселелері
өзгермелі, көп сипатты болғандықтан әлеуметтік сфераның халықтың жұмысбастылығы, өмір деңгейі,
әл-ауқаты сияқты аса маңызды мәселелерге терең зерттеу және анықтау болып табылады. Осы мақсатта
мынадай міндет туындайды, яғни жұмыссыздық мәселесін әлемдік дәрежедегі зерттеушілер еңбегін
пайдалана отырып, белгілі бір нәтижеге жеткізе білу. Бұған себеп экономикалық тұрақсыздық емес,
жұмысбастылықтың аздығы, халық арасында қылмыстың көптігі, жалақының аздығы, инфляция
деңгейінің әліде болса жоғары мәртебеге ие болуы және парақорлықтың басылмауы.
Әлеуметтік экономикалық саясат тұрғындардың әл-ауқатын реттеуге, өмір сүру деңгейін
реттеп бағалауға арналған. Әлеуметтік экономикалық әл-ауқатты сипаттайтын көрсеткіштер:
• тұрғындардың жұмыспен қамтылуы;
• жұмыссыздық;
• кедейшілік;
• тұрғындардың табысы, жалақысы, зейнетақысы,
• ең аз күнкөріс шамасы, жәрдемақы және т.б.
Әлеуметтік экономикалық көрсеткіштердің
әрқайсысына жеке тоқталып өтетін болсақ;
• Халықтың жұмыспен қамтылуы
• Тұрғындардың жұмыспен қамтылған бөлігі, яғни басында жұмысы бар, табысы бар, өзін-өзі
қамтамасыз ететін тұрғындар.
Еңбек ресурстарына халықтың жұмыс істеуге қабілетті бөлігі жатады. Еңбек ресурстарының
қалыптасу бөлігін сипаттайтын негізгі құрамдас бөліктері – бұл еңбекке қабілетті жастағы еңбекке
қабілетті халық. Еңбек ресурстары өзіне экономикалық белсенді, өндірістен қол үзіп оқитын еңбек
істемейтін және іздемейтін еңбекке қабілетті адамдардың басқа сипаттарын қосады.
Белсенді халықтар екіге бөлінеді, экономикалық тұрғыдан белсенді және белсенді емес
халық. Ал экономикада жұмыспен қамтылғандар жалданып жұмыс істеуші және жалданбай жұмыс
істеушілер болып бөлінеді.

4.

2. Негізгі бөлім.
2.1. Жұмыссыздық пен кедейлікке мәселесіне кіріспе.
Жұмыссыздық және Кедейлік мәселесінің маңыздылығын түсіне отырып, Қазақстан
Үкіметі әлеуметтік саланың дамуына көп назар аударуда: ол денсаулық сақтау, білім беру және
халықты әлеуметтік қорғау салаларында қаржыландыру жүйесін жетілдіруге бағытталған орта
мерзімді програмалар дайындалуда.
Кедейлік дегеніміз – күрделі құбылыс, оның
әлеуметтік-экономикалық және мәдени психалогиялық
терең тамырлары бар. Кендейлік уақытпен кеңістікке
қарай салыстырмалы. Кедейлікке баға берумен өлшеуді
әр елдің дамуындағы тарихи жағдайларды ескеру арқылы
жүргізу керек.
Кедейліктің негізгі себептері жұмыссыздықпен төмен деңгейдегі жалақы болып
табылады. Рыноктағы жағдай жұмыспен қамту ауқымдарының артуы мен табыстарының
ұлғайуына қарамастан кедейлікті азайтуға ықпал етпейді. Есеп деректері бойынша, 17,7 пайыздан
астам қызметкерлер төмен жалақы алады, ол жалақы қызметкерлердің өздерінің де, олардың
отбасылары туралы баламалы тұрмыс деңгейін қамтамасыз етпеген, оның үстіне төмен ақы
төленетін қызметкерлер үлесі азды-көпті тұрақты күйде қалып отыр. Жалақының сатып
алушылық қабілеті экономикалық көпшілік секторларында төменнен орташаға дейін құбылады.
Тек қаржы және кен өндіру секторларында ғана жалақының жоғары сатып алу қабілеті байқалады.
Өздерін-өздері жұмыспен қамтитын халықтың үлесі 36 пайызға дейін, яғни 2690 мың адамға
ұлғайды. Өздерін жұмыспен қамтитын халық санының едәуір өсуі даму саласындағы жағдайды
қиындатады, өйткені олар, қағида бойынша, төмен жалақы еншілейді және халықты әлеуметтік
қорғау жүйесіне көбірек мөлшерде енгізілуі керек.

5.

2.2. Статистикалар.
2.2.1. Қазақстандағы жұмыссыздық, кедейлік,
ӨСД бойынша шолулар және комментарийлер.
Көріп отырғанымыздай, Қазақстанда
өмір сүру деңгейі бойынша жақсы
күтілімдер болжануда.
Ал жұмыссыздық деңгейі бойынша
өзгеріссіз болжам жасалған. Егер
халық санының өсуі деңгейін ескерсек,
бұл да теріс көрсеткіш.
Жоғарыда, 2020 жылғы ӨСД және
еңбек бойынша деректер келтірілген.
Көріп отырғанымыздай, барлық
критерийлер бойынша оң
көрсеткіштер көрсетілген. Алайда
жұмыспен қамту және жалақы
көрсеткіштері теңгенің құнсыздануына
байланысты көңіл көншітерлік емес.

6.

2.2.2. Қазақстандағы өңірлер бойынша
кедейлік тереңдігі және комментарий.
Кедейліктің тереңдігі
Қазақстан Республикасы
Ақмола
Ақтөбе
Алматы
Атырау
Батыс Қазақстан
Жамбыл
Қарағанды
Қостанай
Қызылорда
Маңғыстау
Оңтүстік Қазақстан
Павлодар
Солтүстік Қазақстан
2)
Түркістан
Шығыс Қазақстан
Нұр-Сұлтан қаласы
Алматы қаласы
Шымкент қаласы2)
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
8,0
12,2
15,0
20,8
20,6
13,9
24,0
11,3
15,0
17,8
23,2
19,0
9,3
6,3
13,3
12,1
12,1
18,0
20,3
15,8
17,5
9,6
16,7
18,9
19,8
13,1
12,4
11,2
10,2
9,4
9,1
10,6
14,9
8,3
16,7
7,5
15,9
13,9
10,2
13,2
6,0
8,3
8,3
9,7
7,8
5,6
16,1
7,3
6,8
6,4
12,0
16,8
9,6
10,4
6,3
8,7
7,5
8,5
8,0
6,7
14,7
8,3
9,4
5,0
9,7
10,5
7,5
10,0
4,5
7,1
3,9
7,0
2,9
5,0
5,1
3,3
4,7
5,0
3,5
7,8
4,8
2,6
1,8
5,6
2,4
4,5
2,4
4,1
1,9
2,2
1,6
1,7
1,4
4,6
5,0
2,3
1,6
3,0
2,3
2,1
1,1
4,8
3,4
1,8
1,8
1,2
1,3
4,9
5,5
2,4
1,2
2,3
1,3
0,9
0,9
2,6
1,9
1,2
0,3
0,6
1,2
1,2
4,3
1,9
1,0
1,1
1,1
0,8
1,1
0,8
1,0
0,6
0,6
0,7
1,0
0,8
2,0
2,4
0,6
0,8
0,9
1,3
0,5
0,3
0,5
0,9
0,6
0,6
0,9
0,8
1,1
1,8
0,9
1,8
0,5
0,8
0,3
0,4
0,2
0,5
0,9
0,4
0,5
0,3
0,4
1,0
0,5
1,0
0,4
0,7
0,3
0,4
0,2
0,4
0,4
0,4
0,6
0,3
0,2
0,8
0,2
1,0
0,4
0,5
0,3
0,4
0,2
0,4
0,3
0,3
0,5
0,3
0,5
0,7
0,2
0,6
0,3
0,5
0,3
0,3
0,1
0,5
0,5
0,3
0,5
0,4
0,4
0,4
0,2
0,8
0,4
0,5
0,2
0,3
0,2
0,5
0,4
0,2
0,5
0,3
0,4
0,7
0,2
0,7
0,4
0,5
0,3
0,3
0,2
0,5
0,7
0,3
0,4
0,3
0,8
0,7
0,1
0,7
0,7
0,8
0,4
0,5
0,2
0,5
0,4
0,5
0,8
0,5
1,4
0,3
0,8
0,7
0,8
0,4
0,5
0,2
0,5
0,6
0,4
0,6
0,7
1,4
0,4
0,9
12,3
1,6
3,9
-
11,7
1,5
2,3
-
9,1
0,9
2,3
-
8,6
0,8
2,1
-
6,6
0,8
1,4
-
2,3
1,0
2,2
-
1,9
0,3
1,4
-
1,8
0,3
2,0
-
1,2
0,8
0,4
-
1,3
0,6
0,3
-
1,5
0,4
0,2
-
0,6
0,2
0,1
-
0,3
0,1
0,1
-
0,8
0,4
0,1
0,1
0,1
0,5
0,5
0,1
0,1
0,1
0,9
0,3
0,2
0,1
0,0
0,9
0,7
0,2
0,1
0,0
1,3
0,9
0,3
0,6
0,6
1,4
1,0
0,2
0,6
0,2
2019
Байқап отырсақ, Қазақстандағы кедейлік тереңдігі 2001 жылдан бері <1000%
дәрежеде төмендеген. Соңғы деректерде, ең төменгі көрсеткіштерді Шымкент,
Нұр-Сұлтан, Атырау қалалары көрсеткен. Ал ең жоғары деңгейі Түркістан және
Маңғыстау облыстарына тиесілі. Дегенмен, кедейлікті төмендету деңгейі
бойынша соңғы екі өңір жақсы көрсеткіштер көрсеткен.

7.

2.2.3. Қазақстандағы өңірлер бойынша
кедейлік өткірлігі және комментарий.
Кедейліктің өткірлігі
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
6,5
5,5
3,9
2,9
2,5
1,3
0,8
0,7
0,3
0,3
0,3
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
5,0
7,1
9,5
10,2
5,6
10,3
4,7
7,3
6,8
11,4
8,0
3,8
2,4
4,7
5,4
7,6
9,6
6,6
7,0
3,7
8,6
7,5
8,8
4,7
5,0
4,5
3,5
3,7
3,6
6,4
2,8
6,8
2,8
8,0
5,2
3,1
4,5
2,1
3,2
4,0
3,0
1,7
6,8
2,4
2,2
2,2
5,0
6,4
3,0
3,1
2,3
3,2
3,2
3,0
2,1
5,4
2,9
3,0
1,8
3,8
3,2
2,2
3,0
1,5
2,5
2,7
1,0
1,7
1,6
1,1
1,5
1,9
1,2
2,5
1,2
0,8
0,5
2,1
1,7
0,9
1,4
0,5
0,7
0,4
0,5
0,3
1,4
1,3
0,6
0,5
0,9
0,7
0,3
1,7
1,1
0,4
0,4
0,4
0,4
1,7
1,4
0,6
0,3
0,8
0,2
0,2
0,7
0,5
0,3
0,0
0,2
0,3
0,2
1,3
0,5
0,3
0,3
0,2
0,3
0,1
0,3
0,1
0,1
0,2
0,3
0,2
0,6
0,8
0,2
0,2
0,5
0,1
0,1
0,1
0,2
0,1
0,2
0,3
0,2
0,2
0,5
0,3
0,6
0,3
0,1
0,1
0,0
0,1
0,3
0,1
0,2
0,1
0,1
0,2
0,1
0,3
0,2
0,1
0,1
0,0
0,1
0,1
0,1
0,2
0,0
0,0
0,2
0,0
0,4
0,1
0,1
0,1
0,0
0,1
0,0
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,0
0,2
0,1
0,1
0,1
0,0
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,3
0,1
0,0
0,0
0,0
0,1
0,1
0,1
0,1
0,0
0,1
0,2
0,0
0,3
0,1
0,1
0,0
0,0
0,1
0,2
0,1
0,1
0,0
0,2
0,2
0,0
0,2
0,2
0,2
0,1
0,1
0,0
0,1
0,1
0,2
0,2
0,1
0,5
0,1
0,2
0,2
0,3
0,1
0,1
0,0
0,1
0,1
0,2
0,2
0,2
0,5
0,1
0,2
5,5
0,5
1,2
-
5,1
0,5
0,7
-
3,5
0,3
0,7
-
3,2
0,3
0,5
-
2,4
0,3
0,3
-
0,7
0,3
0,6
-
0,6
0,1
0,4
-
0,5
0,0
0,5
-
0,3
0,2
0,1
-
0,3
0,2
0,1
-
0,5
0,1
0,0
-
0,2
0,0
0,0
-
0,1
0,0
0,0
-
0,2
0,1
0,0
0,0
0,0
0,1
0,2
0,0
0,0
0,0
0,2
0,1
0,0
0,0
0,0
0,2
0,3
0,1
0,0
0,0
0,3
0,2
0,1
0,2
0,2
0,3
0,3
0,1
0,2
0,0
2001 жылдан бері ҚР кедейлік өткерлігі >1000% дәрежеде төмендеген. Соңғы
деректерде ең төменгі көрсеткіштерді Атырау және Шымкент қалалары 0,0
индексімен иеленді. Ал ең жоғарғы көрсеткіш 0,5 индексімен Маңғыстау
облысына тиесілі.

8.

2.2.4. Жалпы көрсеткіштер.
№
Индикаторлар
Табысы күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасынан
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
4,3
4,1
3,7
2,4
1,9
1,3
1,3
1,3
1,3
1,2
2,5
2,7
12,1
10,1
8,8
6,1
4,9
4,7
4,4
4,4
4,5
6,7
6,6
0,6
0,4
0,5
0,2
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,6
0,2
0,3
0,2
0,1
0,0
0,1
0,0
0,0
0,1
0,1
0,1
2,1
1,7
0,9
0,6
0,9
0,3
0,2
0,1
0,2
0,1
0,3
0,2
0,2
3,9
2,4
2,3
1,3
1,1
0,9
0,5
0,4
0,4
0,3
0,4
0,4
0,7
0,7
2,5
1,3
0,8
0,7
0,3
0,3
0,3
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,2
0,2
8 387
9 751
13 723
16 935
20 037
21 348
26 152
30 637
33 745
36 761
39 256
40 675
44 198
48 619
53 224
57 725
9 860
6 560
11 504
7 599
16 121
10 527
19 865
13 687
23 365
16 271
25 008
17 136
30 529
20 985
34 612
25 865
37 802
28 850
41 022
31 564
43 798
33 664
45 430
34 405
49 023
37 731
54 659
40 502
60 034
43 919
66 207
45 829
18,2
-
32,7
38,5
32,9
30,0
36,0
33,0
24,7
23,4
20,2
13,6
6,9
8,1
-
46,0
47,7
37,1
34,2
59,4
58,4
53,2
47,1
45,6
24,4
18,1
15,9
-
12,7
16,2
14,5
11,7
16,1
13,8
9,1
6,3
5,2
2,7
1,4
1,2
-
-
-
-
-
10,7
8,6
4,9
3,9
2,4
1,8
0,7
-
-
-
-
-
22,6
20,1
14,2
9,4
8,5
3,8
3 Кедейліктің тереңдегі 1), %
11,4
12,1
12,8
13,7
10,3
14,8
13,3
10,2
8,3
7,5
4 Кедейліктің өткірлігі 1), %
5,2
3,1
3,8
5,5
4,0
6,5
5,5
3,9
2,9
-
-
3 806
4 375
5 030
5 729
6 518
7 569
-
-
-
-
-
6 787
4 477
7 799
4 989
8 988
5 828
5
қала
ауыл
Тұтынуға пайдаланылған табыстың күнкөрістің ең
6
төменгі шамасымен арасалмағы, %
Халықтың орта есеппен жан басына шаққандағы
7
атаулы ақшалай табыстары, теңге
8 Атаулы ақшалай табыстар индексі, %
Жан басына шаққандағы халықтың ақшалай
шығыстары, теңге
9 қала
ауыл
Халықтың 10% ең аз және 10% ең көп қамтамасыз
10 етілген топтарының арасалмағы (қорлар
коэффициенті), есе
11 Табыс концентрацияның коэффициенті (Джини индексі)
Үй шарауашылықтарының орта мөлшері, адам
12 қала
13
ауыл
Медиандық деңгейдегі табыстардан 60% төмен
3)
табысы бар халықтың үлесі , %
2019
4,3
31,6
Үй шаруашылықтарының (тұтынуға пайдаланылғын)
табыстары, орта жан басына шаққанда, теңге
2018
2)
33,9
ауыл
2017
2,6
37,5
үлесі , %
қала
2016
2,6
44,5
2
2015
2,7
46,7
1)
2014
2,8
31,8
ауыл
Табысы азық-түлік қоржыны құнынан төмен халықтың
2013
2,9
34,5
1)
2012
3,8
39,0
төмен халықтың үлесі (кедейлік деңгейі), %
қала
2011
5,3
38,3
1
2010
6,5
34,6
12,7
12,1
8,2
-
-
114,1
128,9
125,5
101,3
108,6
117,2
123,6
128,0
163,2
175,4
162,1
168,6
193,9
190,6
200,7
206,6
205,9
207,0
204,5
204,4
196,6
195,7
2 371
2 849
3 020
5 539
6 352
7 670
8 958
10 533
12 817
15 787
19 152
25 226
32 984
34 282
39 014
45 918
51 860
56 453
62 271
67 321
76 575
83 710
93 135
104 389
4!
4)
98,9
102,4
99,0
104,2
101,3
111,3
110,3
110,5
113,8
114,5
111,7
118,9
111,8
96,9
106,3
108,7
107,5
102,9
103,4
101,4
99,3
101,8
105,0
106,5
2 318
2 770
2 992
3 327
3 954
4 918
5 671
6 674
7 500
8 800
12 602
15 516
18 324
19 718
24 460
28 892
31 886
34 796
37 131
38 502
41 847
46 319
51 198
55 791
3 309
3 814
4 101
4 042
4 941
6 255
7 267
8 424
9 349
10 990
15 535
19 172
22 569
24 220
29 755
33 893
37 037
40 243
42 991
44 571
48 138
53 753
59 296
64 128
1 401
1 720
1 829
2 004
2 698
3 336
3 765
4 527
5 206
6 111
8 691
11 465
13 520
14 537
18 209
22 888
25 672
28 153
29 916
30 500
33 415
36 331
40 132
44 097
-
10,2
11,3
9,4
8,3
8,8
8,1
7,4
6,8
6,8
7,4
7,2
6,2
5,3
5,7
6,1
5,8
5,6
5,7
5,6
5,6
5,9
6,0
6,0
0,319
0,338
0,347
0,332
0,307
0,366
0,328
0,315
0,305
0,304
0,312
0,309
0,288
0,267
0,278
0,289
0,284
0,276
0,278
0,278
0,278
0,287
0,289
0,290
3,6
3,5
3,5
3,4
3,4
3,7
3,6
3,6
3,5
3,5
3,4
3,4
3,3
3,4
3,4
3,5
3,5
3,4
3,4
3,4
3,4
3,4
3,4
3,4
3,1
3,0
3,0
3,1
3,1
3,2
3,1
3,1
3,1
3,0
3,0
2,9
2,9
3,0
3,0
3,2
3,1
3,1
3,1
3,1
3,1
3,1
3,1
3,1
4,2
4,1
4,3
4,2
4,1
4,6
4,5
4,3
4,3
4,2
4,1
3,9
3,9
4,0
4,0
4,2
4,1
4,0
3,9
3,9
3,9
4,0
3,9
3,9
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
10,5
10,3
9,9
9,7
10,0
9,5
10,1
10,0
9,7
Көріп отырғанымыздай, барлық индикаторлар бойынша Қазақстан өте
жақсы көрсеткіш көрсеткен. Алайда, 2008 және 2018 жылдары индикаторлар
өзгеріссіз қалған немесе теріс көрсеткіш көрсеткен. Бұл осы жылдардағы орын
алған әлемдік дағдарыстармен байланысты.

9.

2.3. Жұмыссыздық, кедейлік, ӨСДінің экономикамен байланысы
Экономиканың циклдық дамуы циклдық жұмыссыздықты тудырады.
Экономикалық өсу кезінде өндіріс көлемі артуы қосымша жұмысшы күшін талап
етеді, нәтижесінде жұмыссыздық деңгейі қысқарады.
Әлеуметтік теңдік пен теңсіздік деңгейі жан басына шаққандағы табысы, жалақы,
зейнетақы мен өмір сүру деңгейі сияқты көптеген көрсеткіштермен өлшенеді. Саясаттың
әлеуметтік бағыттылығы деп жүргеніміз белгілі топтар тарапынан туындайтын өзгермейтін
және құбылмалы түсініктер мен мүдделердің күрделі жүйесінің нысаны. Мемлекеттің
қоғамдағы орны, ондағы қарым — қатынастарды халықтық мүддеге орайластыра отырып
құқықтық реттеу барысымен айқындала түседі. Халықтың әлеуметтік экономикалық мәнінің
төркіні оның тұрмыс деңгейін көрсетуде жатыр.
Экономикалық белсенділік деңгейі тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін
мүмкіндікті елдегі жұмыс ресурстарын көрсетеді. Ол еңбекке қабілетті (жарамды) халықтың
жалпы санындағы экономикалық белсенді халықтың үлесі ретінде өлшенеді (15 жастағылар
және оданда жасы үлкендер).
Жұмыспен қамтылу азаматтардың жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
қажет табыс немесе кіріс әкелетін қызметі.
Толық қамтылу – жұмыс істегісі келгендердің барлығы жұмыспен қамтамасыз
етілген кездегі жұмыспен қамтылу деңгейі уақытша жұмыссыздықты бастан кешіп
жатқандар есепке алынбайды. Толық жұмыспен қамтылу кезінде елдің барлық ресурстары
әрекетке қосылған болып ұйғарылады. Өздігінен қамтылу адамның сыйақысы тауарлар мен
қызмет көрсетулер өндірісіне түсетін алынатын пайдаға тікелей қатысты болатын жұмыс
мұнда өз тұтынуы табыстың бір бөлігі ретінде қарастырылады.

10.

Жұмыс күшінің жоғарғы ұтқырлығы
(мобильділігі) еңбектің жаңа формаларының
дамуымен, жұмыскерлердің ірі және орта
кәсіпорындардан шағын бизнес саласына
өтуімен, салааралық қайта бөлумен байланысты.
Жаңа жұмыс орындарын қалпына келтіру және
қайта қалыптастыру соңғы жылдардағы басым
бағыттардың бірі болып табылады. Еңбек нарығындағы бүгінгі күндегі ең
маңызды мәселелер – ол халықтың жұмысы мен жұмыссыздығы. Еңбекке жарамды
жастағы халықты, жұмыспен қамту және оны экономика салаларында пайдалану
немесе іске асыру, бүгінгі нарықтық жағдайдың өзекті мәселелері.
Экономикадағы жұмыспен қамтылған тұрғындар өздерін — өздері
асыраушылар немесе өз қажеттілігін қанағаттандырушылар, әл – ауқатын
жақсартушылар, олар әр отбасында екі – үш адамды тамақпен, қажеттіліктермен
қамтамасыз ететіндер.
Кедейшіліктің өсуі, жұмыссыздыққа, қоғамның әлеуметтік жағына өз
әсерін тигізеді. Кедейшілік бірте – бірте қоғамның тұрақты сипатына айнала
отырып, әлеуметтік құрлымның тоқтауына, әлсіреуіне алып келіп соқтырады.
Тұрғындар дағдарыстық жағдайды әртүрлі қабылдайды, өмірден өтуі,
жағдайдың нашарлауы т.б. Маңызды экономикалық және әлеуметтік
проблемаларды шешу үшін мемлекет басты кепіл болып есептеледі.

11.

2.4. Жұмыссыздық деңгейін азайту, кедейшілік масштабын қысқарту және
халықтың өмір сүру деңгейін арттырудағы мемлекеттің рөлі (эссе)
Халықты жұмыспен қамту, әл-ауқатын, өмір сүру деңгейін арттыру
мәселелеріне мемлекеттің араласпауы үлкен тығырыққа алып келетіндігіне
тарихтағы түрлі дағдарыстар дәлел. Тек мемлекет ұзақ мерзімді жоспар жасап,
әлеуметтік мәселелермен айналысуға қабілетті.
Әлеуметтік жағдайды арттыру үшін әрбір мемлекет елдің әр азаматы үшін
қолайлы жағдай жасап, оқу-біліммен, медициналық қызметтермен қамтамасыз етеді.
Жұмыссыздықты төмендету үшін мемлекет негізгі - кадр даярлау және
жұмыс орындарын қолдау саясаттарын жүргізе алады.
Ал кедейлік масштабын қысқарту үшін қаржылық және салықтық
саясаттар жүргізеді. Өйткені халық әл-ауқаты тікелей табыс деңгейімен байланысты.
Табыс деңгейі әлемдік ортақ өлшем бірлігі – доллармен есептелінеді.
Өмір сүру деңгейі ресми түрде 6 түрлі санаттан тұрады және әр санат
субсанаттарға бөлінеді. Өмір сүру деңгейін арттыру өте күрделі процесс. Себебі ол
мемлекеттің объектісінен көрі мемлекет жұмысының эффектісі дегенге көбірек
саяды. Өмір сүру деңгейін арттыру үшін мемлекет денсаулық сақтау, білім беру,
құқық қорғау, бизнесті қолдау, маман даярлау, т.б. сфераларда ұтымды саясат
жүргізе білуі қажет. Бүгінде мемлекетіміз көршілес посткеңестік елдерге қарағанда
әлдеқайда жоғары көрсеткіштерге ие. Алайда ақсап тұрған бөліктері де аз емес.
Қазақстанда жоғарыдағы әлеуметтік көрсеткіштерді арттырудағы басты
кедергілер болып:

12.

• Сыбайлас жемқорлықтың белең алуы;
• Шағын және орта бизнестің баяу дамуы;
• ҚР ЖІӨ-нің шикізаттық тауарларға
тәуелділігі;
• Теңсіздік деңгейінің шарықтауы – кейбір
экономикалық секторларда монополиялардың пайда болуы;
• Саяси құрылымның монополиялануы;
• Демократия және еркін нарық деңгейінің төмендігі, т.б.
Халықтың әл-ауқатын жақсартуға бағытталған кедейлікті азайту
іс-шаралары және жұмыспен қамтылған халық санын көбейтуге
жасалып жатқан мемлекеттің оң саясатына қарамастан, кейбір
мәселелер әлі де алаңдату туғызуда. Елдегі жұмыссыздық деңгейінің
төмендеуі Қазақстан үшін экономикалық өсуге өз септігін тигізуде,
оның үстіне, одан әрі жұмыссыздық деңгейін төмендету, яғни,
жұмысбастылықты көтеру мақсатында, халықты жұмыспен қамту
саясаты жүзеге асырылуда.
(с) Атаханов Бөріхан, Л18к5

13.

2.5. Қазақстандағы атаулы әл.көрсеткіштерді
оңалтудағы Үкіметтің рөлі (шолу).
Қазақстан егемендік алғаннан кейін экономикада нарықтық қатынастардың қалыптасуы
еңбек нарығы құрлымының өзгеруімен бірге жүрді. Жұмыс күшінің әрекет етуінің жаңа шарттары
анықталды, жұмыс күшіне сұраныстың сандық және сапалық сипаты өзгерді. Еңбек нарығын
реформалау мемлекетпен басқарылатын жұмысбастылық және жалақы төлеу жүйесін, осы
факторлардағы сұраныс пен ұсыныстардың нарықтық күштерін анықтайтын алмастыруды көздейді.
Нарықтық қатынастар қалыптасуы және дамуы кезеңінде ел экономикасындағы
құрлымдық өзгерістер жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың тепе – теңдігінің бұзылуымен
жұмыссыздықтың өсуімен бірге жүреді. Қазақстан Республикасының Үкіметі жұмыссыздарды
азайту мақсатында іс – шаралар қолдануда. Соңғы жылдары экономиканың нақты секторындағы
өндірістің өсуіне байланысты жаңа жұмыс орындары құрылып жатыр, бұл жұмыс бастылықтың
өсуіне және жұмыссыздықтың кемуіне алып келеді.
Халықтың жұмыспен қамтылу құрлымы әдетте эканомикадағы жұмыс орындарының
құрамы мен құрлымына байланысты, сондай-ақ ол еңбек төлемінің деңгейіне де қатынасты. Әсіресе
жастарды жұмыс пен қамту құрлымы маңызды. Ол еңбек рыногының даму үрдісін анықтайды.
Жастарды тиімді жұмыс пен қамту проблемалардың шешімін таппауы болашақта кедейшіліктің
қайта жаңаруына алғышарттардың сақталуына себеп болады.
Кез келген жеке тұлға өзіне болашағын жақсарту мақсатын қойып алға ұмтылса, ол өз
дегеніне жетуі әбден мүмкін. Адам баласы кез- келген дағдарысты және қиындық кездерін өзі ғана
жеңе білуі тиіс. Өмірдің өткелі көп, қандай ойда сен жүрсең, басқа ойда сенің дегеніңді жеңуге
тырысып бағады. Адам баласы өзінің даму тарихында бастан кешірмегені, көрмеген қорлықзомбылығы қалмады. Табиғаттың күніндей басынан күніне бір оқиға өтіп тұрды. Осының бәрін
көтере, жеңе білген және ол кім?- деген атауға ие болған, тек бұл – Адам!

14.

Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сүру деңгейі және
кедедейшілік моноторингінің мұндай жүйесін әзірлеу қажеттілігі бірқатар
құжаттарда және бағдарламаларда көрініс тапқан Үкіметттің өзіне міндеттемелер
қабылдаумен шартталады. Сөйтіп, Қазақстан Республикасының әлеуметтік –
экономикалық даму индикативті жоспармен 95 бағдарлама бойынша жұмыс
көзделген, соның ішінде 47 қолданыстағы және 48 әзірленетін. 2006 жылдың
басына республикада 74 бағдарлама әрекет етті. Ондағы шаралар:
• мемлекеттің азық-түлік бағдарламасын іске
асыруды және ауылдағы (селодағы) өмір шарттарын сапалы жақсартуды қамтамасыз ететін шаралар
кешені;
• ел эканомикасын индустриалды – инновациялық
даму стратегиясын іске асыруды қамтамаысыз ететін
шаралар кешені;
• ғылымды, білім беруді және халықтың кәсіпттік біліктілігін дамудың қазіргі
заманға сай тиімді жүйесін құру;
• шағын кәсіпкерлікті дамуын қамтамасыз ететін шаралар кешені;
• өндірістің және әлеуметтік инфрақұрлымның дамуы;
• халықтың зейнетақылық және әлеуметтік қамсыздандыруын одан әрі
жоғарлату;
• мемлекеттік қызметкерлердің және бюджеттік ұйымдардың жұмыскерлердің
жалақысын жоғарлату;
• астананы одан әрі дамыту;

15.

2.6. ҚР Үкіметінің жұмыссыздық
жеңудегі стратегиялық шаралары
ҚР Үкіметінің әлеуметтік экономикалық даму стартегиясын нақтылап өтер болсақ
• ең алдымен еңбекке қабілетсіз және жағдайы
нашар жіктерді зейнеткерлерді, мүгедектерді, көп
балалы отбасыларын оқушы жастарды мемлекеттік
қолдау және әлеуметтік жебеу жүйесін құру;
• ғылымға, мәдениетке, білім беруге және денсаулық
сақтауға мемлекеттік қолдау;
• жұмыссыздық жөнінде әлеуметтік кепілдікті қамтамасыз ету;
• кедейліктің алдын алу;
• күнкөріс көздері болып табылатын әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерді көтеру.
Қазақстан Республикасының экономикалық саясатының негізгі мақсаты инфляцияның
төменгі деңгейі кезінде тұрақты экономикалық өсуге өту, инвестициялық ахуалды жақсарту,
халықтың ахуалын көтеру, оларды жұмыспен қамту болып табылады. Үкімет халықтың тұрмыс
деңгейін одан әрі жақсарту, келеңсіз демографиялық үрдістерді біртіндеп еңсеру мақсатымен
әлеуметтік саланы дамытуға ықпал жасауды күшейтеді.
Нарықтық экономикаға өткеннен кейін қоғамда диффенциация пайда болды, табыстың
әр түрлі деңгейіне ие болатын халықтың категориялары біртін — біртін етек жайды. Өршіп келе
жатқан әлеуметтік проблемалар Қазақстан Республикасының 2007-2030 жылға дейін әлеуметтік
экономикалық даму стратегиясына сәйкес, әлеуметтік қорғау жүйесін бірте – бірте реформалауды
қарастыратын іс-шаралар кешенін жасау және оны іске асыруды талап етті.

16.

Халықтың өмір сүру деңгейін жақсарту жөніндегі кешенді бағдарламасы болып Қазақстан
Республикасының кедейшілікті азайту жөніндегі бардарлама болып табылады, ол кедейлікті
азайтудың сәйкес аясындағы мәселелерді шешетін, жекелеген мемлекеттік және салалық
бағдарламаларында қойылған мақсаттар мен міндеттерді қамтиды, оның ішінде:
• мемлекеттік бағдарламалар: «Халықтың денсаулығы», «Білім», Қазақстан Республикасының
кедейшілікті азайту жөніндегі бағдарлама;
• салалық бағадарламалар: «Салауатты өмір салты», Қазақстан Республикасында ЖИТС
эпидемиясына қарсы әрекет жүргізу, «Ауыл мектебі», «Ауыз су» және т.б. мәселелер.
Барық елде қабылданған бағдарламалар
«Қазақстан–2030» ұлттық бағдарламасына, оған сәйкес
қабылданған 2024 жылға дейін Қазақстан Республикасының
тұрақты даму стратегиялық жоспарға сәйкес әзірленеді және
2006 жылы Нью-Йоркте БҰҰ Бас ассамблеясында Мыңжылдық
Декларациясы шеңберінде қойылған Мыңжылдық даму
мақсаттарын іске асыруға көзделген.
Бұл басылымда көрсетілген халықтың өмір сүру деңгейінің және кедейшіліктің
индикаторлар жүйесі адам даму концепсиясының негізінде әзірленеді, оған сәкес:
• адам дамуы кейбір жағдайларда адам потенциялының дамуы ретінде аударылатын адамдарды,
бастысы ұзақ және сау өмір сүруге, білім алып және өмірдің лайықты деңгейіне қажетті қорларға
қол жеткізе алуға мүмкіндіктер болып табылатын адам өмірінің барлық аспектілерінде, кеңірек
талғаумен қамтамасыз ету процесі ретінде анықталады;
• кедейлік ол тек қана тамақтану, киім тұрмыс үй, денсаулық сақтау және білім беру сияқты негізгі
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қажетті жеткілікті табыс немесе мүмкіндіктердің болмауы ғана
емес, сонымен қатар сау және ұзақ өмір сүруге, білім берудің жеткілікті дәрежесіне, қоғамдық
өмірге қатысу мүмкіндіктеріне және өзге де әлеуметтік — мәдени қажеттіліктерді
қанағаттандыруға жеткілікті табыс деңгейінің болмауы ретінде анықталады.

17.

2.7. ҚР Президентінің (ав. Тұңғыш Президент) 2018 жылғы жолдауынан
жұмыссыздық, кедейлікті жеңу және ӨСД арттыру жөніндегі цитаталар.
Қазақстандықтардың әл-ауқаты, ең алдымен, табыстарының тұрақты өсімі мен тұрмыс
сапасына байланысты.
1.
ХАЛЫҚ ТАБЫСЫНЫҢ ӨСУІ
1.1. Үкіметке 2019 жылдың 1 қаңтарынан бастап
ең төменгі жалақыны 1,5 есе, яғни 28 мыңнан 42 мыңға дейін
өсіруді тапсырамын.
1.2. Бизнесті өркендетудің тұрақты көздерін
қалыптастырып, жеке инвестицияны ынталандыру және
нарық еркіндігін қолдау керек.
1.3. Бизнесті заңсыз әкімшілік қысымнан және қылмыстық
қудалау қаупінен қорғауды арттыра түсу керек.
2. ...
3. ӨМІР СҮРУГЕ ЖАЙЛЫ ОРТА ҚАЛЫПТАСТЫРУ
3.1. Шаралар 250 мыңнан астам отбасы үшін тұрғын үй жағдайын жақсартуға мүмкіндік беруі
қажет
3.2. Еліміздің аумақтық дамуына жаңа тәсілдер енгізуді қамтамасыз ету қажет.
Халқымыздың бақуатты өмір сүруі және еліміздің озық дамыған 30 елдің қатарына қосылуы –
Тәуелсіз мемлекетіміздің мәңгілік мұраты.
Біз қашан да заман сынына тегеурінді іс-қимылмен төтеп беріп келеміз.
Бұл – ең алдымен, ел ынтымағының арқасы.

18.

3. Қорытынды.
Елімізде «Кедейлік және жұмыссыздық»
проблемасы толастар емес, бұлар ең басты мәселелердің бірі болғандықтан 2010 жылы Үкімет қаулысымен
2020 жылға дейін арналған кедейлік және жұмыссыздықпен
күрес бағдарламасын бекітті. Алға қойған мақсатқа жету үшін
жұмысбастылық және табысы аз азаматтарға атаулы әлеуметтік
көмек көрсетудің белсенді саясаты іске асырылды.
Бағдарламаның басымды бағыттарының бірі қоғамдық – саяси тұрақтылық және елдің
әлеуметтік-экономикалық тұрақты дамуының негізінде ел халқының өмір сүру деңгейін арттыру
болып табылады. Бағдарламада кедейлік көлемін қысқарту, жұмыссыздық деңгейін төмендету,
зейнетақы мөлшерін арттыру, зейнетақы жүйесін жетілдіру көзделді.
Қазақстан Республикасының бірінші Президенті Н.Ә. Назарбаев 2010 жылдардан бастап
ауыл бағдарламаларын бекіткен болатын. Яғни экономикалық даму ауылдан бастау алады.
Ауылдағы халықтарға барынша қолдау көрсету, әлеуметтік жағдайын жақсарту мәселесі белсенді
сипатқа ие болады. Ауылдағы жастарды жұмысқа тарту, оларды жұмыспен қамтамасыз ету
әлеуметтік экономикалық жақсаруға, сонымен қоса артуына алып келеді.
Қазақстан Үкіметі кедейлікті азайту жөнінде міндеттеме қабылдады. Мыңжылдық
дамуының екі мақсатында, Қазақстан қазірдің өзінде қол жеткізіп үлгерді, олар: жалпыға бірдей
бастауыш білімі мен қамту және ер балалар мен қыздар үшін білім алудың тең мүмкіндігімен
қамтамасыз ету. Өзге екі мақсат – күнкөріс минимумынан төмен табыстағы тұрғын халықтың
үлесін сан жағынан азайту мен қаупсіз ауыз суға қолдары жетпейтін жұртшылықтың үлесін кеміту
– дұрысы, 2025 жылға дейін орындалса керек.

19.

4. Пайдаланылған әдебиеттер.
Социалиное экономическое развитие «Казахстан» 2002
Н. Саханова – “Мемлекет және бизнес”, А. 2004 ж.
«Жұмыссыздықтың түсінігі және түрлері»
Google - Әлеуметтік қорғау жүйесінің бағыттары
https://7kun.kz - Жұмыссыздық пен кедейшілік
https://stat.gov.kz/ - Жұмыссыздық, кедейлік, ӨСД көрсеткіштері
adilet.zan.kz - ҚР Үкіметінің жұмыссыздық жеңудегі
стратегиялық шаралары
• primeminister.kz – Әлеуметтік көрсеткіштерді оңалтудағы
мемлекеттің рөлі.
• Google – Жұмыссыздық, кедейлік, ӨСД бойынша
статистикалық деректер.
• Yandex – картиналар.